Ο εθνικός ευεργέτης Αντώνης Φ. Παπαδάκης
Μέγας της πολυτίμητης Κρήτης ανήρ και εθνικός ευεργέτης υπήρξε ο Αντώνιος Φ. Παπαδάκης, δευτερότοκος γιος της οικογένειας του παπα-Φραγκιά Καμπάνη, που γεννήθηκε στο Ψυχρό Λασιθίου, το έτος 1811. Αρχές του 1823 αιχμαλωτίσθηκε από τους Τούρκους, γρήγορα όμως το νεαρό σκλαβάκι κατάφερε να ξεφύγει και να βρεθεί ελεύθερο στην Οδησσό. Εκεί προσλήφθηκε στην υπηρεσία του κόμητα Στούρτζα και το 1833 διορίσθηκε γενικός διευθυντής των κτημάτων του στην Βεσσαραβία, όπου απέκτησε μεγάλη περιουσία.
Λέγεται μάλιστα ότι αυτή αυξήθηκε σημαντικά από μια ηγεμονική δωρεά του ιδίου του Στούρτζα και της κόρης του.
Το 1846 επισκέφθηκε την Ελλάδα, οπότε απέκτησε την Ελληνική υπηκοότητα και το 1851 συμπαραλαβών την περιουσία του εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα όπου ασχολήθηκε με χρηματιστηριακές και κτηματικές επιχειρήσεις.
Μια από τις πρώτες του φροντίδες ήταν η αναζήτηση τυχόν επιζώντων μελών της οικογένειάς του. Για τον σκοπό αυτό έστειλε το 1861 τον πρωτεξάδελφο του Ι. Καμπάνη στην Αίγυπτο προκειμένου να ερευνήσει σχετικά. Εδώ ο Καμπάνης πληροφορήθηκε ότι ο γνωστός σαν Γκιριτλής πασάς δεν ήταν άλλος από τον Μανόλη Καμπάνη, γιο του παπα-Φραγκιά και αδελφό του Αντωνίου. Ο Καμπάνης πρότεινε στον πασά να γυρίσει στην Ελλάδα, όπου τον περίμενε ο πλούσιος και χωρίς οικογένεια αδελφός του. Ο Μανόλης όμως, που εν τω μεταξύ είχε αλλάξει όνομα -λεγότανε τώρα Ισμαήλ Σελίμ πασάς- και πίστη, δεν δέχθηκε. Αντιπρότεινε όμως στον Καμπάνη να παραμείνει ο ίδιος στην Αίγυπτο, κι εκείνος θα τον βοηθούσε να σταδιοδρομήσει εκεί. Η πρόταση έγινε δεκτή και έτσι ο Καμπάνης έμεινε 13 χρόνια στην χώρα του Νείλου, όπου απέκτησε σημαντική περιουσία, την οποία διέθεσε αργότερα για την δημιουργία του Καμπανείου Τεχνικού Σχολείου.
Ο Αντώνιος κατά την διάρκεια της παραμονής του στην Ελλάδα εκτός από την επιχειρηματική δραστηριότητα που ανέπτυξε αναμείχθηκε ενεργά και στα κοινά.
Μετείχε στην διοίκηση διαφόρων ιδρυμάτων και διετέλεσε μέλος του Δ.Σ. της Εθνικής Τραπέζης.
Συμμετείχε στις εκδηλώσεις εθνικού περιεχομένου και έλαβε ενεργό μέρος στην Επανάσταση 1866-69.
Στις αρχές του 1868 είχε προγραμματίσει μια επίσκεψη στην Κρήτη, η οποία όμως δεν φαίνεται να πραγματοποιήθηκε. Τέλος του ίδιου έτους μετέβη στην Νεάπολη της Ιταλίας για λόγους υγείας, όπου παρέμεινε ως τον Απρίλιο του 1869.
Το 1874 ανέλαβε την διοίκηση του Καμπανείου κληροδοτήματος και εργάσθηκε με ζήλο για την υλοποίηση του σκοπού του.
Την νύχτα της 27 προς 28 Δεκεμβρίου 1878 ο θάνατος βρήκε τον Παπαδάκη σε ηλικία 66 ετών. Η κηδεία του έγινε στις 28 Δεκεμβρίου και την “παρηκολούθησεν πλήθος λαού και άπαντες οι ενταύθα Κρήτες ων η ειλικρινής λύπη κατεδείκνυε οποίον τέκνον απώλεσεν η Κρήτη”...
“Θεωρείται βέβαιον ότι πάσαν την μεγάλην αυτού περιουσίαν διέθεσεν ο αοίδιμος ανηρ υπέρ φιλανθρωπικών και εκπαιδευτικών σκοπών...”.
Στην μεγάλη καρδιά του Παπαδάκη η αγάπη για την Κρήτη και για την Ελλάδα δεν άφησαν χώρο για γυναίκα και σύζυγο. Ο Παπαδάκης πέθανε χωρίς οικογένεια και παιδιά.
Υπήρξε άραγε συνάντηση μεταξύ Αντωνίου και του αδελφού του Ισμαήλ Σελίμ πασά;
Στοιχεία σχετικά με το θέμα αυτό δεν είναι γνωστά. Μόνο ορισμένες ενδείξεις έχουμε:
α) Σε μια επιστολή προς τον Αντώνιο, το 1864, ο πασάς γράφει επί λέξει... “...ουχ ήττον όμως αναμένομεν όπως τη ευδοκία του Υψίστου Θεού, άμα ευκοληθήτε μεταβήτε εφέτος ενταύθα δια να ιδωθώμεν δι’ολίγον καιρόν προσωπικώς....”.
Εάν λοιπόν υπήρξε συνάντηση μεταξύ των δύο αδελφών αυτή θα πρέπει να έγινε μεταξύ 1864 και 1867.
β) Μια σημείωση του Γαλανάκη, στον πίνακα απογραφής της περιουσίας Παπαδάκη, αναφέρει ότι “ένα δακτυλίδιον χρυσούν με αδάμαντα μονόλιθον ως φουντούκιον” προσφέρθηκε σαν δώρο από τον πασά στον αδελφό του κατά την συνάντησή τους στην Αίγυπτο.
Παρά τις αλλαγές που υπήρξαν στην ζωή των δύο αδελφών, φαίνεται ότι η μεταξύ των αγάπη παρέμεινε πάντα ζωντανή, οπως μαρτυρούν διάφορα στοιχεία:
α) Μια εφημερίδα των Αθηνών της εποχής εκείνης αναφερόμενη στον Ισμαήλ Σελίμ πασά γραφει “...ενταύθα δ’εύρεν αυτόν το πεπρωμένον... ο δε θάνατος αυτού μηνυθείς τω ενταύθα αδελφώ έθλιψεν ου μικρόν την αδελφικήν καρδίαν δι’ήν δεν είχε κοπεί παντελώς ο δεσμός του ομοαίμου και της συμπαθείας προς τον αδελφόν καίτοι εξισλαμισθέντα...”.
β) Υπάρχει επίσης μια μαρτυρία αυτήκοου μάρτυρος για τον τρόπο με τον οποίο πληροφορήθηκε ο Παπαδάκης τον θάνατο του αδελφού του και την εξ αυτού αντίδρασή του.
Κατά την διάρκεια μιας συνεδρίασης της Επιτροπής, ο γραμματέας γεμάτος χαρά ανακοινώνει ότι φονεύτηκε στην Κρήτη ο αρχηγός των Αιγυπτιακών στρατευμάτων: “επί τω ακουσμάτι τούτω ο μέγας πατριώτης Παπαδάκης, μέλος της Επιτροπής, ωχριά και πίπτων επί του ανακλίντρου κλαίων και ωδυρόμενος εκραύγαζε “δυστυχής εγώ. Ισως εφονεύθη εξ ενός των αποσταλέντων υπ’εμού όπλων”. Πράγματι πριν από δύο εβδομάδες ο Παπαδάκης είχε στείλει στην Κρήτη ιδία δαπάνη 2.000 όπλα Σασεπώ Μαγχεστρίας.
Η προσφορά και το εθνικό έργο του Παπαδάκη
Δύο χαρακτηρισμούς δώσαμε στον τιμώμενο άνδρα: Μεγάλος Κρητικός και Μεγάλος Εθνικός Ευεργέτης.
Αυτόδηλος ο πρώτος, αφού αφορά σε άτομο που αποδεδειγμένα ανάλωσε την ζωή και την περιουσία του για την Κρήτη.
Ο δεύτερος δικαιολογείται από τα σημαντικά χρηματικά ποσά που προσέφερε στην αγωνιζόμενη πατρίδα.
Οι γνωστές δωρεές του Παπαδάκη-γιατί ασφαλώς υπάρχουν και άλλες άγνωστες ακόμη- πουδικαιολογούν τους χαρακτηρισμούς αναφερόμενες κατά χρονολογική σειρά είναι:
1) Ιδρυση σχολείου στο Ψυχρό (1858).
Ο Παπαδάκης ανταποκρινόμενος σε έκκληση του Πατριάρχη και επιθυμώντας να προσφέρει την δυνατότητα μόρφωσης στους συμπατριώτες του, ίδρυσε στην γενέτειρά του αλληλοδιδακτικό σχολείο, το οποίο και συντηρούσε μέχρι τον θάνατό του. Τα πρώτα χρόνια το Παπαδάκειο σχολείο στεγαζότανε σε διάφορα σπίτια. Γύρω στα 1862 άρχισε η οικοδόμηση του εντυπωσιακού διδακτηρίου που έχουμε απέναντί μας, ενα από τα πρώτα που κτίστηκαν στο νησί. Ημιτελές κατά την μάχη του Λασιθίου (Μάιος 1867), χρησιμοποιήθηκε σαν καταφύγιο από τους κυνηγημένους Τούρκους. Το Παπαδάκειο σχολείο, τμήμα μεγαλύτερου εκπαιδευτικού συγκροτήματος, θα στέγαζε τα κοινά γράμματα (κλασική παιδεία θα λέγαμε σήμερα) ενώ το παρακείμενο Καμπάνειο θα στέγαζε τις τέχνες (δηλ. την επαγγελματική εκπαίδευση). Η πρωτοποριακή για την εποχή της ιδέα σύνδεσης της γενικής με την τεχνική εκπαίδευση ανήκει στον Παπαδάκη, το αρχιτεκτονικό δε σχέδιο του συγκροτήματος θυμίζει έντονα τα κτίρια των Ευρωπαϊκών κολλεγίων του 19ου αιώνα.
2) Ενίσχυση αγωνιστών συγγραφέων (1859).
Οι αγωνιστές-συγγραφείς ιστορικών έργων, αδυνατώντας να καλύψουν τις σχετικές εκδοτικές δαπάνες χρησιμοποιούσαν την μέθοδο των συνδρομών-προεγγραφών.
Στους πίνακες των συνδρομητών που δημοσιεύονταν συνήθως στο τέλος του έργου, περιλαμβανότανε σχεδόν πάντοτε μεταξύ των πρώτων και το όνομα του Παπαδάκη για μεγάλο αριθμό αντιτύπων του έργου. Έμμεσος τρόπος αξιοπρεπούς ενίσχυσης του συγγραφέως.
3). Συμβολή στη δημιουργία της πρώτης δημόσιας βιβλιοθήκης Ηρακλείου, της σημερινής Βικελαίας. (1864).
Στην έκκληση της Επιτροπής δημιουργίας βιβλιοθήκης στο Ηράκλειο μεταξύ των πρώτων που ανταποκρίθηκαν είναι και ο τιμώμενος σήμερα. Όπως δε αναφέρεται σε σχετική μελέτη “η σοβαρότερη ποιοτικά και ποσοτικά δωρεά ήταν του φιλογενέστατου Αντωνίου Παπαδάκη του Κρητός”.
Από το σύνολο των 196 πρώτων τόμων που παρελήφθησαν, οι 65, περίπου το 1/3, ήταν δωρεά του Παπαδάκη.
4). Δωρεά εν ζωή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1872).
Μέχρι σήμερα ο Παπαδάκης ήταν γνωστός από την διαθήκη του την οποία κληροδότησε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών μια σημαντική περιουσία. Παρέμενε όμως άγνωστη η εν ζωή δωρεά του το 1872 στο ίδιο ίδρυμα ποσού ύψους 893.168 δρχ. Η δωρεά αυτή έγινε ευρύτερα γνωστή όταν το 1975, δημοσιεύτηκε στο Παρίσι μια εργασία του Κων/νου Τσουκαλά, στην οποία ο συγγραφέας, στηριζόμενος σε ξένη πηγή, κάνει λόγο για την δωρεά αυτή.
5). Ο ρόλος του στη δημιουργία του Καμπανείου Τεχνικού Σχολείου (1874).
Η πρωτοποριακή για την εποχή εκείνη ιδέα ίδρυσης σχολείου όπου θα διδάσκονται οι τέχνες όχι με τον παραδοσιακό τρόπο, δηλαδή κοντά σε ένα μάστορα συνήθως αδρά αμειβόμενο και συχνά σκληρά συμπεριφερόμενο αλλά σε ειδικό σχολείο, ανήκε στον Παπαδάκη. Εκείνος την πρότεινε στον εξάδελφό του Ι. Καμπάνη, ο οποίος την υιοθέτησε και διέθεσε την περιουσία του για την υλοποίησή της. Η διαθήκη Καμπάνη, ενα σοφό κείμενο, είναι έργο του Παπαδάκη, που υπογράφεται μάλιστα και από τον ίδιο, με την ιδιότητα του “γράψαντος”. Ως διοικητής του Καμπανείου τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, προώθησε σημαντικά το έργο του ιδρύματος, επιτυγχάνοντας μάλιστα την λήψη λειτουργίας του Τεχνικού Σχολείου από τις Οθωμανικές Αρχές.
6). Δωρεές για την ανακαίνιση ή την ανέγερση νέων ναών.
Οι περισσότεροι ναοί των περιοχών όπου έλαβαν χώρα πολεμικές επιχειρήσεις είχαν καταστραφεί και οι κάτοικοι απηύθυναν παντού εκκλήσεις για βοήθεια. Ο γιος του παπα-Φραγκιά δεν έμενε ασυγκίνητος σ’αυτές και πρόσφερε απλόχερα την βοήθειά του. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι πρόσφερε γενναία βοήθεια στην ανακαίνιση της μονής Βιδιανής και τούτο αφενός μεν γιατί η μονή βρίσκεται στον τόπο καταγωγής του, αφετέρου δε γιατί ηγούμενος της μονής την εποχή εκείνη ήταν ο Μεθόδιος Περάκης, παλιός του γνώριμος και πρώτος δάσκαλος του σχολείου του.
Στην ανακαίνιση αυτή εντύπωση προκαλεί η ταχύτητα, το πλήθος και η υψηλή ποιότητα των εργασιών.
Το μεγαλοπρεπές Καθολικό της μονής ήτο ο μεγαλύτερος ναός στο Οροπέδιο, με ζωγραφικό διάκοσμο στο εσωτερικό του (η μόνη περίπτωση στο Λασίθι) με το μοναδικό τρίλοβο, αρίστης τέχνης κωδωνοστάσιο με ισάριθμες καμπάνες κλπ.Η φιλοτέχνηση των εικόνων του τέμπλου ανατέθηκε στην Σχολή Καλών Τεχνών του Πολυτεχνείου Αθηνών, πανάκριβη επιλογή, δεδομένου ότι πληροφορίες των σχετικών επιγραφών ελέγχονται ανακριβείς;
Το έργο της ανακαίνισης της Βιδιανής αφήνει πολλά ερωτηματικά, γιατί πραγματοποιήθηκε σε μια δύσκολη εποχή, όταν ο τόπος ήταν κατεστραμμένος από την Επανάσταση όταν μάλιστα οι Λασιθιώτες είχαν πρώτη φροντίδα την ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων ενοριακών τους ναών. Τίθεται λοιπόν το ερώτημα: ποιος βρισκόταν πισω από το πολυδάπανο αυτό έργο και ποιος ήτο ο χρηματοδότης του. Ασφαλώς θα ήταν κάποιος πολύ πλούσιος και στενά δεμένος με τον τόπο και τα πρόσωπα. Και αυτός πιστεύουμε ότι δεν ήταν άλλος από τον Α. Παπαδάκη.
Κληροδότημα Αντωνίου Φ. Παπαδάκη (1878)
1. Το κληροδότημα Αντ. Φ. Παπαδάκη συστάθηκε με διάταξη της αυτόγραφης διαθήκης του, με ημερομηνία 1.7.1868, που δημοσιεύτηκε από το Πρωτοδικείο Αθηνών στις 30.12.1878. Σύμφωνα με τις διατάξεις της διαθήκης αυτής, το Πανεπιστήμιο Αθηνών καθίσταται κληρονόμος ολόκληρης της περιουσίας του Παπαδάκη, με την υποχρέωση να σπουδάζει από τα εισοδήματά της δέκα νέους, ένα από κάθε διαμέρισμα της χώρας εκτός από την Κρήτη, από την οποία θα σπούδαζαν τρεις. Στις 2.1.1879 άρχισε η απογραφή της περιουσίας, η οποία εκτιμήθηκε σε 1.105.922 δρχ. Την περιουσία αυτή αξιοποίησε η Πανεπιστημιακή Σύγκλητος κατά τον καλύτερο τρόπο και αύξησε σημαντικά τα εξ αυτής εισοδήματα με αντίστοιχη αύξηση των υποτροφιών που χορηγεί. Π.χ. για το τρέχον Πανεπιστημιακό έτος χορηγούνται 220 υποτροφίες εσωτερικού και ορισμένες άλλες για μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό.
Στα 127 χρόνια ύπαρξης του κληροδοτήματος, αρκετές χιλιάδες νέων μπόρεσαν να σπουδάσουν χάρις σ’αυτό, αρκετοί δε να διαπρέψουν στους τομείς δραστηριότητός των. Μεταξύ αυτών αναφέρουμε τους:
1. Ιεροδιάκονο Νεκτάριο Κεφαλά, τον μετέπειτα Άγιο Νεκτάριο Αιγίνης.
2. Τον διακεκριμένο φιλόλογο Αντ. Βορεάδη, μετέπειτα υπουργό Παιδείας της Κρητικής Πολιτείας.
3. Τον Νικόλαο Παλλιεράκη, εκπαιδευτικό από το Μυλοπόταμο, που διετέλεσε επίσης υπουργός Παιδείας επί Κρητικής Πολιτείας.
4. Τον Αμβρόσιο Σφακιανάκη, επίσκοπο Ιεράς και Σητείας.
5. Τον Νικόλαο Γραμματικάκη, φιλόλογο από τη Φουρνή, γυμνασιάρχη Νεαπόλεως.
6. Τον Αμβρόσιο Γαλανάκη, από το Ψυχρό, καθηγητή Θεολογίας στο Γυμνάσιο Νεαπόλεως κ.α.
Υπήρξε ο Αντ. Φ. Παπαδάκης ο μεγαλύτερος ευεργέτης του Πανεπιστημίου;
Μέχρι πρότινος το κληροδότημα του Ηπειρώτη Δόμπολη, που υπολογίστηκε το έτος 1850 σε 1.275.000 δρχ. εθεωρείτο η μεγαλύτερη δωρεά προς το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ομως από το ποσό αυτό το Πανεπιστήμιο δεν μπόρεσε να εισπράξει παρά ένα μικρό μόνο μέρος, γιατί τα χρήματα ήταν επενδεδυμένα σε ρωσικά χρεόγραφα τα οποία έχασαν την αξία των μετά την επικράτηση του Σοβιετικού καθεστώτος.
Από την άλλη πλευρά, η πρόσφατη αποκάλυψη της εν ζωή δωρεάς του Παπαδάκη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών προστιθέμενη στην εκ διαθήκης κληρονομιά ανεβάζει την συνολική του προσφορά του στο Πανεπιστήμιο σε 1.999.090 δρχ., ποσό κατά πολύ ανώτερο από εκείνο του κληροδοτήματος Δόμπολη. Και το σημαντικότερο η κληρονομιά Παπαδάκη βρισκότανε στην Ελλάδα και μπορούσε να αναληφθεί και να αξιοποιηθεί χωρίς δυσκολίες.
Δικαιωματικά λοιπόν ο Α. Παπαδάκης θεωρείται και είναι ο μεγαλύτερος ευεργέτης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Αντίδωρο του Πανεπιστημίου στην ιδιαίτερη πατρίδα του Παπαδάκη
Η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου Αθηνών για να εκφράσει την ευγνωμοσύνη της στον μεγάλο ευεργέτη αποφάσισε να χορηγήσει τα οικονομικά μέσα για την δημιουργία ενός πλήρους Γυμνασίου στην Κρήτη. Τελικά η πανεπιστημιακή ενίσχυση (γύρω στις 70.000 γρόσια) χρησιμοποιήθηκε για την συμπλήρωση του μοναδικού στην Κρήτη την εποχή εκείνη Γυμνασίου Ηρακλείου.
Απονομή τιμών στον Παπαδάκη
Ζώντος του μεγάλου ευεργέτου η Πολιτεία τον τίμησε με το παράσημο του Σωτήρος, η κηδεία του έγινε με στρατιωτική πομπή από την τότε Μητρόπολη των Αθηνών και το Πανεπιστήμιο ανήγειρε στον τάφο του μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας επιτύμβιο μνημείο.
Αλλά και η φτωχή γενέτειρά του δεν υστέρησε. Στο μνημείο των πεσόντων (1938) και σε ειδική πλάκα με τα ονόματα των ευεργετών του χωριού, πρώτο αναγράφεται το όνομα του Παπαδάκη, ενώ η κεντρική πλατεία του χωριού εδώ και πολλά χρόνια φέρει το όνομά του. Οι τοπικοί Σύλλογοι του Οροπεδίου δεν ξεχνούν τον μεγάλο συμπατριώτη τους και οργανώνουν κατά καιρούς τιμητικές εκδηλώσεις.
Εκφράζουμε όμως ένα παράπονο γιατί στο τεράστιο πολεοδομικό συγκρότημα της πρωτεύουσας αλλά και στις μεγάλες Κρητικές πόλεις δεν περίσσεψε ούτε ένα μικρό δρομάκι για να δοθεί σ’αυτό το όνομα του Αντωνίου.
Τελειώνοντας, απευθύνομαι στον Μεγάλο Ψυχριανό που τιμούσε σήμερα και παραφράζοντας όπως και στην εισαγωγή μου την νεκρολογία του Ζανούβιου αναφωνώ μαζί του:
“Μη λυπού Αντώνιε, η πατρίς ημών ηλευθέρωται, η Κρήτη τη Ελλάδι ηνώθη και εμείς απολαμβάνουμε το θείο δώρο της ελευθερίας”. Αγαπητέ μας συγχωριανέ καλώς όρισες στον τόπο σου.
Οροπέδιο Λασιθίου Lasithi Plateau
