Πίνακας του Γιάννη Τσαρούχη

Ο Σεπτέμβριος είναι ο ένατος μήνας του ισχύοντος Γρηγοριανού Ημερολογίου, με διάρκεια 30 ημερών.

Η λέξη Σεπτέμβριος, September στα λατινικά, προέρχεται από το αριθμητικό septem (σέπτεμ = επτά), καθώς ήταν ο έβδομος μήνας του αρχαίου δεκάμηνου ρωμαϊκού ημερολογίου. Αργότερα, με την προσθήκη του Ιανουαρίου και του Φεβρουαρίου, ο Σεπτέμβριος μετακινήθηκε στην ένατη θέση, χωρίς όμως να αλλάξει η ονομασία του. Η Ρωμαϊκή Σύγκλητος, θέλοντας να κολακέψει τον αυτοκράτορα Τιβέριο (14-37), αποφάσισε να δώσει το όνομά του στον μήνα Σεπτέμβριο. Αυτός σοφά ποιών αρνήθηκε, επειδή υποστήριξε ότι οι συχνές αλλαγές στις ονομασίες των μηνών μόνο σύγχυση προκαλούν.

Τον Σεπτέμβριο στη Ρώμη τελούνταν μεγάλες γιορτές, όπως τα Καπιτώλια και τα Ρωμαία ή Ρωμαϊκοί Αγώνες (Ludi Romani) προς τιμή του Δία (κάτι σαν Ολυμπιακοί Αγώνες των Ρωμαίων). Την 1η Σεπτεμβρίου προσδιοριζόταν ο ετήσιος φόρος που έπρεπε να καταβάλουν οι Ρωμαίοι πολίτες (indictio), εξού και Ινδικτιών, που στο Βυζάντιο γιορταζόταν ως Πρωτοχρονιά και συνέπιπτε με το νέο εκκλησιαστικό έτος (Αρχή της Ινδικτιώνος).

Στο αρχαίο Αττικό ημερολόγιο ο Σεπτέμβριος αντιστοιχούσε στο δεύτερο δεκαπενθήμερο του μήνα Μεταγειτνιώνα και στο πρώτο δεκαπενθήμερο του μήνα Βοηδρομιώνα. Δεσπόζουσα γιορτή στην Αθήνα και συγκεκριμένα στην Ελευσίνα ήταν τα Ελευσίνια, με τα περιώνυμα Μυστήρια (Ελευσίνια Μυστήρια).

Τα Ελευσίνια Μυστήρια

Θρησκευτική γιορτή προς τιμήν της Δήμητρας και της Κόρης (Περσεφόνης). Η καθιέρωσή της ανάγεται στα μυθικά χρόνια, με πρωτοβουλία είτε του Ευμόλπου είτε τον Ερεχθέα και αναφέρεται στο μυστήριο της ζωής, του θανάτου και της μετά θάνατο ζωής.

Τα Ελευσίνια μυστήρια είχαν αρχικά τοπική εμβέλεια, αλλά από τα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ., όταν η Ελευσίνα υπάγεται πλέον διοικητικά στην πόλη των Αθηνών, τα μυστήρια γίνονται ιδιαιτέρως δημοφιλή, για να αποκτήσουν στην κλασική εποχή πανελλήνιο και στα ρωμαϊκά χρόνια παγκόσμιο χαρακτήρα.

Ο ιδρυτικός μύθος των Ελευσινίων Μυστηρίων μάς πληροφορεί τα εξής: Η θεά Δήμητρα, μετά την απαγωγή της κόρης της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, θεό του κάτω κόσμου, τριγυρνούσε εδώ κι εκεί αναζητώντας τη. Κατά τη διάρκεια της περιπλάνησής της έφτασε στην περιοχή της Ελευσίνας. Εκεί φιλοξενήθηκε από τον βασιλιά Κελεό, που δεν γνώριζε όμως ποια ήταν. Η θεά ως ανταπόδοση της φιλοξενίας θέλησε να κάνει αθάνατο το γιο του βασιλιά με μία τελετουργία επάλειψης του σώματός του με αμβροσία, σε συνδυασμό με πέρασμα από τη φωτιά. Όταν η βασίλισσα τη συνέλαβε επ’ αυτοφώρω, τρόμαξε, πιστεύοντας ότι επιχειρούσε να σκοτώσει το γιο της και γι’ αυτό την έδιωξε από το παλάτι. Η Δήμητρα τότε φανέρωσε την πραγματική της ταυτότητα και διέταξε το βασιλιά να τη λατρεύουν στην Ελευσίνα. Καθόρισε η ίδια το χαρακτήρα των μυστηριακών τελετών προς τιμήν της, τα σεμνά όργια, που οδηγούσαν τους ανθρώπους σε ηθική ανύψωση, ευημερία και μακαριότητα, ενώ δίδαξε και στους κατοίκους την καλλιέργεια του σιταριού.

Η Δήμητρα, θεά της γεωργίας, συνδεόταν φυσικά με τις καλλιέργειες και τη γονιμότητα της γης. Η μυστικότητα της λατρείας της στην Ελευσίνα ήταν αυστηρά επιβεβλημένη. Όσοι μυούνταν στα μυστήρια απαγορευόταν να αποκαλύψουν όλα όσα είχαν δει και ακούσει κατά τη διάρκεια της μύησης. Εξ’ αιτίας της αυστηρής μυστικότητας δεν γνωρίζουμε τι έκαναν κατά τη διάρκεια των τελετών, καθώς κανένας αρχαίος συγγραφέας δεν αναφέρει τίποτα σχετικό.

Γνωρίζουμε, όμως, λεπτομερώς τι γινόταν στα φανερά. Τα Μικρά Ελευσίνια γίνονταν το Φεβρουάριο στην Αθήνα, κοντά στο σημερινό Παναθηναϊκό Στάδιο. Τότε έκαναν την προκαταρκτική μύηση εκείνων θα μυούνταν αργότερα στα Μεγάλα Μυστήρια. Αυτοί, λοιπόν, θυσίαζαν, εξαγνίζονταν και μάθαιναν ορισμένα πράγματα.

Τα Μεγάλα Μυστήρια ή Ελευσίνια Μυστήρια άρχιζαν στην Αθήνα στις 14 του μηνός Βοηδρομιώνος και ολοκληρώνονταν εννέα ημέρες αργότερα στην Ελευσίνα. Τις εννέα αυτές ημέρες διαδραματίζονταν τα εξής:

• Προεόρτια, 14 του Βοηδρομιώνος
  Την προηγούμενη της έναρξης της γιορτής γινόταν η μεταφορά των ιερών αντικειμένων από την Ελευσίνα στην Αθήνα. Συγκεκριμένα, τα ιερά αντικείμενα τοποθετούνταν σε κύστες και με συνοδεία πομπής από νέους των Αθηνών και από το ιερατείο της θεάς έφταναν στο Ελευσίνιο (τέμενος της Δήμητρας κάτω από την Ακρόπολη, προς τη μεριά της Αγοράς), όπου και στεγάζονταν.
• Πρώτη Ημέρα, 15 του Βοηδρομιώνος (Αγυρμός)
  Συγκέντρωση των Μυστών στην Ποικίλη Στοά της Αγοράς. Εκεί κηρυσσόταν η επίσημη έναρξη των Μυστηρίων (πρόρρηση) από τον ιεροκήρυκα.
• Δεύτερη Ημέρα, 16 του Βοηδρομιώνος (Άλαδε Μύσται)
  Με το σύνθημα «Άλαδε Μύσται», που σημαίνει «στη θάλασσα Μύστες», η ομάδα των Μυστών λουζόταν στο Φάληρο για να διώξουν τις αμαρτίες, ενώ θυσιάζονταν στον ίδιο τόπο μικροί χοίροι.
• Τρίτη Ημέρα, 17 του Βοηδρομιώνος
  Ο βασιλιάς των Αθηνών προΐστατο θυσίας προς τιμήν της Δήμητρας και της Κόρης στο Ελευσίνιο.
• Τετάρτη Ημέρα, 18 του Βοηδρομιώνος
  Κατά τη διάρκεια αυτής της ημέρας οι Μύστες έμεναν στα σπίτια τους, ενώ η πόλη της Αθήνας τιμούσε τον Ασκληπιό. Γυναίκες με καλάθια γεμάτα με ρόδια και παπαρούνες επάνω σε βοϊδάμαξα, σχημάτιζαν πομπή και γύριζαν μέσα στην πόλη.
• Πέμπτη Ημέρα, 19 του Βοηδρομιώνος
  Ξεκινά η μεγάλη πομπή προς την Ελευσίνα με το άρμα του θεού Ίακχου να προηγείται. Στάσεις γίνονταν κατά μήκος της Ιεράς Οδού, σε διάφορα ιερά, για τέλεση θυσιών και απόδοση προσφορών. Οι κάτοικοι της Ελευσίνας τους περίμεναν στη γέφυρα του Κηφισού και τους υποδέχονταν με φωνές και περιγελάσματα («γεφυρισμοί»). Το βράδυ η πομπή έφθανε στην Ελευσίνα και τα ιερά αντικείμενα επανατοποθετούνταν στη θέση τους, στο άβατο δηλαδή του Τελεστηρίου. Η γιορταστική ατμόσφαιρα συντηρούνταν με ολονύκτιους χορούς.
• Έκτη Ημέρα, 20 του Βοηδρομιώνος
  Η καθαυτό μύηση γινόταν αυτή την ημέρα. Το περιεχόμενο της τελετής παραμένει μέχρι σήμερα επτασφράγιστο μυστικό. Πολλές εικασίες έχουν γίνει, αλλά το μόνο που μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε είναι ότι οι Μύστες, αφού συγκεντρώνονταν το βράδυ στο Τελεστήριο (τετράγωνο υπόστυλο κτίριο τεράστιας χωρητικότητας), ενώ είχε προηγηθεί νηστεία κατά τη διάρκεια της ημέρας, έπιναν τον κυκεώνα (μείγμα από αλεύρι, νερό και φλισκούνι), παρακολουθούσαν κάποια δρώμενα που σχετίζονταν με το μύθο της Δήμητρας και της Κόρης και άκουγαν κάποιες μυστικές φράσεις. Το τέλος της μύησης σηματοδοτούσε η θέαση των ιερών αντικειμένων, που φυλάσσονταν σε ξεχωριστό χώρο μέσα στο Τελεστήριο.
• Έβδομη Ημέρα, 21 του Βοηδρομιώνος
• Όσοι είχαν μυηθεί τον προηγούμενο χρόνο μπορούσαν αυτή την ημέρα να φτάσουν στον ανώτερο βαθμό μύησης, την εποπτεία. Ο δεύτερος αυτός βαθμός μύησης είχε να κάνει πάλι με τη θέαση κάποιου μυστικού και ιερού αντικειμένου.
• Όγδοη Ημέρα, 22 του Βοηδρομιώνος
  Ήταν η ημέρα της τελετής της πλημοχόης (είδος πήλινου αγγείου). Οι μυημένοι έχυναν νερό από μια πλημοχόη δύο φορές, μία προς ανατολάς και μία προς δυσμάς, ενώ παράλληλα εκστόμιζαν κάποιες γονιμικές επικλήσεις (ζητούσαν από τις θεϊκές δυνάμεις να βρέξει αλλά και να γονιμοποιηθεί η γη).
• Ένατη Ημέρα, 23 του Βοηδρομιώνος
  Οι Μύστες έπαιρναν το δρόμο της επιστροφής, αντικρίζοντας πλέον τη ζωή και το θάνατο με διαφορετικό μάτι, πιο αισιόδοξοι και με αναπτερωμένο ηθικό.

Τα Ελευσίνια Μυστήρια τελούνταν συνεχώς έως την εποχή του αυτοκράτορα Θεοδοσίου του Μεγάλου, ο οποίος τα κατάργησε επισήμως το 392 με το διάταγμα για το κλείσιμο όλων των αρχαίων ιερών, σε μια προσπάθεια να καταστείλει την αντίσταση των οπαδών της παλαιάς θρησκείας στην επιβολή του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Άλλες γιορτές:

Αδώνια

Διήμερη γυναικεία γιορτή της Αρχαίας Αθήνας προς τιμή του θεού Άδωνη, σε άγνωστη ημερομηνία στο τέλος του καλοκαιριού.

Η λατρεία του Άδωνη ήρθε από τη Συρία και τη Φοινίκη στον ελληνικό χώρο. Συσχετίστηκε με τη θεά Αφροδίτη, που, θαμπωμένη από το κάλλος του, τον ερωτεύτηκε. Ο ωραίος νέος είχε όμως άσχημο τέλος, καθώς πέθανε από επίθεση αγριόχοιρου σε κάποιο κυνήγι.

Η γυναικεία αυτή γιορτή, που συνέπιπτε με το τέλος του καλοκαιριού, είχε στο επίκεντρό της το θρήνο της Αφροδίτης για το χαμό του Άδωνη. Την πρώτη ημέρα της γιορτής, οι γυναίκες θρηνούσαν πάνω από το ομοίωμα του θεού και ακολουθούσε η εκφορά του «νεκρού». Την επομένη ο θεός ανασταινόταν και επικρατούσε μία διάθεση ευφορίας. Η γιορτή θυμίζει το δικό μας Πάσχα και την Ανάσταση του Χριστού.

Ένα άλλο τελετουργικό που γινόταν παράλληλα με τη γιορτή ήταν η σπορά εφήμερων φυτών (μαρούλια, μάραθα, χλόη) σε γλάστρες. Μόλις φύτρωναν οι σπόροι, οι γυναίκες μετέφεραν την πρασινάδα σε νερά πηγών ή σε ρυάκια, όπου κι έριχναν τα φυτά, ευχόμενες συγχρόνως να υπάρξει η απαραίτητη υγρασία, ώστε να ευδοκι­μήσει η σπορά, όπως συνέβη στα εφήμερα φυτά που πετούσαν.

​Μεταγείτνια

Γιορτή της Αρχαίας Αθήνας προς τιμήν του Μεταγειτνίου Απόλλωνος, από την οποία πήρε την ονομασία του ο αττικός μήνας Μεταγειτνιών (μετά+γείτων), που συμπίπτει με την περίοδο 15 Αυγούστου - 15 Σεπτεμβρίου του Γρηγοριανού Ημερολογίου. Τον μήνα αυτόν γίνονταν οι μετακομίσεις και επομένως οι αλλαγές γειτόνων, εξ ού και η ονομασία του μήνα.

Γιορταζόταν σε ανάμνηση της μετοικεσίας του Θησέα από το δήμο της Μελίτης (περιοχή Φιλοπάππου - Θησείου), στο δήμο της Διομείας (περιοχή Ιλισού) και συνοδευόταν από θυσία προς τον Απόλλωνα, που βοηθούσε στη μετοικεσία ή στην «αλλαγή γειτόνων».

Η γιορτή αυτή συναντάται και στα ημερολόγια άλλων ιωνικών πόλεων (π.χ. Μιλήτου, Δήλου, Εφέσου, Σάμου, Πριήνης).

Ηράκλεια του Κυνοσάργους



Λεπτομέρεια από αττική λήκυθο, 480 - 470 π.Χ.

Γιορτή προς τιμήν του Ηρακλή. Γιορταζόταν πριν από τα Ελευσίνια, μέσα στο μήνα Μεταγειτνιώνα, στο Γυμνάσιο του Κυνοσάργους, που βρισκόταν στον Δήμο Διομείας, γι’ αυτό και η γιορτή απαντάται και ως Ηράκλεια τα εν Διομείοις.

Ο Ηρακλής με τους άθλους του ήταν φυσικό να θεωρηθεί προστάτης του αθλητισμού, γι’ αυτό και η γιορτή τελούνταν στο Γυμνάσιο. Η παράδοση θέλει τον Ηρακλή λάτρη της καλοζωίας, με αγάπη για το φαγητό και το ποτό. Η λατρεία του επομένως περιλάμβανε συμπόσια, όπου οι πιστοί του συνέτρωγαν κατά κάποιο τρόπο με το θεό.

Στη γιορτή αυτή συναντούμε το έθιμο της άρσης των ταύρων. Ομάδα ανδρών σήκωνε έναν ταύρο εν ζωή και τον τοποθετούσε στο Βωμό για να θυσιαστεί. Ουσιαστικά, γινόταν μία επίδειξη δύναμης, ταιριαστή με ανάλογα κατορθώματα του Ηρακλή.

Τα Ηράκλεια γιορτάζονταν επίσης στο Μαραθώνα, στη Θήβα (με αγώνες πεντάθλου, καθώς και γυμνικούς και ιππικούς αγώνες), στη Σικυώνα, στους Δελφούς, στη Ρόδο, στην Κω, στην Τέω, στη Σύρο και αλλού.

Γενέσια

Πένθιμη γιορτή της πόλης των Αθηνών στη μνήμη των νεκρών, σε αντίθεση με τα «γενέθλια», που ήταν η επέτειος της γέννησης των ζωντανών, όπως και σήμερα. Ήταν ένα είδος μνημόσυνου, όπου η πόλη αναγνώριζε το χρέος του προς τους νεκρούς, κυρίως απέναντι σ’ εκείνους που θυσιάστηκαν στη μάχη για την πατρίδα. Ίσως ο Επιτάφιος του Περικλή να εκφωνήθηκε αυτή την ημέρα.

Αρχικά ήταν μάλλον μία οικογενειακή τελετή των αριστοκρατικών γενών, που τιμούσαν μ’ αυτό τον τρόπο τους νεκρούς πολεμιστές τους. Στη συνέχεια, όμως, ο Σόλων μετέτρεψε αυτή τη γιορτή από οικογενειακή σε κρατική, δίνοντας το δικαίωμα σε όλους τους πολίτες να τιμούν τη συγκεκριμένη ημέρα τους νεκρούς τους, περιορίζοντας παράλληλα την τάση των αριστοκρατών να επιδεικνύονται και να ξεχωρίζουν.

Τα γενέσια μεγάλων ανδρών, όπως του Σωκράτη και του Πλάτωνα, τελούνταν με ευλάβεια από τους μαθητές τους, ενώ τα γενέσια άλ­λων σπουδαίων προσώπων γιορτάζονταν από την πολιτεία. Εκτός των Γενεσίων, η κάθε οικογένεια πήγαινε στους τάφους των νεκρών της στην επέτειο του θανάτου τους και τους απέδιδε τις καθιερωμένες προσφορές.

Αρτέμιδος Αγροτέρας

Γιορτή της Αρχαίας Αθήνας προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδας της Αγροτέρας.

«Αγροτέρα» ήταν ένα από τα πολλά επίθετα της θεάς, που δηλώνει την κυνηγετική της ιδιότητα ή τη διαμονή της στους αγρούς και τα δάση. Κατά τον Παυσανία, στην περιοχή Άγρα ή Άγρες, κοντά στον Ιλισό, υπήρχε ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος, καθώς και άγαλμα που παρίστανε τη θεά με τόξο.

Προς τιμήν της τελούνταν κάθε χρόνο γιορτή την 6η του μηνός Βοηδρομιώνος (21 Σεπτεμβρίου), κατά την οποία ο άρχοντας πολέμαρχος προσέφερε ως θυσία 500 κατσίκες. Φυσικά, μετά τη θυσία, τα ζώα ψήνονταν και καταναλώνονταν από τους πιστούς της θεάς.

Το έθιμο ανάγεται στην εποχή της μάχης του Μαραθώνα (490 π.Χ). Οι Αθηναίοι είχαν υποσχεθεί στη θεά ότι θα θυσίαζαν για χάρη της τόσες κατσίκες, όσους Πέρσες θα σκότωναν στη μάχη. Όμως, ο αριθμός των νεκρών Περσών έφτασε στους 6.400 σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (από την πλευρά των Ελλήνων υπήρξαν μόνο 192 νεκροί) κι έτσι οι Αθηναίοι αναγκάστηκαν να συμβιβαστούν με τη θεά, προσφέροντάς της μόνο 500 κατσίκες, επειδή διαφορετικά θα διακινδύνευαν την ερήμωση του τόπους από τα χρήσιμα αυτά ζώα.

Βοηδρόμια

Γιορτή της Αρχαίας Αθήνας προς τιμήν του Απόλλωνος Βοηδρομίου, που έδωσε το όνομά του στον μήνα Βοηδρομιώνα (βοή+δράμω = σπεύδω), που συμπίπτει με το χρονικό διάστημα 15 Σεπτεμβρίου – 15 Οκτωβρίου του Γρηγοριανού Ημερολογίου. Οι Αθηναίοι και οι λοιποί Έλληνες τιμούσαν τον Απόλλωνα ως πολεμικό θεό και αρωγό στη μάχη, τον θεό που κατά τη μάχη σπεύδει να συμπαρασταθεί στη βουή και στην επίκλησή τους.

Σύμφωνα με τον Παυσανία, η γιορτή καθιερώθηκε μετά τη νίκη των Αθηναίων επί των Ελευσινίων. Οι Αθηναίοι βρίσκονταν σε πόλεμο με τους Ελευσινίους, όταν βασιλιάς τους ήταν ο Ερεχθέας. Οι Ελευσίνιοι φαίνονταν να επικρατούν, όταν στο πεδίο της μάχης μπήκε ο Ίων (φέρεται ως γιος του Απόλλωνα) και η έκβαση της μάχης άλλαξε υπέρ των Αθηναίων.

Ως δείγμα ευγνωμοσύνης, οι Αθηναίοι ανακήρυξαν τον Ίωνα διάδοχο του Ερεχθέα, που είχε στο μεταξύ σκοτωθεί. Η νίκη, λόγω της συγγένειας του Ίωνα με τον Απόλλωνα, αποδόθηκε στον Ολύμπιο θεό, στον οποίο προσφέρθηκαν οι ανάλογες τιμές.

Σε γενικές γραμμές, η γιορτή ήταν αφιερωμένη στο θεό Απόλλωνα που σώζει στη μάχη. Ο Σεπτέμβριος (αρχές του Βοηδρομιώνος) μοιάζει κατάλληλος ως μήνας για την τέλεση της γιορτής, μια και ορίζει το τέλος του πολεμικού έτους.

Η 1η Σεπτεμβρίου συνδέεται με ποικίλες προλήψεις. Οι έγκυες απείχαν από κάθε εργασία για να μη γεννηθεί το παιδί τους με το σημάδι του Αγίου Συμεών του Στυλίτη, που γιορτάζει αυτή την ημέρα (Συμεών / σημαδεύω). Η 1η Σεπτεμβρίου θεωρείται η «Ημέρα του Χρονογράφου», καθώς πιστεύεται ότι ο Χάρος γράφει όσους θα πεθάνουν κατά τη διάρκεια του χρόνου. Για να ξορκίσουν τον Χάροντα, οι νοικοκυραίοι σπάνε ένα ρόδι στην είσοδο του σπιτιού τους.

Ο Σεπτέμβριος έχει διάφορες ονομασίες στο λαϊκό καλεντάρι:

• Χινόπωρος, επειδή θεωρείται ο πρώτος μήνας του Φθινοπώρου.
• Ορτυκολόγος, λόγω του περάσματος των ορτυκιών που αποδημούν νότια.
• Τρυγητής ή Τρυγομηνάς, λόγω του τρύγου, που είναι η κύρια αγροτική απασχόληση το μήνα αυτό.
• Σποριάρης, επειδή προετοιμάζεται η σπορά των χωραφιών.
• Σταυρίτης, από τη μεγάλη εορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου.

Παροιμίες για τον Σεπτέμβριο

Αν ίσως βρέξει ο Τρυγητής, χαρά στον τυροκόμο.
Ελλάδα

Σεπτέμβρη στάρι σπείρε και σε πανηγύρι σύρε.
Ελλάδα

Σεπτέμβρης πρώτα κρύα, τρέχει, ανοίγει τα σχολεία.
Ελλάδα

Το Σεπτέμβρη τα σταφύλια, τον Οκτώβρη τα κουδούνια.
Ελλάδα

Τον Τρυγητή τ’ αμπελουργού, πάνε χαλάλι οι κόποι.
Ελλάδα

Του Σεπτέμβρη οι βροχές, πολλά κακά μας φέρνουν.
Ελλάδα

Εορτολόγιο Σεπτεμβρίου