Από την Πέμπτη 4 Μαρτίου 2021, ένας νέος ιστότοπος βρίσκεται στο διαδίκτυο. Πρόκειται για ένα ψηφιακό εγχείρημα των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), αφιερωμένο στη σχέση της Αριστεράς με την Ελληνική Επανάσταση στον 20ό αιώνα, με αφορμή τα διακόσια χρόνια από την έναρξη του Αγώνα. 

Μία συνάντηση από την οποία προέκυψαν ιστοριογραφικές οπτικές και ερμηνείες, νέες εννοιολογήσεις, πολιτικές χρήσεις, επετειακές εκδηλώσεις, μνημονικές επιτελέσεις, καλλιτεχνικές και λογοτεχνικές αναπαραστάσεις. Βιβλία, περιοδικά, φυλλάδια, προκηρύξεις, τρικ, αφίσες, φωτογραφίες, σπάνια αρχειακά τεκμήρια από τις συλλογές των ΑΣΚΙ εικονογραφούν πλευρές αυτής της πολύπλοκης και πολύπλευρης σχέσης, μέρος της ευρύτερης μνημόνευσης της Επανάστασης του 1821 και παράλληλα στοιχείο της ταυτότητας και των πολιτικών διαδρομών της Αριστεράς στον 20ό αιώνα.

Τα τεκμήρια διαρθρώνονται σε οκτώ θεματικές ενότητες, οι οποίες πλαισιώνονται από σχετικά κείμενα που έχουν γραφτεί από ερευνητές/νήτριες των συλλογών των ΑΣΚΙ: 

• πρωτοσοσιαλιστικά κινήματα στην αυγή του 20ού αιώνα (1900-1922),
• Μεσοπόλεμος (1922-1940),
• Κατοχή-Αντίσταση-Απελευθέρωση (1940-1946),
• Εμφύλιος πόλεμος (1946-1949),
• Πολιτικοί πρόσφυγες και ’21 (1948-1968),
• Μεταπολεμική Ελλάδα (1950-1967),
• Δικτατορία (1967-1974) και
• Μεταπολίτευση (1974-1984)

Ο ιστότοπος περιλαμβάνει επίσης κείμενα για τις αριστερές  ιστοριογραφικές αναγνώσεις του Αγώνα στον 20ό αιώνα, τις συλλογές των ΑΣΚΙ που σχετίζονται με τη μνήμη της Επανάστασης, βιβλιογραφία,  καθώς και σχετικές εκπομπές από την «Ιστορία στο Κόκκινο». Ιδιαίτερη ενότητα αποτελεί ο «Διάλογος», ο οποίος συγκεντρώνει σύγχρονα κείμενα για την Επανάσταση του 1821 και την Αριστερά. Ο «Διάλογος» εγκαινιάζεται με ένα κείμενο του Κωστή Καρπόζηλου για τη μεσοπολεμική διαμάχη Γιάνη Κορδάτου και Γιάννη Ζεύγου.
             
Συντελεστές
Επιστημονική επιμέλεια: Βαγγέλης Καραμανωλάκης, αρχειακή έρευνα: Θανάσης Γάλλος,  συντονισμός: Μάνος Αυγερίδης.

Κείμενα: Μάνος Αυγερίδης, Ιωάννα Βόγλη, Πολυμέρης Βόγλης, Θανάσης Γάλλος, Άντα Κάπολα, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Κωστής Καρπόζηλος, Ελένη Κούκη, Άννα Ματθαίου, Στάθης Παυλόπουλος, Πόπη Πολέμη, Παναγιώτης Στάθης, Μάγδα Φυτιλή.

Την ευθύνη για την ανάπτυξη και το σχεδιασμό της ιστοσελίδας έχει ο Συνεταιρισμός Εργαζομένων Sociality, ενώ τη δημιουργία του λογότυπου και την επιμέλεια έχει το ατελιέ Alati Design. 

Αρχές του 20ου αιώνα και Μεσοπόλεμος

Όπως αναφέρει 0 Θανάσης Γάλλος, δρ. Ιστορίας ΕΚΠΑ, επιστημονικός συνεργάτης ΑΣΚΙ, «ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, πρωτοσοσιαλιστικές ομάδες στις εφημερίδες τους κάνουν αφιερώματα στην Επανάσταση του 1821, ως εναρκτήριο γεγονός των κοινωνικών αγώνων αναζητώντας τις αναλογίες με αυτή. Ενδεικτικά, αναφέρονται τα αφιερώματα του Εργάτη του Βόλου (1908) και του Εργάτη της Σμύρνης (1909). Εμφανίζονται επίσης και κάποιες πρώτες εκδόσεις γύρω από το 1821, αλλά είναι σαφές ότι είναι ακόμα πολύ λίγες.

Οι μελέτες και έρευνες γύρω από το 1821 αυξάνονται ύστερα από το 1922, και λόγω της ίδρυσης του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ/ΚΚΕ). Είναι χαρακτηριστικά τα αφιερώματα στον Ριζοσπάστη τα οποία περιλαμβάνουν πίνακες ζωγραφικής, ιστορικές και πολιτικές αναλύσεις, ποιήματα του Βάρναλη, διηγήματα του Ένγκελς για την Επανάσταση κ.α. Την ίδια ώρα έχει ξεκινήσει η ιστοριογραφική συζήτηση στο εσωτερικό της κομμουνιστικής Αριστεράς με άξονα το πολυσήμαντο για την εποχή έργο του Γιάννη Κορδάτου και στη συνέχεια του Γιάννη Ζεύγου.

Λογότυπο της εφημερίδας Εργάτης (Σμύρνης), του Μεχμέτ Μετζδέτ (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)

Ελευθερία, Περιοδικόν Όργανον Φιλικής Εταιρείας, φ. 3, 5 Αυγούστου 1938 (Αρχείο Μιχάλη Κύρκου)

Περιοδικά όπως η Κομμουνιστική Επιθεώρηση και οι Νέοι Πρωτοπόροι φιλοξενούν συχνά άρθρα γνωστών προσωπικοτήτων της εποχής όπως του Αλέξανδρου Πάλλη ή νέων τότε διανοούμενων όπως του Αλέξη Μινωτή για το 1821. Ακόμα και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου, η Ελληνική Επανάσταση θα χρησιμοποιηθεί από διάφορες πολιτικές ομάδες, όχι μόνο της Αριστεράς. Στις συλλογές των ΑΣΚΙ περιλαμβάνονται μεμονωμένα αλλά σπάνια τεκμήρια για την χρήση του 1821 από άλλες πολιτικές δυνάμεις. Για παράδειγμα στο αρχείο του Μιχάλη Κύρκου υπάρχουν τεκμήρια της παράνομης οργάνωσης «Φιλική Εταιρεία» (της οποίας και ο ίδιος ήταν μέλος).

Η Οργάνωση Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ) κυκλοφορεί παράνομα το όργανο της Η Νεολαία, που περιλαμβάνει αφιερώματα για το ’21 (η εφημερίδα υπάρχει στο Ψηφιακό Αποθετήριο των ΑΣΚΙ, στη θεματική ενότητα του Παράνομου Τύπου 1936—1974).  Από το 1936 και μετά, ξεκινάει μία νέα πραγματικότητα η οποία θα διαρκέσει περίπου τέσσερις δεκαετίες, με εξαίρεση την περίοδο της απελευθέρωσης. Η συζήτηση πλέον θα γίνεται στην παρανομία και αυτή η διάσταση θα προσφέρει,  από το 1936 και εξής, μία διαφορετική σύνδεση ή «σχέση» με την Επανάσταση, η σημασία της οποίας θα αποκαλυφθεί τα επόμενα χρόνια».

Η δεκαετία του ‘40

Σχετικα με την δεκαετία του '40 αναφέρει χαρακτηριστικά: «Καταρχάς είναι ο πόλεμος του 1940 και οι πολλαπλές του συνέπειες στη συνέχεια, που θα αλλάξουν οριστικά την ιστορική σύνδεση της Αριστεράς με το 1821. Στη δεκαετία του ’40 η Αριστερά θα ενσωματώσει στη ρητορική της το έθνος στο πλαίσιο μιας ιστορικής συνέχειας, αλλά παράλληλα θα τονίσει τον συγκρουσιακό, αντιστασιακό του χαρακτήρα. Το ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ, η ΕΠΟΝ και άλλες αντιστασιακές οργανώσεις που συνδέονται με την Αριστερά θα πρωταγωνιστήσουν σε αυτή τη διαδικασία. Η συλλογή του παράνομου Τύπου της Κατοχής που περιλαμβάνει εκατοντάδες τίτλους, καθώς και το αρχείο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ, που βρίσκονται στα ΑΣΚΙ και είναι ελεύθερα στην έρευνα, είναι πλούσια σε αναφορές και συνδέσεις με το 1821.

Το έπος της Αλβανίας και της Αντίστασης αποτελεί τη συνέχεια του Αγώνα στην αριστερή ρητορική της εποχής. Σημαντικές προσωπικές συλλογές που βρίσκονται στα ΑΣΚΙ, όπως το αρχείο του Πέτρου Ανταίου, της Φώφης Λαζάρου, το φωτογραφικό αρχείο του Νίκου Μάργαρη, το αρχείο του Νίκου Μοιρόπουλου, η συλλογή του Χρήστου Παπουτσάκη για την τέχνη στην Αντίσταση, περιλαμβάνουν εξαιρετικά υλικά που αφορούν ιστορικά μαθήματα για το ’21 (στο αρχείο της ΕΔΑ υπάρχουν οι χειρόγραφες σημειώσεις του Γιάννη Ζεύγου από το μάθημα για το ’21 που έκανε στους συγκρατούμενους του στην Ακροναυπλία το 1942), εορτασμούς για την επέτειο της 25ης Μαρτίου (ιδίως της 25ης Μαρτίου 1944, είναι μαζικοί και σχεδόν σε όλες της εφημερίδες και της προκηρύξεις της ΕΑΜικής Αντίστασης), τρικ, αφίσες και άλλα τεκμήρια.

Τρικ, «Ζήτω η 25η Μαρτίου 1821» (Αρχείο ΕΠΟΝ)

Αγωνίστρια, Όργανο της 7ης Μεραρχίας του ΔΣΕ Θράκης, φ. 7, 3/1949 (Ψηφιακή συλλογή ΑΣΚΙ. Προέλευση ΕΛΙΑ/Ίδρυμα Χαρ. Φλωράκη)

Η έναρξη του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949) βρίσκει την Αριστερά να συνεχίζει τη ρητορική της σύνδεσης της Αντίστασης με το ‘21. Ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ) και η Εθνική Αλληλεγγύη παίρνουν τη σκυτάλη. "25 Μαρτίου 1821 – Λιτόχωρο 30 Μαρτίου 1946" γράφει στο πρωτοσέλιδο της, το Μάρτιο του 1949, η εφημερίδα Αγωνίστρια, όργανο της 7ης Μεραρχίας του ΔΣΕ Θράκης, συνδέοντας το ’21 με την ημερομηνία έναρξης του Εμφυλίου.

Οι αναφορές στην Επανάσταση και οι εορτασμοί της 25ης Μαρτίου συνεχίζονται στα βουνά που ελέγχουν οι αντάρτες και ενώνονται με τους σύγχρονους αγώνες. Το περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας, όργανο του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, τον Μάρτιο του 1948, φιλοξενεί άρθρο του Α. Η. με τίτλο "Ο λαϊκός στρατός του 1821", ενώ στο τέλος του ίδιου τεύχους υπάρχει αυτοσχέδιος χάρτης με τη μάχη στα Δερβενάκια. Ο αγώνας είναι ένας και συνεχίζεται».

Η περίοδος 1950-1967

«Μπαίνοντας στην δεκαετία του 1950 και μέχρι το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 τον κυρίαρχο λόγο στις αναφορές για το 1821 θα τον έχει η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ). Το Αρχείο της ΕΔΑ αποτελεί μία από τις σημαντικότερες συλλογές των ΑΣΚΙ», συβεχίζει ο Θανάσης Γάλλος και προσθέτει: «Όλες οι εκφάνσεις της ελληνικής πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ζωής της περιόδου 1951-1967 αντανακλώνται στο εξαιρετικά οργανωμένο αυτό αρχείο. Στις εκδηλώσεις του κόμματος το 1821 έχει σταθερή παρουσία. Εκδηλώσεις για το 1821 πραγματοποιούνται από την Επιτροπή Διαφώτισης της ΕΔΑ, τη Νεολαία της ΕΔΑ, τη Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη (ΔΝΛ), από το Σύλλογο Εργαζόμενων Μαθητών Μέσης Εκπαίδευσης (ΣΕΜΜΕ), από τον Αθηναϊκό Σύλλογο Οικογενειών Πολιτικών Εξόριστων και Φυλακισμένων (ΑΣΟΠΕΦ), όλες οργανώσεις υπό την "ομπρέλα της ΕΔΑ", που συνδέουν απευθείας το ’21 και τους αγωνιστές του με τους πολιτικά διωκόμενους αγωνιστές της εποχής και με τον Κυπριακό αγώνα για απελευθέρωση και ανεξαρτησία. Τα αφιερώματα της Αυγής για την 25η Μαρτίου, της περιόδου 1953-1967, αποτελούν επίσης μία πολύτιμη πηγή της οπτικής που έχει η Αριστερά για τη σύνδεση της με την Επανάσταση. Σημαντικά περιοδικά της Αριστεράς όπως οι Δρόμοι της Ειρήνης και η Επιθεώρηση Τέχνης (της οποίας η πλήρη σειρά βρίσκεται σε ψηφιακή μορφή στο site των ΑΣΚΙ, ελεύθερη στην πρόσβαση) φιλοξένησαν εκτεταμένα αφιερώματα για το ’21, τα οποία πέρα από το περιεχόμενο, ήταν καινοτόμα και από αισθητική άποψη.

Στο φωτογραφικό αρχείο του Νίκου Μάργαρη, μίας από τις σημαντικότερες φωτογραφικές πηγές των ΑΣΚΙ, υπάρχει εξαιρετικό φωτογραφικό υλικό από τους εορτασμούς της 25ης Μαρτίου που διοργάνωναν πολιτικοί και πολιτικές εξόριστοι στον ‘Αη-Στράτη και το Τρίκερι, τη δεκαετία του ’50. Στο φωτογραφικό αρχείο των ΑΣΚΙ υπάρχει επίσης πλούσιο υλικό από τις εκδηλώσεις για την εθνική επέτειο των πολιτικών προσφύγων στην υπερορία, όπως για παράδειγμα ο εορτασμός της 25ης Μαρτίου 1953 στην Τασκένδη, που προέρχεται από το φωτογραφικό αρχείο του Μήτσου Παρτσαλίδη.

Οι πολιτικοί πρόσφυγες έχουν πλούσια εκδοτική δραστηριότητα. Οι Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις (η πλήρης σειρά των οποίων βρίσκεται στη βιβλιοθήκη των ΑΣΚΙ) που δραστηριοποιούνται στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης πολύ συχνά επιλέγουν θέματα γύρω από το ’21. Ο Κανάρης και ο Καραϊσκάκης του Δημήτρη Φωτιάδη, Το θέατρο της Φιλικής Εταιρίας του Γιώργη Ζωϊδη, είναι ενδεικτικά ορισμένα από αυτά. Οι πολιτικοί εξόριστοι και οι πολιτικοί πρόσφυγες εμφανίζονται ως συνεχιστές των αγωνιστών του ’21».

Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη (ΔΝΛ), Συνθήματα για την 25η Μαρτίου [3/1966] (Αρχείο ΕΔΑ)

Δικτατορία και Μεταπολίτευση

Τέλος για την πείοδο της δικτατορίας και τη Μεταπολίτευση ο Θανάσης Γάλος υπογραμμίζει: «Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, το 1821 γίνεται ορόσημο του αντιδικτατορικού αγώνα, της απελευθέρωσης από τα δεσμά της τυραννίας και της αποκατάστασης της δημοκρατίας. Η συλλογή αντιδικτατορικών φυλλαδίων και προκηρύξεων των ΑΣΚΙ περιλαμβάνει ένα πολύ πλούσιο υλικό δράσης οργανώσεων όπως το Πατριωτικό Μέτωπο (ΠΑΜ), το Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα (ΠΑΚ), το Επαναστατικό Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΕΚΚΕ). Περιλαμβάνει επίσης ένα πολύ σημαντικό υλικό από την κινητοποίηση αντιδικτατορικών οργανώσεων του εξωτερικού, από την Αγγλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία μέχρι τη Σουηδία, τη Νορβηγία, τις ΗΠΑ και τον Καναδά, με εμβληματικές εφημερίδες όπως η Ελεύθερη Ελλάδα (που εκδίδεται στη Ρώμη) και η Ελεύθερη Πατρίδα (που εκδίδεται στο Λονδίνο), αλλά και σημαντικό αριθμό αντιδικτατορικών αφισών με αναφορές στο 1821.  Ιδίως το 1971, που σηματοδοτεί τα 150 χρόνια από την επέτειο της Επανάστασης, εντάθηκε η σύνδεση του ’21 με τον αντιδικτατορικό αγώνα.

Σοσιαλιστική Πορεία, Όργανο της Σοσιαλιστικής Δημοκρατικής Ένωσης, τ. 9 (3/1968), Δυτική Γερμανία/Κολωνία (Συλλογή Παράνομου Τύπου 1936-1974/Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)

Φτάνοντας στη Μεταπολίτευση και ολοκληρώνοντας αυτό το μικρό εισαγωγικό κείμενο, είναι σαφές ότι μετά το 1974, σταδιακά, οι αναφορές στην Επανάσταση σε μεγάλο βαθμό ατονούν κυρίως γιατί η Αριστερά σε όλες τις εκφάνσεις της είναι πλέον νόμιμη. Ωστόσο, σημαντικά περιοδικά όπως το Αντί,  ο Πολίτης (ο οποίος επίσης υπάρχει ολόκληρος σε ψηφιακή μορφή στο site των ΑΣΚΙ), ο Θούριος συνεχίζουν να κάνουν εκτεταμένα αφιερώματα στο ’21, όπως και εφημερίδες όπως ο Ριζοσπάστης, η Αυγή, αλλά και έντυπα της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς όπως ο Λαϊκός Δρόμος, κυρίως στη δεκαετία του 1970. Τέλος, ανάμεσα στα πολλά ακόμα υλικά που υπάρχουν στα ΑΣΚΙ και θα μπορούσαν να αναφερθούν είναι εκείνα τα οποία προέρχονται  από τα φεστιβάλ της ΚΝΕ και της Αυγής-Θούριου, με αφίσες, συζητήσεις και ημερίδες.

Συμπερασματικά, φαίνεται ότι ο απόηχος της Επανάστασης του 1821 είναι διαρκής στους κοινωνικούς και εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες της Αριστεράς στον 20ό αιώνα, κα η επίκληση σε αυτήν αποτελεί ένα σταθερό σημείο αναφοράς».