Ο Μάρκος Βαφειάδης [Θεοδοσιούπολη (Ερζερούμ), Μικρά Ασία, 28 Ιανουαρίου 1906 – Αθήνα, 22 Φεβρουαρίου 1992] ήταν ηγετική φυσιογνωμία του ΚΚΕ κατά τη διάρκεια της Κατοχής, της Εθνικής Αντίστασης και κατόπιν του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, Αρχηγός της Ομάδας Μεραρχιών του ΕΛΑΣ Μακεδονίας, ανώτατος στρατιωτικός διοικητής του ΔΣΕ από τη δημιουργία του το 1946 και Πρωθυπουργός στην Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση από το Δεκέμβριο του 1947 ως τον Ιανουάριο του 1949, οπότε και απομακρύνθηκε από το Ζαχαριάδη ως τιτοϊκός.
Το διάστημα 1946-1948, ο Στρατηγός Μάρκος, όπως αναφερόταν από φίλους και εχθρούς, πέτυχε σημαντικές νίκες ενάντια στον Εθνικό Στρατό ακολουθώντας μία εμπνευσμένη τακτική ανταρτοπολέμου. Όμως η επιμονή των Ζαχαριάδη και Ιωαννίδη για τη δημιουργία τακτικού στρατού και την κατάληψη μεγάλων πόλεων οδηγούσε και σε αποτυχίες, και ειδικά μετά την απομάκρυνση του Μάρκου τον Ιανουάριο του ’49, ο ΔΣΕ γνώρισε την απόλυτη συντριβή.
Στην πρώτη σειρά από αριστερά ο συνταγματάρχης Λαγουράνης, ο στρατηγός Μπακιρτζής, ο Μάρκος Βαφειάδης και ο διευθυντής του δικαστικού της ΟΜΜ, Παλάσκας
Κατά τη Μεταπολίτευση, γύρισε στην Ελλάδα μετά από μακρά παραμονή στις Ανατολικές χώρες: υποστήριξε ένθερμα τον Ανδρέα Παπανδρέου και συνεργάστηκε μαζί του εκλεγόμενος βουλευτής του ΠΑΣΟΚ, αλλά παρέμεινε κομμουνιστής και προσπάθησε να συμβάλλει στην πολιτική ένωση των κομμουνιστογενών δυνάμεων της χώρας, με χαρακτηριστική τη δήλωσή του ότι δε χωράνε δύο κομμουνιστικά κόμματα στην Ελλάδα (ΚΚΕ και ΚΚΕ Εσωτερικού). Αν και αντι-ζαχαριαδικός, είχε μεγάλες συγκρούσεις με τη λεγόμενη ανανεωτική αριστερά, κυρίως επειδή οι ανανεωτές υπονόμευαν τον Ανδρέα Παπανδρέου, ενώ ο ίδιος πίστευε ότι ο κόσμος της αριστεράς όφειλε να τον στηρίζει.
Με τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, ο Βαφειάδης ήρθε στη Θεσσαλονίκη και κατόπιν στην Καβάλα ως πρόσφυγας. Εργαζόταν ως καπνεργάτης. Το 1924 έγινε μέλος της ΟΚΝΕ και ξεκίνησε μια σημαντική πορεία στο Εργατικό Κίνημα της Καβάλας. Το 1932 φυλακίστηκε και εξορίστηκε για την κομμουνιστική του δράση. Η δικτατορία του Μεταξά τον εξόρισε στο νησάκι του Αη-Στράτη, από όπου δραπέτευσε. Εργάστηκε στην Κρήτη για την ανατροπή του καθεστώτος, συνελήφθη ξανά στην Αθήνα, φυλακίστηκε στην Ακροναυπλία και εξορίστηκε στη Γαύδο.
Εθνική Αντίσταση και Εμφύλιος πόλεμος
Το Μάιο του 1941, δραπέτευσε από τη Γαύδο και ξεκίνησε τον αγώνα κατά της γερμανικής κατοχής. Το 1942 εξελέγη στην Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ και ορίστηκε υπεύθυνος του ΕΛΑΣ για την περιοχή της Μακεδονίας. Τον Οκτώβριο του 1944, ο Βαφειάδης εισήλθε στη Θεσσαλονίκη, μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων. Το Νοέμβριο του 1944 διαφώνησε με τον Άρη Βελουχιώτη, ο οποίος ήθελε να επιτεθεί ο ΕΛΑΣ εναντίον των Βρετανών, ενώ κατά τα Δεκεμβριανά στην Αθήνα, οι δυνάμεις του στη Θεσσαλονίκη δεν συγκρούστηκαν με τους Βρετανούς. Το 1946 διαφώνησε και με τον Νίκο Ζαχαριάδη, ο οποίος επιθυμούσε την επανέναρξη των μαχών.
Παρά ταύτα, η καθοδήγηση του ΚΚΕ του έδωσε εντολή να ανέβει στο βουνό για να οργανώσει τους καταδιωκόμενους από τη Λευκή τρομοκρατία παλιούς αντάρτες του ΕΛΑΣ και τον Οκτώβριο του 1946 εκλέχθηκε αρχηγός του Δημοκρατικού Στρατού σε σύσκεψη των καταδιωκόμενων Καπεταναίων. Το 1947 ορίστηκε πρωθυπουργός της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης.
Υπό την στρατιωτική ηγεσία του Μάρκου, ο ΔΣΕ κατάφερε και ανέπτυξε σημαντική δυναμική, κυριαρχώντας στις αρχές του 1947 στους ορεινούς όγκους της Δυτικής Μακεδονίας, της Ηπείρου και δευτερευόντως στην Ανατολική και Κεντρική Μακεδονία και τη Θράκη. Ο Δημοκρατικός Στρατός είχε επιτυχίες ακόμη και στην Πελοπόννησο, όταν μετά από σύγκρουση έγινε εφικτή η απελευθέρωση 224 πολιτικών κρατουμένων από τις φυλακές της Σπάρτης. Είναι εξάλλου χαρακτηριστικές οι δηλώσεις δεξιών παραγόντων όπως ο Ευάγγελος Αβέρωφ πως το 1948 η πορεία του Εμφυλίου έδειχνε πιθανή επικράτηση του ΔΣΕ. Εξάλλου, ο Θρασύβουλος Τσακαλώτος, θα δηλώσει αργότερα πως ο Μάρκος υπήρξε ο πιο άξιος αντίπαλός του.
Κατόπιν νέας του διαφωνίας με το Ζαχαριάδη σε θέματα στρατηγικής, απομακρύνθηκε από κάθε αξίωμα και, ενώ ήταν εξόριστος στη Σοβιετική Ένωση, διαγράφτηκε και από το ΚΚΕ. Ο Μάρκος υποστήριζε τη συνέχιση του παρτιζάνικου αγώνα ελπίζοντας σε ένα συμβιβασμό που θα έδινε τέλος στον Εμφύλιο, σε αντίθεση με το Ζαχαριάδη που ήθελε τη μετατροπή του Δημοκρατικού Στρατού σε τακτικό με στόχο την ίδρυση Λαϊκής Δημοκρατίας στην Ελλάδα. Εν τω μεταξύ, στη Σοβιετική Ένωση πήρε το όνομα Ιβάν Βασιλίεβιτς Κουλίεφ.
Μετά τον πόλεμο
Μετά την Αποσταλινοποίηση το 1956, επανήλθε στο ΚΚΕ, ενώ επιπλέον εκλέχθηκε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής και του Πολιτικού Γραφείου του κόμματος. Εντούτοις, νέες διαφωνίες οδήγησαν στην καθαίρεση του από τις καθοδηγητικές θέσεις το 1958. Τελικά, διαγράφτηκε εκ νέου από το ΚΚΕ το 1961, εξαιτίας της διαφωνίας του με την απόφαση για διάλυση των παράνομων οργανώσεων του Κόμματος στην Ελλάδα, αλλά και της φραξιονιστικής του δράσης.
Το ΚΚΕ Εσωτερικού που προέκυψε το 1968, προχώρησε στην αποκατάστασή του.
Παρέμεινε εξόριστος στην Σοβιετική Ένωση επί 23 χρόνια. Στα χρόνια αυτά εργάστηκε ως εργάτης στην πόλη Πένζα, παντρεύτηκε μια Ρωσίδα εργάτρια, τη Ζίνα με την οποία απέκτησε ένα γιο, το Βλαδίμηρο.
Επέστρεψε στην Ελλάδα στις 25 Μαρτίου του 1983. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα ξεκίνησε τη συγγραφή των Απομνημονευμάτων του. Το 1984 με πρωτοβουλία του ίδιου και του δημοσιογράφου Πέτρου Μακρή, συναντήθηκε με τον παλιό του αντίπαλο στον Εμφύλιο, τον στρατηγό Θρασύβουλο Τσακαλώτο, με τον οποίο αγκαλιάστηκαν και τόνισαν την ανάγκη για εθνική συμφιλίωση. Παράλληλα, επισήμανε την ανάγκη ενοποίησης του ΚΚΕ με το ΚΚΕ Εσωτερικού και υποστήριξε την ανάγκη συστράτευσης όλων των αριστερών και προοδευτικών δυνάμεων για την Αλλαγή.
Τον Μάιο του 1984 μετείχε ως τιμητικός προσκεκλημένος στο πρώτο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ (αργότερα έγινε και επίσημα μέλος του κινήματος και μέλος της Κεντρικής Επιτροπής), όπου το χειροκρότημα που έλαβε από τους συνέδρους ήταν σχεδόν τόσο ενθουσιώδες όσο αυτό για τον Ανδρέα Παπανδρέου. Σε επίσημη εκδήλωση στο Πεντάγωνο του απονεμήθηκε ο βαθμός του αντιστρατήγου του Ελληνικού Στρατού, κάτι που προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων από το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας και από ακροδεξιούς κύκλους. Στις εκλογικές αναμετρήσεις της περιόδου 1989-1990 εξελέγη βουλευτής Επικρατείας του ΠΑΣΟΚ. Τον Αύγουστο του 1989 όταν η Κυβέρνηση Τζαννετάκη αποφάσισε την καταστροφή των φακέλων της Ασφάλειας για τα κοινωικά φρονήματα, ο Μάρκος Βαφειάδης υποστήριξε πως με το κάψιμο των φακέλων η Δεξιά προσπαθεί να εξαφανίσει τις ενοχές της.
Στην τελευταία του συνέντευξη στον Αργύρη Ντινόπουλο, μετά τη διάλυση τη Σοβιετικής Ένωσης και λίγο πριν το θάνατό του, ερωτώμενος πως αισθάνεται μετά την πτώση του “Υπαρκτού Σοσιαλισμού”, ο Μάρκος Βαφειάδης απάντησε πως ο κομμουνισμός δεν είναι χίμαιρα, ενώ χαρακτήρισε “παλιάνθρωπο” τον Νίκο Ζαχαριάδη. Ο ίδιος, παρά τη συνεργασία του με το ΠΑΣΟΚ, συνέχιζε να αυτοπροσδιορίζεται ως κομμουνιστής.