Ο Πόπλιος Αίλιος Τραϊανός Αδριανός (Publius Aelius Traianus Hadrianus, 24 Ιανουαρίου 76 – 10 Ιουλίου 138), στα λατινικά Publius Aelius Traianus Hadrianus, ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας κατά τα έτη 117–138, καθώς επίσης στωικός και επικούρειος φιλόσοφος. Αποτελεί τον τρίτο από τους λεγόμενους “Πέντε Καλούς Αυτοκράτορες”. Η βασιλεία του είχε ένα διστακτικό ξεκίνημα, μια ένδοξη περίοδο ακμής και ένα τραγικό επίλογο.
Παρόλο που σύμφωνα με μεταγενέστερη παράδοση ο Αδριανός γεννήθηκε στην Ιτάλικα, μια πόλη στην επαρχία με το όνομα Hispania Baetica (η νοτιότερη ρωμαϊκή επαρχία στην Ιβηρική Χερσόνησο, που περιλαμβάνει τη σύγχρονη Ισπανία και Πορτογαλία), ο ίδιος αναφέρει στη σήμερα χαμένη αυτοβιογραφία του πως γεννήθηκε στη Ρώμη στις 24 Ιανουαρίου76, από μια οικογένεια με ιταλικές ρίζες, η οποία διέμενε στην Ισπανία για πολλές γενεές. Ωστόσο, ίσως αυτό να ήταν κάποιος πολιτικός ελιγμός εκ μέρους του, ώστε να αποδείξει πως ήταν Ρωμαίος από κάθε άποψη. Πατέρας του ήταν ο Ρωμαίος από την Ισπανία, Πόπλιος Αίλιος Αδριανός Άφερ, ο οποίος ως συγκλητικός της πραιτωρικής βαθμίδας περνούσε πολύ από τον καιρό του στη Ρώμη. Οι πρόγονοί του κατάγονταν από την Αδρία, το σύγχρονο Άτρι, μία αρχαία πόλη στο Πικηνόν της Ιταλίας. Ωστόσο η οικογένεια εγκαταστάθηκε στην Ιτάλικα λίγο μετά την ίδρυσή της από το Σκιπίωνα τον Αφρικανό. Ο Άφερ ήταν εξάδελφος από την πλευρά του πατέρα του με το μέλλοντα αυτοκράτορα Τραϊανό. Μητέρα του ήταν η Δομίτια Παυλίνα από τις Γάδες (το Κάδιξ). Η Παυλίνα ήταν κόρη διακεκριμένης οικογένειας Ρωμαίων από την Ισπανία. Μοναδική αδερφή του Αδριανού ήταν η Αιλία Δομίτια Παυλίνα. Οι γονείς τους πέθαναν το 85/86 όταν ο Αδριανός ήταν μόλις εννέα ετών, και έτσι ο τελευταίος πέρασε στην κηδεμονία του Τραϊανού και του Πόπλιου Ακιλίου Αττιανού. Ο Αδριανός έλαβε μόρφωση σε διάφορα πεδία, όπως όλοι οι νεαροί αριστοκράτες της εποχής του. Μάλιστα του άρεσε τόσο πολύ να μελετά την ελληνική λογοτεχνία που τον αποκαλούσαν Graeculus (“Μικρό Έλληνα”).
Ο Αδριανός επισκέφτηκε και πάλι την Ιτάλικα όταν ήταν 14 ετών και κατετάγη στον στρατό, αλλά ανακλήθηκε από τον Τραϊανό ο οποίος από εκεί και έπειτα ανέλαβε τη διαπαιδαγώγησή του. Δεν επέστρεψε ποτέ πια εκεί αν και αργότερα η πόλη ανακηρύχθηκε colonia προς τιμήν του. Η πρώτη του στρατιωτική θέση ήταν αυτή του χιλιάρχου (tribunus militum) στην λεγεώνα Legio II Adiutrix. Αργότερα, πήρε μετάθεση για την Legio I Minervia στη Γερμανία. Όταν ο Νέρβας πέθανε το 98, έσπευσε να ενημερώσει προσωπικά τον Τραϊανό. Αργότερα έγινε λεγάτος μιας λεγεώνας στην Άνω Παννονία και κατόπιν κυβερνήτης της επαρχίας αυτής. Υπήρξε επίσης άρχων της Αθήνας για κάποιο σύντομο διάστημα, όπου και ονομάστηκε Αθηναίος πολίτης.
Ο Αδριανός συμμετείχε ενεργά στους πολέμους εναντίον των Δακών (ως λεγάτος της Legio V Macedonica) και πιθανολογείται πως ο Τραϊανός τον αντάμειψε για τις επιτυχίες του. Επειδή κατά τα χρόνια που βρισκόταν στον θρόνο δεν διεξήχθησαν πόλεμοι, οι στρατιωτικές αρετές του Αδριανού δεν μπορούν να προσδιοριστούν σήμερα με ακρίβεια, ωστόσο το γνήσιο ενδιαφέρον του και οι γνώσεις του για τον στρατό, καθώς και η ικανότητα που έδειξε στον τομέα της διοίκησης, καταδεικνύουν πιθανό ταλέντο στη στρατηγική.
Ο Αδριανός συνόδεψε τον Τραϊανό στην εκστρατεία του ενάντια στην Παρθία ως μέλος τους επιτελείου του. Ούτε κατά την διάρκεια της αρχικής νικηφόρου φάσης, ούτε κατά την διάρκεια της δεύτερης φάσης του πολέμου, όταν η επανάσταση εξαπλώθηκε στη Μεσοποταμία, ο Αδριανός έκανε κάτι αξιοσημείωτο. Εν τούτοις, όταν ο κυβερνήτης της Συρίαςέπρεπε να αποσταλεί στην Δακία όπου είχαν ξεσπάσει νέες φασαρίες, ο Αδριανός ονομάστηκε αντικαταστάτης του, λαμβάνοντας αυτόνομη διοικητική εξουσία. Ο Τραϊανός, σοβαρά άρρωστος την στιγμή εκείνη, αποφάσισε να επιστρέψει στην Ρώμη, ενώ ο Αδριανός έμεινε στην Συρία για να προστατεύσει τις ρωμαϊκές κατακτήσεις. Ο Τραϊανός έφτασε μέχρι τον Σελινούντα πριν αρρωστήσει τόσο ώστε να μην μπορεί να συνεχίσει το ταξίδι του. Αν και ο Αδριανός ίσως ήταν η προφανής επιλογή για τη διαδοχή, δεν είχε ποτέ υιοθετηθεί από τον αυτοκράτορα. Η επίσημη εκδοχή ήταν ότι, ενώ ο Τραϊανός κειτόταν ετοιμοθάνατος, με την σύζυγό του Πομπηία Πλωτίνα να τον φροντίζει, κατονόμασε διάδοχό του τον Αδριανό. Οι φήμες της εποχής θέλουν την Πλωτίνα θερμή υποστηρίκτρια του Αδριανού και εκείνον να της χρωστά την άνοδό του στον θρόνο. Ωστόσο το θέμα παραμένει σκοτεινό μέχρι σήμερα.
Προτομή του αυτοκράτορα της Ρώμης Αδριανού (76 – 138), Αρχαιολογικό Μουσείο, Βενετία.
Ο Αδριανός γρήγορα εξασφάλισε την υποστήριξη των λεγεώνων – ένας πιθανός ανταγωνιστής, ο Λεύκιος Κιέτος, αποπέμφθηκε άμεσα. Η αποδοχή της Συγκλήτου ακολούθησε όταν παρουσιάστηκαν πιθανώς πλαστά έγγραφα υιοθεσίας από τον Τραϊανό (αν και ήταν υπό την κηδεμονία του). Η φήμη για πλαστογράφηση εγγράφου ήταν ελάσσονος σημασίας – η νομιμότητα του Αδριανού προέκυψε από την έγκριση της Συγκλήτου και των στρατευμάτων της Συρίας.
Ο Αδριανός δεν πήγε αμέσως στη Ρώμη – ήταν απασχολημένος με την αποκατάσταση της τάξης στην Ανατολή και με την κατάπνιξη της επανάστασης των Ιουδαίων που ξέσπασε κατά τη διάρκεια της θητείας του Τραϊανού. Κατόπιν πήγε να εξασφαλίσει τα σύνορα στο Δούναβη. Ο Αττιανός, ο πρώην προστάτης του Αδριανού, ορίστηκε τοποτηρητής του θρόνου και «ανακάλυψε» μια σκευωρία στην οποία εμπλέκονταν τέσσερις σημαντικοί συγκλητικοί, ανάμεσα στους οποίους και ο Λεύκιος Κιέτος, και ζήτησε από την Σύγκλητο τον θάνατό τους. Δεν τέθηκε θέμα δίκης – συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν. Επειδή ο Αδριανός απουσίαζε εκείνη την εποχή, μπόρεσε να υποστηρίξει ότι ο Αττιανός έδρασε με δική του πρωτοβουλία.
Ο Αδριανός και ο Στρατός
Παρά τις ικανότητές του στη στρατιωτική διοίκηση, η βασιλεία του Αδριανού χαρακτηρίστηκε από την απουσία μεγάλων πολεμικών συγκρούσεων, με εξαίρεση τον δεύτερο πόλεμο ανάμεσα στους Ιουδαίους και τους Ρωμαίους. Εγκατέλειψε τις κατακτήσεις του Τραϊανού στη Μεσοποταμία, αποφασίζοντας πως ήταν αδύνατο να διαφυλαχθούν. Παραλίγο να ξεσπάσει πόλεμος με την Παρθία, γύρω στο 121, αλλά η απειλή αποφεύχθηκε όταν ο Αδριανός διαπραγματεύτηκε με επιτυχία συνθήκη ειρήνης.
Η ειρηνιστική πολιτική ενδυναμώθηκε με την ανέγερση μόνιμων αμυντικών έργων στα σύνορα της αυτοκρατορίας. Το πιο γνωστό είναι το ογκώδες Τείχος του Αδριανού στη Μεγάλη Βρετανία. Τα σύνορα στον Δούναβη και τον Ρήνο ενδυναμώθηκαν με μια σειρά ξύλινων κυρίως οχυρώσεων, οχυρών και παρατηρητηρίων, με τα τελευταία να διευκολύνουν ιδιαιτέρως την επικοινωνία και την τοπική ασφάλεια. Παρόμοια τείχη, πλίθινα αυτή τη φορά, έκτισε κατά μήκος κρίσιμων διαβάσεων στη Βόρεια Αφρική (Μαυριτανία), τα οποία είχα μήκος πολλών δεκάδων χιλιομέτρων το καθένα. Για να κρατά ψηλά το ηθικό των στρατιωτών και να μη μένουν αδρανείς, ο Αδριανός όρισε να γίνονται συχνά γυμνάσια, και μάλιστα επέβλεπε ο ίδιος τις διάφορες στρατιές. Παρόλο που τα νομίσματα που έκοψε απεικονίζουν τόσο πολεμικές όσο και ειρηνικές σκηνές, η πολιτική του Αδριανού ήταν η επιβολή της ειρήνης με την δύναμη, ακόμη και την απειλή.
Ο Δεύτερος Ρωμαιο-Ιουδαϊκός πόλεμος
Το 130, ο Αδριανός επισκέφθηκε τα ερείπια της Ιερουσαλήμ, τα οποία άφησε πίσω του ο Πρώτος Ρωμαιο–Ιουδαϊκός πόλεμος του 66 – 73. Υποσχέθηκε να ανοικοδομήσει την πόλη, αλλά σχεδίαζε να την κάνει μια παγανιστική μητρόπολη, την οποία θα ονόμαζε Αιλία Καπιτωλίνα. Ένας νέος παγανιστικός ναός πάνω στα ερείπια του Δεύτερου Ναού της Ιερουσαλήμ επρόκειτο να αφιερωθεί στον Γιούπιτερ. Επιπροσθέτως, απαγόρευσε την περιτομή, την οποία έβλεπε ως ένθερμος φιλέλληνας που ήταν, ως ακρωτηριασμό. Ένα ρωμαϊκό νόμισμα με την επιγραφή Αιλία Καπιτωλίνα (Aelia Capitolina) κόπηκε το 132.
Η στάση αυτή του Αδριανού πυροδότησε μια νέα μεγάλη επανάσταση (132 – 135), υπό τον Μπαρ Κόκχμπα και τον Ακίμπα μπεν Τζόζεφ. Κατόπιν του γεγονότος αυτού, ο Αδριανός κάλεσε τον στρατηγό του Σέξτο Ιούλιο Σεβήρο από τη Βρετανία, και σώματα στρατού κατέφθασαν ακόμη και από τον Δούναβη. Οι απώλειες των Ρωμαίων ήταν βαρύτατες, και πιστεύεται ότι μια ολόκληρη λεγεώνα, η XXII Deiotariana καταστράφηκε. Οι απώλειες ήταν τόσο μεγάλες ώστε ο Αδριανός στην αναφορά του προς τη Σύγκλητο παρέλειψε την καθιερωμένη φράση «Εγώ και οι λεγεώνες είμαστε καλά». Εντούτοις οι δυνάμεις του Αδριανού τελικά κατέπνιξαν την επανάσταση. Σύμφωνα με τον Δίωνα Κάσσιο, κατά την διάρκεια του πολέμου 580.000 Ιουδαίοι έχασαν τη ζωή τους, 50 οχυρωμένες πόλεις και 985 χωριά καταστράφηκαν ολοσχερώς.
Μετά τη λήξη του πολέμου, ο Αδριανός συνέχισε τις θρησκευτικές διώξεις κατά των Ιουδαίων, σύμφωνα με το Βαβυλωνιακό Ταλμούδ. Αποπειράθηκε να ξεριζώσει τον Ιουδαϊσμό, τον οποίο και έβλεπε ως την αιτία συνεχών επαναστάσεων, κήρυξε εκτός νόμου την Τορά, το εβραϊκό ημερολόγιο και εκτέλεσε Ιουδαίους λόγιους. Ο ιερός πάπυρος κάηκε τελετουργικά στο Όρος του Ναού. Στο πρώην σκευοφυλάκιο του Ναού εγκατέστησε δύο αγάλματα, ένα του Γιούπιτερ και ένα δικό του. Σε μια προσπάθεια να διαγράψει κάθε ανάμνηση της Ιουδαίας, αφαίρεσε το όνομά της από το χάρτη και το αντικατέστησε με το Συρία Παλαιστίνα, από τους Φιλισταίους, αρχέγονους εχθρούς των Ιουδαίων. Επανίδρυσε την Ιερουσαλήμ υπό τη μορφή ρωμαϊκής παγανιστικής πόλης, με το όνομα Αιλία Καπιτωλίνα (Aelia Capitolina) και απαγόρευσε στους Εβραίους να εισέρχονται σε αυτήν.
Προστάτης των Τεχνών και των Γραμμάτων
Το Πάνθεον της Ρώμης, χτισμένο αρχικά από τον Αγρίππα, στο οποίο ο Αδριανός έδωσε τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα.
Ο Αδριανός περιγράφεται συχνά ως ο πιο πολύπλευρος από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες. Του άρεσε να επιδεικνύει τις γνώσεις του σε όλα τα πνευματικά και καλλιτεχνικά πεδία. Πάνω από όλα, ο Αδριανός υπήρξε προστάτης των τεχνών: η Βίλλα του Αδριανού στο Τίβολι ήταν το εξοχότερο ρωμαϊκό παράδειγμα αλεξανδρινού κήπου, που αναβίωνε ένα ιερό τοπίο, χαμένο σήμερα σε μεγάλο μέρος εξαιτίας της καταστροφής των ερειπίων από τον Καρδινάλιο ντ’ Έστε που αφαίρεσε μεγάλο μέρος των μαρμάρων για να χτίσει τη Βίλλα ντ’ Έστε. Στη Ρώμη, το Πάνθεον, αρχικά χτισμένο από τον Αγρίππα και κατεστραμμένο από φωτιά το 80, χτίστηκε εκ νέου από τον Αδριανό με τη θολωτή μορφή που βλέπουμε μέχρι σήμερα. Είναι ένα από τα πλέον διατηρημένα αρχαία ρωμαϊκά κτίρια και επηρέασε σημαντικά πολλούς από τους μεγάλους αρχιτέκτονες της Ιταλικής Αναγέννησης και του Μπαρόκ.
Πριν καν αρχίσει η περίοδος της βασιλείας του, ο Αδριανός έδειχνε μεγάλο ενδιαφέρον για την αρχιτεκτονική αλλά, από ό,τι φαίνεται, οι ενθουσιώδεις του προσπάθειες δεν τύγχαναν πάντα της καλύτερης κριτικής. Για παράδειγμα, ο Απολλόδωρος της Δαμασκού, διάσημος αρχιτέκτων του Φόρουμ του Τραϊανού, απέρριψε τα σχέδιά του. Όταν ο Τραϊανός, προκάτοχος του Αδριανού, συμβουλεύτηκε τον Απολλόδωρο για κάποιο πρόβλημα σχετικό με την αρχιτεκτονική, ο Αδριανός διέκοψε για να συμβουλέψει κάτι, πράγμα που έκανε τον Απολλόδωρο να απαντήσει: «Ξεκουμπίσου και ζωγράφιζε τις κολοκύθες σου. Δεν έχεις ιδέα γι’ αυτά τα θέματα». Με τον όρο «κολοκύθες» αναφέρθηκε στους θόλους που είχε σχεδιάσει ο Αδριανός, όπως το Σεραπείο στην βίλλα του. Φημολογείται ότι μόλις ο Αδριανός διαδέχτηκε τον Τραϊανό στον αυτοκρατορικό θρόνο, εξόρισε τον Απολλόδωρο και τελικά τον θανάτωσε. Είναι πολύ πιθανόν η ιστορία αυτή να κατασκευάστηκε αργότερα για να δυσφημίσει τον χαρακτήρα του, καθώς ο Αδριανός, παρόλο που ήταν πολύ δημοφιλής στην αυτοκρατορία, δεν θαυμαζόταν ανεξαιρέτως από όλους, ούτε κατά τη διάρκεια της ζωής του ούτε αργότερα.
Ο Αδριανός έγραψε ποίηση τόσο στα λατινικά όσο και στα ελληνικά. Θεωρείται ότι συνέθεσε τρία ή τέσσερα επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας. Σώζεται το ποίημα που έγραψε στα λατινικά την ώρα του θανάτου του. Επίσης συνέγραψε την αυτοβιογραφία του, μια εργασία όχι και τόσο μεγάλη σε έκταση ή αποκαλυπτικότητα, αλλά με στόχο να ξεκαθαρίσει διάφορες φήμες και να εξηγήσει διάφορες πράξεις του. Το έργο αυτό δεν έχει διασωθεί αλλά από ό,τι φαίνεται χρησιμοποιήθηκε από ένα συγγραφέα – είτε τον Μάριο Μάξιμο είτε κάποιον άλλο – ως βάση για τον βίο του Αδριανού στο έργο Historia Augusta.
Μια άλλη προσφορά του Αδριανού στην τέχνη ήταν η γενειάδα. Τα πορτρέτα των αυτοκρατόρων μέχρι τότε τους παρουσίαζαν ξυρισμένους, ιδεατές απεικονίσεις Ελλήνων αθλητών. Ο Αδριανός είχε γενειάδα όπως δείχνουν όλα του τα πορτρέτα. Οι διάδοχοί του αυτοκράτορες θα απεικονίζονταν με γενειάδες για πάνω από ενάμιση αιώνα.
Ο Αδριανός ήταν ουμανιστής και βαθύτατα φιλέλληνας σε όλα του τα γούστα.
Αγαπούσε τις διδαχές των φιλοσόφων Επικτήτου, Ηλιοδώρου και Φαβωρίνου και γενικά θεωρείται επικούρειος, όπως και ορισμένοι από τους φίλους του. Φρόντισε για τις κοινωνικές ανάγκες του ρωμαϊκού λαού. Μείωσε αν και δεν κατάργησε τη δουλεία, εξανθρώπισε τον νομικό κώδικα και απαγόρευσε τα βασανιστήρια. Έκτισε βιβλιοθήκες, υδραγωγεία, λουτρά και θέατρα. Ο Αδριανός θεωρείται από πολλούς ιστορικούς σοφός και δίκαιος: ο Σίλλερ τον αποκαλεί «πρώτο υπηρέτη της Αυτοκρατορίας», ενώ ο Έντουαρντ Γκίμπον θαύμαζε την «ευρεία και ενεργή του ευφυΐα», καθώς και την «δικαιοσύνη και μετριοπάθεια» που τον χαρακτήριζαν.
Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στην Ελλάδα το 125, προσπάθησε να δημιουργήσει ένα είδος περιφερειακής βουλής για να ενώσει όλες τις ημιαυτόνομες πρώην πόλεις–κράτησε όλη την Ελλάδα και την Ιωνία. Η βουλή αυτή, γνωστή ως Πανελλήνιον, απέτυχε παρά τις έντονες προσπάθειες να υπάρξει συνεργασία ανάμεσα στους Έλληνες.
Ο Αδριανός ανέπτυξε μια πολυσυζητημένη ερωτική σχέση με έναν νέο Έλληνα που ονομαζόταν Αντίνοoς. Ενώ ο αυτοκράτορας περιόδευε στην Αίγυπτο, ο Αντίνοος πνίγηκε μυστηριωδώς στον Νείλο το 130. Βαθύτατα λυπημένος, ο Αδριανός ίδρυσε στην Αίγυπτο μια πόλη με το όνομα Αντινοόπολις. Ο Αδριανός ζήτησε τη συμμετοχή όλης της Αυτοκρατορίας στο πένθος του, ανακηρύσσοντας τον νέο νέα θεότητα.
Ο Αδριανός πέθανε στην βίλλα του. Κηδεύτηκε σε ένα μαυσωλείο στην δυτική όχθη του Τίβερη στη Ρώμη, κτίριο που αργότερα μετατράπηκε σε παπικό οχυρό, το Καστέλ Σαντ’ Άντζελο. Οι διαστάσεις του μαυσωλείου αυτού, στην αρχική του μορφή, σχεδιάστηκαν επίτηδες ώστε να υπερβαίνουν αυτές του προγενέστερου Μαυσωλείου του Αυγούστου.