Αφιερωμένο στις μαθήτριες και τους μαθητές που περνάνε αυτό τον καιρό τη δοκιμασία των εξετάσεων, για να μαθαίνουν χωρίς να παθαίνουν.

Ελένη Παμπούκη

Ζεστοί είναι οι μήνες του καλοκαιριού στις χώρες της Μεσογείου. Ζέστη θα έκανε θαρρώ και την ημέρα που η Ευανθία, δεκαπέντε μόλις χρονών, έγραψε το τολμηρό της γράμμα. 2 Αυγούστου του 1814 στις Κυδωνίες ήταν, μιας από τις παραθαλάσσιες πόλεις της δυτικής Μικρασίας, όπου παρά τη μακραίωνη τουρκική κατοχή, η παρουσία των Ελλήνων ήταν μεγάλη, η πνευματική δραστηριότητά τους έντονη, η αφύπνιση και η ανάπτυξη μιας ελληνικής συνείδησης γοργή - όπως είχε αρχίσει να συμβαίνει και σε πολλά μέρη της κυρίως Ελλάδος στα τέλη του 18ου αι. Η προετοιμασία μιας απελευθερωτικής εξέγερσης υπόβοσκε και ογκωνότανε.

Στα χρόνια που είχαν προηγηθεί, χρόνια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ένα κίνημα (όρος μεταγενέστερος αλλά ταιριαστός) για τη γλώσσα και την παιδεία αναπτύχθηκε με όχημα τις μεταφράσεις έργων της αρχαίας γραμματολογίας και των φιλοσόφων της Δύσης.

Είναι αξιοσημείωτο (αλλά όχι ακατανόητο) το ότι οι Έλληνες λόγιοι του 18ου και 19ου αι. δεν ανατρέχουν στο κοντινότερό τους, χρονολογικά, Βυζάντιο - το οποίο ήταν ταυτισμένο με το Πατριαρχείο, τις μονολιθικές απόψεις του, τις συντηρητικές πρακτικές του, τις ιεραρχικές δομές, τη λαμπρότητα των στολών, θεματοφύλακας και συνεχιστής μαζί του κλέους των βυζαντινών αυτοκρατόρων - για να βρουν ρίζες και ταυτότητα, αλλά ανατρέχουν στη μακρινή αρχαιότητα - την πνευματική πατρίδα.

Από κει πηγάζουν τα δύο κύρια παράλληλα και αντικρουόμενα ρεύματα για τη γλώσσα και την παιδεία. Ένα συντηρητικό και φοβικό απέναντι στο μέλλον, που εμμένει στη χρήση μιας αρχαΐζουσας τεχνητής γλώσσας. Και ένα προοδευτικό που εκφράζεται από τον Αδαμάντιο Κοραή (1748-1833). Τον ακολουθεί μια πλειάδα λογίων που ασπάζονται τις φιλελεύθερες ιδέες του και τις προτάσεις του για τη διαμόρφωση μιας γλώσσας κοντινής προς την κοινή γλώσσα της εποχής, για τη διδασκαλία και την ίδρυση σχολείων, για τη διάδοση των «φώτων» στους απαίδευτους Έλληνες. Ανάμεσά τους και μία γυναίκα, η Ευανθία Καΐρη. «Είναι και αυτό δείγμα της τροπής των καιρών: με την πρώτη πραγματική λόγια που έχει να μνημονεύσει η ιστορία των γραμμάτων μας, είναι συνδεδεμένο το όνομα του Κοραή»1 , γράφει ο Κ.Θ. Δημαράς. Αλλά κι αυτός μόνο δύο γυναίκες μνημονεύει στο δικό του βιβλίο.

Ενώ άλλοι συγγραφείς αναφέρουν κι άλλες πολλές διανοούμενες γυναίκες που ασχολήθηκαν με τα γράμματα ή έβαλαν κι αυτές το λιθαράκι τους στο χτίσιμο της ελληνικής πνευματικότητας2 . Η σύνδεση έγινε με την επιστολή που έγραψε η Ευανθία εκείνη την Αυγουστιάτικη ζεστή μέρα. Με δέος και με τρόμο (εφοβείτο και έτρεμεν! λέει ο αδερφός της Θεόφιλος Καΐρης) το έγραψε. Τον αποκαλεί «Σεβασμιότατε Πάτερ» τον παρακαλεί «... να στείλης κανέν γαλλικόν βιβλίον ηθικόν, ή καμμίαν μικράν εγκυκλοπαιδείαν δια τους παίδας, δια να το μεταφράσω και εγώ, και ούτω να ωφελήσω κατά την δύναμίν μου, το γένος ημών» και θαρρετά υπογράφει «ΕΥΑΝΘΙΑ η εξ Άνδρου.». Ο Κοραής της απαντά με μια μακροσκελή επιστολή με πολλές παραινέσεις για την «τέχνην του Βίου» και την υποχρέωσή της «... να την παραδίδης με λόγον και με έργον, και εις τα συνηλικιώτιδάς σου παρθένους»• της στέλνει «τας ευλογίας... εμού όστις αποθνήσκω πλέον ευχαριστημένος, αφού ίδω ότι η παιδεία επροχώρησε και εις αυτές του γένους μας τας γυναίκας» και «Ο ευχέτης της προκοπής σου, ΚΟΡΑΗΣ», υπογράφει3 .

Βιάστηκε θαρρώ να πανηγυρίσει ο Διδάσκαλος του Γένους.

Κατά τη διάρκεια του αγώνα για την ανεξαρτησία, το όποιο διδακτικό δίκτυο υπήρχε κατέρρευσε και κάθε πνευματική δραστηριότητα καταλύθηκε. «Η παροιμιακή όμως φιλομάθεια των Ελλήνων παρέμεινε άσβεστος» γράφει ο Δραγούμης. Αλλά, «αυτοί που τόσο πολύ μεριμνούσαν για την εκπαίδευση των αρρένων απέκρουαν την των θηλέων φοβούμενοι μήπως αν μάθαιναν γράμματα, μ' άλλους κακούς σκοπούς, θα τα χρησιμοποιούσαν. Αργότερα όμως «η απηρχαιωμένη αυτή πρόληψις ανετράπη εκ θεμελίων». Τώρα [1874] δεν υπάρχει γωνιά χωρίς σχολείο κορασίων ούτε πατέρας ούτε μητέρα χωρίς τον πόθο της αγωγής των θυγατέρων τους»4 .

Η πρόληψις ανετράπη μερικώς γιατί «η παρουσία μιας άνεργης μορφωμένης και ικανής στις κοινωνικές συναναστροφές γυναίκας επιβεβαιώνει το κοινωνικό κύρος της οικογένειας και την ικανότητα των ανδρών να συμμετέχουν στις νέες παραγωγικές δυνάμεις»5 . Έμποροι, ανώτεροι υπάλληλοι δικαστηρίων, επιστήμονες, παντρεύονται εγγράμματες γυναίκες. Ανετράπη μερικώς γιατί οι γυναίκες κρίθηκαν καταλληλότερες «ως εκ της φύσεώς τους για τα νέα επαγγέλματα που χρειαζότανε ο τόπος: δασκάλες, νοσοκόμες, μαίες, δακτυλογράφοι και γραμματείς. Ανετράπη εκ θεμελίων - αλλά όχι ολοσχερώς - από τους δύο παγκόσμιους πολέμους. (αναφερόμαστε στις δυτικές κοινωνίες γιατί στις χώρες του τρίτου κόσμου ακόμη και σήμερα άλλες βαρβαρότητες ισχύουν). Έπρεπε τότε να αντικαταστήσουν οι γυναίκες τους άνδρες (τους) που πήγαιναν στον πόλεμο ή σκοτώνονταν κατά χιλιάδες στις μάχες αφήνοντας κενές χιλιάδες θέσεις εργασίας που έπρεπε γρήγορα να καλυφθούν για να μην καταρρεύσει η οικονομία των εμπόλεμων χωρών.

Στο μεσοπόλεμο η πρόσβαση των γυναικών σε ανώτερες και ανώτατες σχολές έγινε ευκολότερη. Αλλά η πρόσβασή τους σε ορισμένα επαγγέλματα (δικηγόροι, δικαστικοί κλπ.) απαγορευόταν.

Μετά το Β' παγκόσμιο πόλεμο στην Ελλάδα άρχισαν να στερεύουν οι πηγές που στήριζαν τις ανεπάγγελτες γυναίκες: προίκα, οικογενειακός κλήρος, η υποχρέωση της οικογένειας να αποκαταστήσει δια του γάμου τις θυγατέρες. Η γη είχε ερημώσει η μετανάστευση έπαιρνε τα αγόρια μακριά (αλλά και πολλά κορίτσια). Η μόρφωση ή σωστότερα η απόκτηση ενός διπλώματος ήταν η νέα οικονομική εξασφάλιση. «Βραχιόλι στο χέρι της για ώρα ανάγκης» ήταν αφού δημιούργησε καλές προϋποθέσεις για την ανεύρεση για την ανεύρεση εργασίας. Η εργασία ήταν αναγκαία αλλά ο γάμος παρέμενε ο τελικός στόχος των κοριτσιών.Η κοινωνία συναινούσε. Τα νέα νοικοκυριά είναι καλές μονάδες κατανάλωσης (έπιπλα, κουζινικά και ρουχισμός, σπίτι) και νόμιμος χώρος παραγωγής νέων μελών, αφού τα παιδιά που γεννιούνταν εκτός γάμου αποτελούσαν όνειδος τόσο μεγάλο που αποτρέπει ακόμα και τις εκτός γάμου σεξουαλικέ σχέσεις.

Οι γυναίκες ανακαλύπτουν γρήγορα ότι ο γάμος δεν λύνει αλλά γεννά καινούργια οικονομικά προβλήματα. Επιστρέφουν στην εργασία. «Ε! δουλεύει η καημένη γιατί έχουν ανάγκη!». Έτσι δικαιολογεί και αποδέχεται την εξωοικιακή εργασία των γυναικών ο περίγυρος - οικογενειακός και κοινωνικός. Όχι η ίδια αλλά οι άλλοι, οι οικείοι της, είναι αυτοί που έχουν ανάγκη, για αυτούς δουλεύει. Αυτό ανατρέπεται στη 10ετία του '80, όταν αρχίζουν να σπουδάζουν και να εργάζονται για τη δική τους ευχαρίστηση, για τις δικές τους ανάγκες. Από τις σπουδές τους έχουν ανακαλύψει την ελευθερία και την αξιοπρέπεια• από την εργασία την αυτοδυναμία και τη χειραφέτηση.

Μπορούν να διαλέξουν σχολές - όλες είναι προσιτές. Μπορούν να διαλέξουν επαγγέλματα, όλα είναι ανοιχτά. Μπορούν να συνεισφέρουν στα οικογενειακά βάρη και να διεκδικήσουν το μερίδιό τους από την οικογενειακή περιουσία. Δεν είναι πια αποκλεισμένες.

Μεγάλη και μακρόχρονη ήταν η πορεία τους για να φτάσουν ως εδώ. Με αγώνες, με ταπεινώσεις, με μάχες πικρές και επίπονες κέρδισαν ό,τι φυσικά και αβίαστα δόθηκε στα αγόρια. Η παιδεία δεν τις έφτασε τόσο εύκολα και απλά όσο νόμιζε ο Κοραής. Η φοίτησή τους στα σχολεία ήταν δύσκολη και επιλεκτική. Στα ανώτατα δε, εκπαιδευτικά ιδρύματα τελείως απαγορευμένη ως το 1890. Εκείνο το χρόνο η Ιωάννα Στεφανόπολι έκανε αίτηση να γραφτεί στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας. Η γραμματεία της Σχολής δεν ήξερε τι να κάνει. Έστειλε την αίτηση στη Σύγκλητο. Η Σύγκλητος δεν ήξερε τι να κάνει. Έστειλε την αίτηση στο Υπουργείο. Το Υπουργείο δεν ήξερε τι να αποφασίσει. Αλλά ο πατέρας της Ιωάννας ήξερε. Παράγων σημαντικός της εποχής του ήτανε, μια και δυο πάει στο Βασιλιά. Με βασιλική διαταγή (και τα σκυλιά δεμένα) έγινε δεκτή στο Πανεπιστήμιο η πρώτη Ελληνίδα φοιτήτρια. Τα δεμένα σκυλιά όμως μπορούν να γαυγίζουν.

Το 1892 δύο αδελφές, οι Αλεξάνδρα και Αγγελική Παναγιωτάτου, γράφτηκαν στην Ιατρική Σχολή.

- Στην κουζίνα!... στην κουζίνα! αλυχτούν οι συμφοιτητές τους στη σχολή σέρνοντας με δύναμη τα πόδια στο πάτωμα. Η Αγγελική τέλειωσε τις σπουδές της στη Γερμανία. Γύρισε στην Ελλάδα και διορίστηκε καθηγήτρια στην Ιατρική Σχολή.

- Στην κουζίνα!... στην κουζίνα! γαυγίζουν τώρα οι φοιτητές της. Η Αγγελική παραιτήθηκε, πήγε στην Αίγυπτο και άσκησε εκεί το επάγγελμα της γιατρού.

Και να που το ζήτημα της γλώσσας σήκωσε αναπάντεχα το πικρό κεφάλι του. Πώς να την πω την Αγγελική; Γιατρίνα να την πω; Έτσι έλεγαν τη μάνα μου στο χωριό επειδή ήταν σύζυγος γιατρού. Γιάτρισσα μήπως; Μ' αυτή η λέξη στη λαϊκή γλώσσα σημαίνει κομπογιαννίτισσα! ή και μάγισσα! Ο γραμματικός τύπος της λέξης δεν έχει διατυπωθεί ακόμα με σαφήνεια. Και ως ότου οι πολλές - πολλές γιατρίνες(!) αναγκάσουν τη γλώσσα να βρει το σωστό τύπο στο θηλυκό γένος το αδοκιμότατον της γιατρού θα χρησιμοποιώ. Τις γυναίκες του Κοινοβουλίου πώς να τις ονομάσω(;), να τις πω βουλεύτριες δεν ακούν, να τις πω βουλευτίνες θυμώνουν, να τις πω βουλευτές - λέξη που προσδίδει κύρος και βαρύτητα - τις παίρνει το μαύρο ποτάμι και τις κάνει μάζα ανδρόγυνη και αξεδιάλυτη. Η περίφραση οι γυναίκες βουλευτές περισώζει τη σοβαρότητα όλων μας γυναικών και ανδρών, αλλά λιγοστεύει την εγκυρότητα ενός τόσο σοβαρού επαγγέλματος.

Η γλώσσ α βρίσκει διεξόδους, αποφεύγοντας τους βαρβαρισμούς, από τη συχνή χρήση των προσδιορισμών ή από την ανάγκη των συνδιαλεγομένων, να προσδιορίζουν με σαφήνεια το αντικείμενο της σκέψης τους. Από το χορευτής λέμε χορεύτρια και από τον μανάβη μανάβισσα - αρχαία επαγγέλματα και τα δύο. Το δεύτερο μάλιστα αναφέρεται και στον Κώδικα του Χαμουραμπί το 1900 π.Χ. Αλλά η εγγονή μου η Ελένη πριγκίπησσο είπε το νέο κούκλο που ήθελε να παντρευτει την αγαπημένη της πριγκίπισσα και η άλλη η εγγονή μου η Αλίκη ιππότισσα λέει τη φίλη του ιππότη, που βρίσκεται ανάμεσα στα παιχνίδια της. Τελικά μήπως τα μικρά παιδιά και οι ποιήτριες βρουν τις σωστές θηλυκές φόρμες των ανδρωνυμικών λέξεων;

Χαίρομαι γράφει ο Κοραής που η παιδεία έφτασε ακόμα και στις γυναίκες του γένους μας. Δεν ήξερε, δεν μπορούσε να φανταστεί ότι οι γυναίκες με λέξεις μισές με απαγορεύσεις πολλές έπρεπε να διασχίσουν μόνες τους το χώρο της παιδείας. Δεν ήξερε, δεν μπορούσε να φανταστεί ότι η παιδεία , που τεχνητού βίου ονόμαζε, το ήθος, και οι φιλελεύθερες ιδέες του δεν έφτασαν ποτέ στους άντρες του γένους μας. Σ' αυτούς, που μέτοχοι της παιδείας όντες - φοιτητές ήταν, ταπείνωσαν την Αγγελική, το 1892 και στους γιους αυτών που προσπάθησαν να ταπεινώσουν με τον ίδιο τρόπο το 1920 μια δική μας γυναίκα μια συντοπίτισσά μας.

Η Ευφροσύνη Οικονομοπούλου θυγατέρα της Χρυσώς Δελούκα από την Ακράτα γράφτηκε στη Μαθηματική Σχολή της Αθήνας.

- Στην κουζίνα!... στην κουζίνα! φώναζαν οι συμφοιτητές της σέρνοντας με δύναμη τα παπούτσια τους στο πάτωμα. Η Ευφροσύνη όμως - η αγαπημένη μας θεία Φρόσω - τους... πήρε στο ψιλό! Με γέλια διηγιόταν το περιστατικό χρόνια πολλά αργότερα. Έμεινε εκεί επίμονη και ανυποχώρητη, καθισμένη μαζί με τη μοναδική της συμφοιτήτρια σ' ένα έδρανο στην άκρη της αίθουσας που «Παρθενώνα» το ονόμαζαν. Πήρε το δίπλωμά της και ήρθε στο Αίγιο. Παντρεύτηκε το δικηγόρο Γιάννη Κοντόπουλο, δίδαξε στο γυμνάσιο όλα της τα χρόνια, απόκτησε παιδιά και εγγόνια καλά και άξια. Τα εγγόνια των φοιτητών του 1920 κυκλοφορούν ανάμεσά μας. Αν οδηγώντας το αυτοκίνητό σας ακούσετε κάποιον να σας φωνάζει - Άντε κυρά μου στην κουζίνα σου να πλύνεις τα πιάτα σου!... χαμογελάστε του γλυκά κι αφήστε τον να προσπεράσει. Έτσι όπως θα έκανε η θεία Φρόσω και οι προγόνισσες μας όλες που αυτές άνοιξαν για μας το δρόμο της παιδείας.

Λένε ότι ο πολιτισμός μιας χώρας κρίνεται από τη θέση που έχουν οι γυναίκες στη χώρα αυτή. Λέω ότι ο πολιτισμός μιας χώρας κρίνεται από τη συμπεριφορά των αντρών απέναντι στις γυναίκες που ζουν στη χώρα αυτή.

Αυτό το Μάιο πολλά κορίτσια και αγόρια τελειώνουν το σχολείο της Μέσης Εκπαίδευσης. Είναι ωραίες και ωραίοι, είναι νέες και νέοι, είναι τολμηρές και τολμηροί. Στέκουν με βήμα μετέωρο μπροστά στους δρόμους που ανοίγονται μπροστά τους. Είναι η καλύτερή τους ώρα. Τι άλλο χρειάζονται; Την παρακαταθήκη του Νικηφόρου Παμπούκη (Δάσκαλος και Αγωνιστής 1784-1840). Το λόγο που εκφώνησε στην τελετή της υποδοχής του Ιωάννη Καποδίστρια στον Πόρο το Φεβρουάριο του 1828, χρειάζονται να τους φυλάει από παραπατήματα. Έχεις εμπειρία και ζήλο και αισθήματα φιλάνθρωπα και την πρόθεση να πράξεις το αγαθόν, αλλά μόνος σου δεν αρκείς• χρειάζεσαι και συνεργούς. Καλύτερος από όλους είναι η παιδεία. Αυτή που μας διδάσκει να διακρίνουμε το καλό από το κακό, το δίκαιο από το άδικο, το ωφέλιμο από το επιβλαβές και πάνω από όλα, την αληθινή από την ψεύτικη ελευθερία6, του είπε.

Γνώση - καλό - δίκαιο - ωφέλιμο και

πάνω από όλα γνώση ελευθερίας.

Καλό(!) κλείσιμο μου μοιάζει!.

Καλή επιτυχία στα δοκιμαζόμενα από τις εξετάσεις παιδιά...

Σημ.: Κρατήθηκε η ορθογραφία των κειμένων της βιβλιογραφίας, αλλά όχι ο τονισμός.

1 Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα 1948, σελ. 203. 2 Γυναίκες θεατρικοί συγγραφείς στα χρόνια της Επανάστασης και το Έργο τους, επιμ. Βάλτερ Πούχνερ, Αθήνα 2003 και Κούλα Ξηραδάκη, Γυναίκες στη Φιλική Εταιρεία, Φαναριώτισσες, Αθήνα 1971.

3 Απάνθισμα δεύτερο επιστολών Αδαμαντίου Κοραή, εκδίδοντος Ιακώβου Ρώτα, Εν Αθήναις 1841, σελ. 62-69.

4 Νικόλαος Δραγούμης, Ιστορικαί Αναμνήσεις, Αθήνα 1973, τομ. Α’, σελ. 161 και 167, Α' Έκδοση 1874. 5 Ελένη Παμπούκη, Διανοούμενες γυναίκες της προεπαναστατικής περιόδου, περ. Διαβάζω Νο 36, 1980, σελ. 38.

6 Ν. Δραγούμης οπ.π., σελ. 88.