1912 – Η Εθνοσυνέλευση των Σαμίων κηρύσσει την ένωση της Σάμου με την Ελλάδα.

Ηγεμονία της Σάμου ονομαζόταν το αυτόνομο κράτος υπό την Υψηλή Πύλη (Οθωμανική Αυτοκρατορία) που δημιουργήθηκε το 1832 με απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων για τη διοίκηση της Σάμου μετά τη δημιουργία του Βασιλείου της Ελλάδας και την ανεξαρτητοποίηση μέρους των ελληνικών εδαφών από την Οθωμανική αυτοκρατορία. Το καθεστώς αυτό παρέμεινε στη Σάμο έως τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο και την ένωση του νησιού με την Ελλάδα.
Η Σάμος είχε επαναστατήσει εναντίον των Τούρκων μαζί με την υπόλοιπη Ελλάδα το 1821. Παρά το γεγονός ότι η Σάμος συμμετείχε σ’ όλη τη διάρκεια της επανάστασης, δεν εντάχθηκε στο νεοσύστατο Βασίλειο της Ελλάδας. Παρά το γεγονός ότι το Δεκέμβριο του 1832 ο σουλτάνος εξέδωσε Οργανικό Χάρτη με τον οποίο παραχωρούσε προνόμια, προκειμένου να οι Σαμιώτες να δηλώσουν υποταγή, μια τέτοιου περιεχομένου αυτονομία δεν τους ικανοποιούσε. Η αντίδραση προήλθε από τον Λυκούργο Λογοθέτη ο οποιος συγκρότησε χωρίς καμία διεθνή νομιμοποίηση και αναγνώριση, ένα ιδιότυπο κρατικό μόρφωμα, την ανεξάρτητη Σαμιακή Πολιτεία (1830-1834). Τελικά η ηγεμονία επιβλήθηκε με ένοπλη βία, τον Μάιο του 1834. Η αντίθεση των Σαμίων στο καθεστώς της Ηγεμονίας εκδηλώθηκε με τις πολλές συνελεύσεις τους στο διάστημα 1830-1834, τις αναφορές τους προς την ελληνική κυβέρνηση, τα διαβήματά τους προς τους εκπροσώπους των Δυνάμεων, την άρνησή τους να στείλουν επιτροπή στην Υψηλή Πύλη για να διαπραγματευθούν και η απόφασή τους να μεταναστεύσουν για να μην δηλώσουν υποταγή στην οθωμανική κυβέρνηση.
Οι παράγοντες οι οποίοι οδήγησαν στην διαμόρφωση του πολιτεύματος της Σάμου σε Ηγεμονία ήταν

• η άρνηση των Σαμίων να αποδεχθούν τις ρυθμίσεις του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου (3 Φεβρουαρίου 1830) και η συνακόλουθη προς την άρνηση συγκρότηση και επί τέσσερα χρόνια λειτουργία της Σαμιακής Πολιτείας, ως αυτόνομης κρατικής οντότητας.
• Η παρέμβαση των Προστάτιδων Δυνάμεων, Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας που υπαγοερευόταν από την ανάγκη ισορροπιών στο Αιγαίο και
• Η αδυναμία της Υψηλής Πύλης να ενσωματώσει τη Σάμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Τελικά η απειλή των πρέσβεων των Τριών Μεγάλων Δυνάμεων Δυνάμεων το Σεπτέμβριο του 1833 ότι εντός διμήνου θα έπαυαν οποιαδήποτε προσπάθεια μεσολάβησης στην Yψηλή Πυλή για το Σαμιακό ζήτημα, η ύπαρξη κινήματος μέσα στη Σάμο υπέρ του συμβιβασμού με την Υψηλή Πύλη και κατά της μετανάστευσης και τέλος, ο αποκλεισμός του νησιού από μοίρα του Οθωμανικού στόλου του Hasan Bey τον Απρίλιο του 1834, οδήγησαν στην αποδοχή του ηγεμονικού καθεστώτος, το οποίο επικυρώθηκε επισήμως από το ψήφισμα της γενικής συνέλευσης της 21ης Αυγούστου της ίδιας χρονιάς. Η αποδοχή από την Πύλη του συστήματος της ηγεμονίας για τη Σάμο και η παραχώρηση Οργανικού Χάρτη ως ρυθμιστικού πολιτειακού κειμένου της διοίκησης του νησιού,μαζί με την αναγνώριση της γλώσσας και της θρησκείας ως εθνικών χαρακτηριστικών εντασσόταν στις πολιτικές ενσωμάτωσης που εφάρμοζε η Οθωμανική Αυτοκρατορία σε πολλές περιοχές προκειμενου να δώσει επωφελείς λύσεις σε περιπτώσεις αναταραχών.

Ο χαρακτήρας του καθεστώτος

Τον Δεκέμβριο του 1832 η Υψηλή Πύλη εξέδωσε το μπεράτι με το οποίο καθόριζε το διοικητικό καθεστώς του νησιού και διοριζόταν ο πρώτος Μπέης-Ηγεμόνας. Ήταν το αποτέλεσμα της συναίνεσης της οθωμανικής κυβέρνησης και των Μεγάλων Δύναμεων. η Σάμος αποτελούσε τμήμα της οθωμανικής επικράτειας και η διοίκηση ανατίθετο σε χριστιανό, ο οποίος θα διοριζόταν από την Υψηλή Πύλη και θα διοικούσε το νησί με τη βοήθεια του Συμβουλίου ή Βουλής (meclis-i-șûrâ). Το τελευταίο θα αποτελείτο από προύχοντες εκλεγμένους από τους πλέον επιφανείς του τόπου, ενώ την προεδρία θα είχε ο Μπέης-Ηγεμόνας. Το μπεράτι παραχωρούσε αμνηστία στους Σαμίους,όριζε την πληρωμή φόρου υποτέλειας στην Υψηλή Πύλη ύψους 400.000 γροσίων, απαγόευε την εγκατάσταση οθωμανικών στρατευμάτων στο νησί, όριζε την απόλυτη ελευθερία στην άσκηση του εμπορίου και των λατρευτικών καθηκόντων, ενώ συμπεριλάμβανε στις αρμοδιότητες του Ηγεμόνα και την έκδοση των αδειών ναυσιπλοΐας και την αδεια εγκατάστασης ή απομάκρυνσης ξένων υπηκόων από το νησί. Καθεστως ημικυριαρχίας ίσχυε για την Σάμο. Η Σάμος δεν μπορούσε να έχει συμβολή σε διακρατικές συνθήκες, να αναλαμβάνει υποχρεώσεις ή να αποκτά δικαιώματα με τις συνθήκες που συνήπτε η Υψηλή Πύλη, δεν μπορούσε να έχει διπλωματικούς εκπροσώπους και η Πύλη μόνη διόριζε τον εκάστοτε Ηγεμόνα. Η δυνατότητα των Σαμίων να οργανώσουν ίδιον κρατικό μηχανισμό, νομοθετική και δικαστική εξουσία, και διοικητικό κλάδο, να εμπλουτίζουν τον δημόσιο βίο με κατάλληλους θεσμούς, να εισάγουν νομοθεσίες (π.χ Σαμιακή Πολιτική Δικονομία, Αστικός Κώδικας Ηγεμονίας Σάμου κλπ) προσδιόριζε την εσωτερική αυτονομιά των Σαμίων. Η διαμόρφωση των θεσμών της Ηγεμονίας συνέπεσε χρονικά με την έναρξη του Τανζιμάτ το λεξιλόγιο των Οθωμανικών πολιτειακών κειμένων της Ηγεμονίας παρακολουθεί την πολιτική ορολογία και ιδεολογία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ωστόσο απαντώνται όροι μη καθιερωμένοι ακόμα στο οθωμανικό πολιτικό λεξιλόγιο(π.χ ελευθερία,γενική συνέλευση) Ως προς τα προνόμιά της η Σάμος τοποθετείται σε ένα ενδιάμεσο καθεστώς μεταξύ προνομιούχων περιοχών όπως η Κρήτη ή ο Λίβανος και στις αυτόνομες επαρχίες όπως η Ρουμανία και η Αίγυπτος. Η ηγεμονική εξουσία περιγράφεται με προσωποπαγείς όρους: η ηγεμονία αποδίδεται ως προσωπική εξουσία του Ηγεμόνα και όχι ως πολιτειακό μόρφωμα του νησιού ή του νησιού ως οντότητας γενικά, ενώ τα χαρακτηιστικά της πολιτειακής οργάνωσης του νησιού ανανεώνονται εν είδει προνομίων στα διοριστήρια μπεράτια κάθε νέου Ηγεμόνα. Τα ελληνικά κείμενα χρησιμοποιούν συστηματικά όρους που υποδεικνύουν κρατική υπόσταση (Βουλή, Δημόσιαι οικοδομαί, Πατρίς). Τα οθωμανικά έγγραφα αντίθετα προκειμένου να συρρικνωθεί και συμβολικά η αυτονομία του νησιού χρησιμοποιούν αυτοδιοικητικούς όρους.

Διακυβέρνηση

Ο ηγεμόνας της ήταν χριστιανός, ανώτερος αξιωματούχος της Υψηλής Πύλης, διοριζόταν από τον σουλτάνο και έφερε τον τίτλο του πρίγκιπα. Διοικούσε το νησί μαζί με μια τετραμελή τοπική κυβέρνηση, ονομαζόμενη Βουλή, η οποία εκλεγόταν από τη Γενική Συνέλευση των πληρεξουσίων κάθε χωριού ή κωμόπολης, που έπαιζε το ρόλο της νομοθετικής εξουσίας και συνεδρίαζε κάθε χρόνο επί ένα περίπου μήνα. Το σχήμα της ηγεμονικής διοίκησης προσδιορίστηκε από την Οργανική Διάταξη (1832) και τον Αναλυτικό Χάρτη (1850) και προσομοίαζε με αυτό των παραδουνάβιων ηγεμονιών σε μικρογραφία. Η Σάμος δεν μπορούσε να αναπτύξει εξωτερικές σχέσεις, είχε όμως δική της σημαία και πλήρη εσωτερική αυτονομία, με αναγνώριση της ελληνικής καταγωγής, της γλώσσας και της θρησκείας των κατοίκων της, ενώ τελούσε υπό την εγγύηση και την προστασία των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων…

Κατάργηση Ηγεμονίας

Το Σεπτέμβριο του 1912 σημειώθηκε επαναστατικό κίνημα με επικεφαλής το Σοφούλη. Η εθνοσυνέλευση των Σαμίων, που συγκλήθηκε αμέσως μετά, κήρυξε την ένωση της Σάμου με την Ελλάδα στις 11 Νοεμβρίου 1912. Με την εικονική κατάληψη του νησιού από μοίρα του ελληνικού στόλου, το Μάρτιο του 1913, τερματίστηκε οριστικά το καθεστώς της ηγεμονίας. Μέχρι την ενσωμάτωσή της στην Ελλάδα, η Σάμος διοικήθηκε από προσωρινή κυβέρνηση έως το 1914 με πρόεδρο το Θεμιστοκλή Σοφούλη.