Ο Μποαβεντούρα ντε Σόουσα Σάντος, ένας μεγάλος ριζοσπάστης διανοητής, θα δώσει σήμερα τη 16η  ετήσια διάλεξη στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά, που οργανώνεται από το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, με τίτλο «Αποαποικιοποίηση του Μαρξισμού: Μαρξισμός και Επιστημολογίες του Νότου».

H ακαδημαϊκή και πολιτική διαδρομή του Μποαβεντούρα συνδυάζουν οργανικά τη θεωρία με την πράξη – 50% στα κοινωνικά κινήματα και τους αγώνες και 50% στα πανεπιστήμια είναι η ζωή του. Ο Σάντος σπούδασε νομικά, αλλά δεν ενδιαφέρεται για την καριέρα του καθηγητή της νομικής που χρησιμοποιεί την πανεπιστημιακή του ιδιότητα για να μεγαλώνει τις δικηγορικές αμοιβές, ούτε τον ικανοποιεί η νομική δογματική που αποτελεί νομιμοποίηση του νόμου και της τάξης. Ως μαρξιστής κοινωνιολόγος δικαίου δεν πιστεύει στον κοινωνικό μετασχηματισμό μέσω του δικαίου. Μοναδική ελπίδα είναι οι πρακτικές των υποτελών τάξεων που οργανώνουν τη ζωή τους ενάντια ή παράλληλα με το κράτος. Έτσι, η επιτόπια έρευνα για το διδακτορικό του γίνεται σε φαβέλα του Ρίο ντε Τζανέιρο και καθορίζει τη μετέπειτα πορεία του. Έχουμε την πρώτη αλλαγή παραδείγματος. Το δίκαιο πρέπει να εξετάζεται από τη σκοπιά των αποκλεισμένων και υποτελών στον παγκόσμιο καταμερισμό οικονομικής και πολιτικής δύναμης.

Το 1974, η Επανάσταση των Γαριφάλων ανατρέπει τη δικτατορία στην Πορτογαλία και οδηγεί τις αποικίες στην ανεξαρτησία. Η πτώση της δικτατορίας άλλαξε ριζικά τη ζωή και το έργο μιας γενιάς. Καθώς οι ανεξάρτητες χώρες αναθεωρούν ριζικά τους θεσμούς τους, ο Σάντος αναγνωρίζει ότι το δίκαιο μπορεί να μεταμορφωθεί από βίαιο υπερασπιστή της αποικιακής τάξης σε μέσο για τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Έτσι, αρχίζει τη μελέτη εναλλακτικών μορφών νομικής οργάνωσης και λαϊκής δικαιοσύνης, ένα ταξίδι που θα διαρκέσει σε όλη τη ζωή του. Ξεκινώντας από την Πορτογαλία, πηγαίνει στη Βραζιλία, την Αγκόλα, στο Πράσινο Ακρωτήριο, το Macau, στη Μοζαμβίκη, την Κολομβία, τη Νότια Αφρική, στον Ισημερινό και στην Ινδία. Το 2001, ο Μποαβεντούρα είναι ένας από τους ιδρυτές του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ στο Πόρτο Αλέγκρε της Βραζιλίας. Συμμετέχει στον πολιτικό μετασχηματισμό και στη σύνταξη των νέων Συνταγμάτων στον Ισημερινό το 2008 και στη Βολιβία το 2009 εστιάζοντας σε θέματα νομικού πλουραλισμού. Για πρώτη φορά, οι συνταγματικές αρχές διατυπώνονται σε μη αποικιακή γλώσσα και στηρίζονται στις αρχές του ευ ζην και της αρμονίας με τη φύση.

Η ματαίωση της ελπίδας κοινωνικού μετασχηματισμού μέσω του δικαίου οδηγούν τον Σάντος σε αλλαγή παραδείγματος, με τη στροφή στις «Επιστημολογίες του Νότου». Είναι ένα νέο όνομα για παλιές, συχνά αρχαίες γνώσεις, δεξιότητες και πρακτικές. Η βασική αρχή της νέας κατεύθυνσης είναι ότι δεν θα υπάρξει απάντηση στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση χωρίς παγκόσμια γνωσιακή δικαιοσύνη. Ας δούμε μερικές κρίσιμες πλευρές αυτής της θέσης.

Η αβυσσαλέα γραμμή

Η δυτική νεωτερικότητα χαρακτηρίζεται από τρία είδη κυριαρχίας: τον καπιταλισμό, την αποικιοκρατία και την πατριαρχία. Η στενή σύνδεση των τριών είναι απαραίτητη γιατί οι μηχανισμοί ελεύθερης εργασίας και εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης από τον καπιταλισμό χρειάζεται την υποτιμημένη και απλήρωτη εργασία που επιβλήθηκε από την αποικιοκρατία και την πατριαρχία στα σώματα βάσει της φυλής και του φύλου τους. Όσο υπάρχει καπιταλισμός, θα υπάρχει και αποικιοκρατία και πατριαρχία. Η στενή σύνδεση των τριών εξουσιών έχει δημιουργήσει μια αβυσσαλέα γραμμή που διαχωρίζει τις δυτικές κοινωνίες από τις αποικίες. Από τη μία βρίσκεται ο κόσμος της ανθρωπότητας, «εμείς», από την άλλη, ο κόσμος των λιγότερο ανθρώπων, «οι άλλοι».

Για μας, η ανθρώπινη ιδιότητα θεωρείται δεδομένη. Η χειραφέτηση των «άλλων» περνάει από τους δικούς μας μηχανισμούς, τη διεκδίκηση δικαιωμάτων και την άμετρη οικονομική μεγέθυνση. Αυτή είναι η νεωτερική φαντασίωση, κληρονομιά του αναγεννησιακού ουμανισμού, ότι η ανθρωπότητα είναι μία και ενιαία. Αλλά ιστορικά η «ανθρωπότητα» ήταν πάντα διαβαθμισμένη, με πλήρεις ανθρώπους στο ένα άκρο, τους αποκλεισμένους στο άλλο. Όσοι δε μιλούν τη γλώσσα μας, δεν πιστεύουν στη θρησκεία μας, όσοι είναι «οικονομικά ανενεργοί» ή ανήκουν σε λάθος τάξη, φύλο, χρώμα ή σεξουαλικότητα, είναι εξόριστοι από την «ιδιότητα του ανθρώπου». Πνίγονται στη Μεσόγειο και στο Αιγαίο, πυροβολούνται στο κεφάλι για 20 ευρώ. Οταν συνδυάζεται ο καπιταλισμός με την αποικιοκρατία και την πατριαρχία η έννοια του υπανθρώπου γίνεται αναπόσπαστο μέρος της ανθρωπότητας. Υπάρχουν κοινωνικοί αποκλεισμοί και αγώνες και στις μητροπολιτικές χώρες, αλλά είναι δομικά διαφορετικοί. Στη Δύση οι αποκλεισμοί ρυθμίζονται από νομικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς κανόνες. Στην αποικιακή ζώνη, οι αποκλεισμοί είναι ριζικοί και ρυθμίζονται από διαφορετικούς κανόνες που οδηγούν είτε στη λεηλασία είτε στην εξόντωση των γνώσεων και των πόρων των άλλων.

Οι αγώνες και οι μορφές ζωής, γνώσης και πολιτισμού των πληθυσμών στην «άλλη πλευρά της γραμμής» είναι αόρατοι και άγνωστοι. Η οντολογική διαφορά βρίσκεται στη ρίζα της γνωσιολογικής. Οι «επιστημολογίες του Νότου» είναι γνώσεις που προκύπτουν από κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες. Δεν αποτελούν επιστημολογία με τη συμβατική έννοια του όρου. Δεν αποσκοπούν στη μελέτη της γνώσης και των πεποιθήσεων, αλλά επιδιώκουν να προσδιορίσουν και να αξιοποιήσουν γνώσεις ή πρακτικές που αποσιωπώνται από τη δυτική επιστημολογία και αποτελούν μέρος των αγώνων ενάντια σ’ αυτή την καταπίεση. Ο «Νότος» δεν αναφέρεται σε γεωγραφικό χώρο αλλά σε γνώσεις που γεννήθηκαν στους αγώνες των καταπιεσμένων και αποκλεισμένων. Πολλοί από αυτούς που επινοούν και φτιάχνουν τον επιστημολογικό Νότο ζουν στον γεωγραφικό Νότο.

Πέντε «μονοκαλλιέργειες» χαρακτηρίζουν την ευρωκεντρική γνώση: η μονοκαλλιέργεια της έγκυρης γνώσης, οι κοινωνικές ταξινομήσεις, η μονοκαλλιέργεια του γραμμικού χρόνου, η ανωτερότητα του κανονιστικά καθολικού και του παγκόσμιου, η μονοκαλλιέργεια της παραγωγικότητας. Ο συνδυασμός τους δημιουργεί το μονοπώλιο γνώσης της δυτικής επιστήμης και οδηγεί σε μαζική «επιστημοκτονία», την καταστροφή των γνώσεων των άλλων που θεωρούνται μη επιστημονικές. Αυτό δεν αποτελεί βέβαια αποδοχή του γνωσιακού σχετικισμού, όπου ό,τι δηλώνεται ως επιστήμη είναι η αλήθεια. Η επιστήμη μπορεί να πηγαίνει στο φεγγάρι ή να φτιάχνει την ατομική βόμβα. Αλλά δεν μπορεί να μας πει ποιο είναι το νόημα και ο σκοπός της ζωής. Και αφού δεν υπάρχει «επιστημονική» απάντηση, το ερώτημα θεωρείται αδιάφορο. Αλλά υπάρχουν πλούσιες και ποικιλόμορφες γνώσεις και πρακτικές ζωής που, ενώ δεν είναι «επιστημονικές», μας μαθαίνουν για την αρμονική σχέση με τη φύση και τη βιοποικιλότητα, όπως η Panchamama (μητέρα φύση) των Ανδεων, ή για την αξιοπρεπή συνύπαρξη και έγνοια για τους άλλους στο αφρικανικό ubuntu. Η απαξίωση τους οδηγεί στην απουσία κοινωνικών ομάδων και τρόπων ζωής που ονομάζονται πρωτόγονοι, κατώτεροι, μη παραγωγικοί. Αλλά φτωχαίνει και τη δική μας ζωή.

Είναι ιστορικό παράδοξο ότι ενώ οι κοινωνίες μας αντιλαμβάνονται τη χρεοκοπία του νεοφιλελευθερισμού, δεν υπάρχει ένα αξιόπιστο εναλλακτικό σχέδιο, μια ρεαλιστική ουτοπία. Σε πρόσφατο συνέδριο του Ινστιτούτου, ο Μποαβεντούρα μάς θύμισε την ενδέκατη θέση του Μαρξ για τον Φόιερμπαχ: «Οι φιλόσοφοι έχουν απλώς εξηγήσει τον κόσμο, αυτό που έχει σημασία είναι να τον αλλάξουμε». Χρειαζόμαστε μια νέα 11η θέση, υποστήριξε, που θα διδάσκεται από τις επιστημολογίες του Νότου. Ίσως αυτή να είναι η ρεαλιστική ουτοπία του 21ου αιώνα.

⌛ Ο Μποαβεντούρα ντε Σόουσα Σάντος θα δώσει την ετήσια διάλεξη στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά σήμερα στις 7 μ.μ. στο Γαλλικό Ινστιτούτο, Σίνα 31.

*Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, διευθυντής του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»

πηγη: https://www.efsyn.gr