Η παρουσία των Αρβανιτών στον ελλαδικό χώρο, η συμβολή τους στην αναγέννηση του νέου ελληνικού κράτους, τόσο κατά την Επανάσταση του ’21 όσο και μετέπειτα, παραμένει γενικά ένα ανεξερεύνητο πεδίο, που δεν έχει βρει ακόμη τη θέση του στο εθνικό ιστορικό αφήγημα. Σε αυτή την εν πολλοίς ανεξερεύνητη πτυχή της ιστορικής διαδρομής των Αρβανιτών στον ελλαδικό χώρο έρχεται με δύο σπουδαίες εκδόσεις ο Πέτρος Ι. Φιλίππου-Αγγέλου να βάλει ένα μικρό λιθαράκι στη γνώση της ιστορίας και της πολιτισμικής παράδοσης, της ταυτισμένης με το ελληνικό γίγνεσθαι συγκεκριμένης εθνοτικής ομάδας. Και κυρίως στη γνώση της αρβανίτικης γλώσσας μια και μέσω αυτών των εκδόσεων φέρνει στο φως πλούσιο και πολύτιμο γλωσσικό υλικό, της σχεδόν ξεχασμένης πλέον αρβανίτικης γλώσσας.
Η πρώτη έκδοση αφορά τη ζωή και το έργο του Πέτρου Αν. Φουρίκη (1878 -1936). Ο Πέτρος Φουρίκης γεννήθηκε στη Σαλαμίνα, σπούδασε φιλολογία-αρχαιολογία και για πολλά χρόνια ήταν διευθυντής του Λαογραφικού Κέντρου της Ακαδημίας Αθηνών. Εχει συγγράψει πλήθος μελετών, αρχαιολογικών, ιστορικών που αφορούν κυρίως τον μεσαίωνα στον ελλαδικό χώρο, λαογραφικών με έμφαση στην ιστορία, στα έθιμα και κυρίως στην αρβανίτικη γλώσσα, την οποία και μελέτησε σε βάθος καταγράφοντας και διασώζοντας πλούσιο γλωσσικό υλικό. Γι’ αυτό θεωρείται ότι είναι αυτός που πρώτος έθεσε τις βάσεις για την Αλβανολογία ή, σωστότερα, για την Αρβανιτολογία και γενικά την ιστορία και τη μελέτη των Αρβανιτών στην Ελλάδα.
Είχε πάντοτε τη βεβαιότητα ότι δεν έκανε κανένα εθνικό κακό κάνοντας γνωστή την ψυχή και τη σκέψη των Αρβανιτών, γιατί πίστευε ότι έτσι φανέρωνε κομμάτια της ελληνικής ζωής κρυμμένα μέσα στην ψυχή και στις συνήθειες των ομοφύλων του, όπως ο ίδιος είχε γράψει.
Κυρίως όμως πίστευε «ότι δεν δύναται να ολοκληρωθεί η επί του μεσαιωνικού Ελληνισμού ποικίλη έρευνα, εάν δεν μελετηθεί επιμελώς και λεπτομερώς παν το αφορών εις τους γείτονας λαούς και ιδία τον Αλβανικόν, μεθ’ ου ο Ελληνικός επί μακρούς αιώνας συνέζησε, συνηγωνίσθη, συνεδουλώθη και συνηλευθερώθη, έτι δε συζή και συζήση».
Στον τόμο με τον τίτλο Πέτρος Αν. Φουρίκης, Ανάλεκτα, υπάρχει ο πλήρης κατάλογος των δημοσιευμένων εργασιών του. Γι’ αυτό και δόθηκε βάρος στις αδημοσίευτες μελέτες του και κυρίως στο πρωτογενές υλικό που βρέθηκε στο αρχείο του. Τα κατάλοιπα του αρχείου του βρέθηκαν το 1985 στον Σύλλογο Ευριπίδης στη Σαλαμίνα και ήταν παντελώς αταξινόμητα. Το υλικό της παρούσας έκδοσης συγκεντρώθηκε και ταξινομήθηκε σε δύο βασικές ενότητες. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζεται το αδημοσίευτο πρωτογενές λαογραφικό υλικό, κυρίως αρβανίτικά τραγούδια, παραμύθια, δοξασίες, γιατροσόφια κ.λπ., όπως και ημιτελείς μελέτες του. Στη δεύτερη ενότητα, δημοσιευμένες εργασίες και μελέτες για την αρβανίτικη γλώσσα της Αττικής. Σπουδαίο είναι βεβαίως και το άρθρο του με τίτλο «Πόθεν το Εθνικόν Αρβανίτης», όπου αναλύει πολλά στοιχεία για την ιστορία και την καταγωγή των Αρβανιτών.
Από το σύνολο βεβαίως του ερευνητικού έργου του Πέτρου Φουρίκη προκύπτει ότι, χωρίς ποτέ να παρατήσει τις ιστορικές και λαογραφικές του έρευνες, έδωσε πολύ μεγαλύτερο βάρος στις ελληνοαλβανικές ιστορικές, τοπωνυμικές και κυρίως γλωσσολογικές μελέτες. Ακριβώς γιατί και ο ίδιος είχε την πεποίθηση ότι οι έρευνες αυτές είναι απολύτως αναγκαίες προς διαλεύκανση πολλών ζητημάτων που σχετίζονται με το αρβανίτικο στοιχείο στον ελλαδικό χώρο και κυρίως ότι θα πρέπει να έχουν τη θέση που του αρμόζει στο εθνικό μας αφήγημα.
Από τη δημοσίευση λοιπόν των τραγουδιών και των παραμυθιών παρουσιάζονται ήθη, έθιμα αλλά γενικότερα στοιχεία της ζωής των Αρβανιτών στην Αττική και ιδιαίτερα από τη Σαλαμίνα από όπου και το περισσότερο καταγεγραμμένο αρβανίτικο υλικό. Δοξασίες και συνήθειες που δεν διαφέρουν σε τίποτα από του υπόλοιπου ελλαδικού χώρου, ακριβώς γιατί οι Αρβανίτες είχαν πλήρως ενσωματωθεί με το ελληνικό περιβάλλον και είχαν αποκτήσει καθαρά ελληνική συνείδηση. Ηδη από το 1479 σε αναφορά του Μάρκου Βαρβαρίγου προς τη Γερουσία της Βενετίας αναφέρονται τα εξής: «Οι Αρβανίτες και οι Ελληνες δεν είναι παρά ένας λαός που μισεί κάθε ξένο».
Από το πλούσιο υλικό που δημοσιεύεται, το οποίο έτσι και αλλιώς ήταν ξεχασμένο και εν πολλοίς χαμένο, οι επιστήμες της λαογραφίας, της ιστορίας, της εθνολογίας και κυρίως της γλωσσολογίας έχουν τεράστιο υλικό να αντλήσουν και να φωτίσουν πτυχές άγνωστες στους επιστημονικούς τους κλάδους. Αγνωστες γιατί η σκόνη της λήθης έχει πλέον καλύψει τις πηγές απ’ όπου μπορούν να αντλήσουν πληροφορίες για τη μεσαιωνική και νεότερη ιστορία της πατρίδας μας.
Πέτρος Ι. Φιλίππου - ΑγγέλουΣπουδαίες και αξεπέραστες ακόμη και σήμερα είναι οι μελέτες που περιλαμβάνονται στον τόμο με τίτλους:
α. «Η εν Αττική Ελληνοαλβανική Διάλεκτος» (1933), όπου διασώζει κείμενα-παραμύθια από 22 χωριά της Αττικής, όπως από Ασπρόπυργο (Χασιά), Κούλουρη (Σαλαμίνα), Λιόπεσι (Παιανία), Σπάτα, Κορωπί, Μαρκόπουλο, Καλύβια, Κουβαρά, Κριεκούκι, Βίλια, Μάνδρα, Μενίδι, Λιόσια κ.λπ. Ακολούθως κάνει σχόλια και παρατηρήσεις για το ιδίωμα των αρβανίτικων και τις κατά τόπους γλωσσικές διαφορές μέσα στην Αττική.
β. Ογκώδη συλλογή τραγουδιών, επιπλέον παραμυθιών, κυρίως από Σαλαμίνα, γιατροσόφια, διάφορα έθιμα κ.λπ.
γ. «Περί της Αλβανικής γλώσσης και των σχέσεων αυτής προς την Ελληνικήν» (1912).
Και εδώ παρουσιάζεται ένα ελάχιστο δείγμα της τεράστιας συμβολής του πρωτοπόρου ερευνητή-μελετητή του Μεσοπολέμου, Πέτρου Φουρίκη, για τη γνώση της αρβανίτικης γλώσσας και της ιστορίας των Αρβανιτών στην Ελλάδα. Και όλα τα προηγούμενα αποτελούν ένα μικρό κομμάτι του πολύπλευρου και πολυσχιδούς έργου του που έχει να κάνει με τη μεσαιωνική ιστορία, τη λαογραφία κ.λπ.
Η παρούσα έκδοση λοιπόν επιτελεί δύο σκοπούς.
Από τη μία παρουσιάζει, προβάλλει αλλά και ανασύρει από τη λήθη και την αφάνεια έναν σπουδαίο και πολύπλευρο επιστήμονα, που δημιούργησε και εργάστηκε την περίοδο από τις αρχές του 20ού αιώνα και όλη την εποχή του Μεσοπολέμου.
Ενώ από την άλλη «οι γλωσσικές του έρευνες και οι προσπάθειές του να διασώσει όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία της αρβανίτικης γλώσσας, ξεχασμένης κάποτε και από τους ίδιους τους ανθρώπους που την ομιλούσαν, αναδεικνύουν το έργο του σε πρωτοποριακό για την εποχή του, διαχρονικής αξίας και απαραίτητο για την επιστημονική κοινότητα, όπως φαίνεται και από το αδημοσίευτο υλικό στον παρόντα τόμο», όπως πολύ σωστά επισημαίνει στον πρόλογο του τόμου ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερώνυμος που προλογίζει το βιβλίο.
Οσον αφορά την παρουσία των Αρβανιτών στον ελλαδικό χώρο, ο πρ. Πρόεδρος της Βουλής κ. Νίκος Βούτσης επισημαίνει στον δικό του πρόλογο: «Διατρέχοντας όμως κανείς τις σελίδες και τα περιεχόμενα του παρόντος τόμου, μπορεί να διαπιστώσει πόσες ανεξερεύνητες πτυχές εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να υφίστανται στη νεότερη ιστορία του λαού μας, μαζί με τις πολιτισμικές τους παραδόσεις που παραμένουν σκεπασμένες από τη σκόνη του χρόνου. Μια τέτοια περίπτωση είναι και η μακρόχρονη παρουσία των Αρβανιτών στη χώρα μας, μιας πληθυσμιακά μεγάλης εθνοτικής ομάδας που έχει ταυτίσει τη μοίρα και την ιστορία της με αυτή του ελληνικού λαού [...] και που δεν έχει βρει ακόμη τη θέση του στο επίσημο εθνικό ιστορικό αφήγημα».
*Καθηγητής Γλωσσολογίας Τμήματος Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ
♦ Η παρουσίαση του δεύτερου τόμου «Ανάλεκτα από τα χειρόγραφα», του Χρίστου Ν. Πέτρου-Μεσογείτη (1909 -1944), σε επόμενο τεύχος των Νησίδων
♦ O Πέτρος Ι. Φιλίππου - Αγγέλου είναι φιλόλογος, αρχαιολόγος, συγγραφέας, πρ. δήμαρχος Καλυβίων & Σαρωνικού Αν. Αττικής, πρ. πρόεδρος ΤΕΔΚΝΑ (Τοπική Ενωση Δήμων & Κοινοτήτων Ν. Αττικής), πρ. αντιπεριφερειάρχης Αν. Αττικής. Ιδρυτής των «Επιστημονικών Συναντήσεων ΝΑ Αττικής» (μέχρι σήμερα έχουν γίνει 17 Επιστημονικές Συναντήσεις και έχουν εκδοθεί αντίστοιχα 17 βιβλία)
www.efsyn.gr