Για τον Κώστα Παπαϊωάννου «ο μαρξισμός πριν αποτελέσει μια οικονομική ερμηνεία της ιστορίας, είναι ουσιαστικά μια φιλοσοφία, στόχος της οποίας είναι να ορίσει το οντολογικό καθεστώς της παραγωγικής ζωής του ανθρώπου, να αποκαλύψει το πρωταρχικό γεγονός ότι η οικονομική δραστηριότητα δεν είναι για τον άνθρωπο κάτι εξωτερικό, αλλά η ίδια η ουσία του Είναι του». Ο Παπαϊωάννου κατανοεί την ιστορική σημασία του μαρξισμού, ενώ ταυτόχρονα εντοπίζει τη ρίζα της εργαλειακής του μετεξέλιξης και της εκτροπής του προς τον ολοκληρωτισμό, στη διεκδίκηση της επιστημονικότητας που εγείρει.

Ο  μεγάλος έλληνας διανοητής, ήδη από τη δεκαετία του '50 προχωρεί  σε μια κριτική αποτίμηση του έργου του Μαρξ, και σε μια κριτική του "ορθόδοξου" μαρξισμού. Θεωρεί ότι η μαρξική θεωρία της απελευθέρωσης είναι αντιφατική. Έχει μια αντικειμενική πλευρά (ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων) και μια υποκειμενική πλευρά (ανάπτυξη της ταξικής πάλης). Ο Μαρξ θεωρεί ότι πίστευε περισσότερο στην ωρίμανση των αντιφάσεων που θα φέρει η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και θα προκαλέσουν την ανατροπή του καπιταλισμού με την "ισχύ φυσικού νόμου", παρά στην προτεραιότητα της ταξικής πάλης. Ο μαρξισμός μετατράπηκε έτσι, κατά τον Παπαϊωάννου, για εγγενείς σε αυτόν λόγους, σε ρεφορμιστική ιδεολογία και τεχνοκρατική ηθική.

Υποστηρίζει επίσης ότι οι βασικές προβλέψεις του Marx για την εξέλιξη του καπιταλισμού και την κατάσταση της εργατικής τάξης διαψεύστηκαν. Οι αντικειμενικές συνθήκες δεν εξελίχθηκαν, όπως τις περιέγραψε ο Μαρξ, καθώς η ανάπτυξη του καπιταλισμού και των παραγωγικών του δυνάμεων δεν προκάλεσε αύξουσα αθλιότητα και προλεταριοποίηση, αλλά βελτίωση του βιοτικού επιπέδου της εργατικής τάξης, μείωση του αριθμού της σε όφελος των υπαλλήλων, παρά τις οικονομικές κρίσεις. Επιχειρεί μια ανασκευή της θεωρίας σύμφωνα με την οποία ο καταμερισμός της εργασίας αποτελεί την αποκλειστική αιτία του ταξικού ανταγωνισμού. Καταλήγει ότι δεν υπάρχει μια μοναδική προέλευση της κυρίαρχης τάξης και δεν είναι η οικονομική εξουσία το αποκλειστικό εργαλείο που προσφέρει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να διευθύνουν άλλους ανθρώπους. Εκτός από τις τάξεις που βρίσκονται σε άμεσο ανταγωνισμό, οι κοινωνίες περιλαμβάνουν και τάξεις, όπως οι αγρότες ή οι τεχνίτες, που ξεφεύγουν από το δυαδικό σχήμα: «Ο τύπος της ενιαίας κοινωνίας και της ενσωματωμένης οικονομίας είναι μάλλον σπάνιος στην ιστορία των οικονομικά και πολιτικά εξελιγμένων κοινωνιών. Τις περισσότερες φορές, έχουμε να κάνουμε με οικονομικά σύνολα κερματισμένα σε πολλούς τομείς, σε πολλές κυρίαρχες ή ανεξάρτητες τάξεις, οι οποίες συνυπάρχουν στους κόλπους της ίδιας κοινωνίας». Ανασκευάζει το μαρξικό δόγμα ότι κάθε εξουσία απορρέει από την οικονομική εξουσία και ότι η κρίση των τρόπων παραγωγής οφείλεται στην παράλυση της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.

Σύμφωνα με τον Παπαϊωάννου, η θεώρηση της παραγωγής ως θεμελιακού πεδίου για την ανθρώπινη απελευθέρωση, σε αντίθεση με την υποτίμηση που δείχνει ο Μαρξ στο πεδίο του πνεύματος, της ελευθερίας των ιδεών, λειτουργεί αντιφατικά στο μαρξικό σχήμα της απελευθέρωσης: «Ο Μαρξ έπεσε θύμα ενός ιστορικού προοπτικισμού· εκείνο που τον εμπόδισε να αναπτύξει μέχρι τις τελικές της συνέπειες τη διαλεκτική του για την αυτονόμηση του κράτους και τη μετατροπή του σε “κύριο” της οικονομίας και της κοινωνίας, είναι η γενική αντίληψή του για την ιστορία και, ταυτόχρονα, η “μαντσεστεριανή” αντίληψή του για τον χωρισμό κράτους και οικονομίας». Η ρίζα του σφάλματος του Μαρξ βρίσκεται, επομένως, στην υποτίμηση του κρατικού φαινομένου ως αυτόνομου θεσμού, που ενισχύεται όσο ενισχύονται οι ταξικοί και εθνικοί ανταγωνισμοί, όσο και στην υποτίμηση των διαχειριστικών τάξεων, ως φορέων ταξικής εξουσίας.

Ο Raymond Aron, έγραφε το 1983 στον πρόλογο του βιβλίου:

«Ίσως ο Κώστας να θυσίασε πολλά στην αγορά, προσφέροντας εν αφθονία στους φίλους του τους πολιτιστικούς θησαυρούς του, προσεκτικός και ευαίσθητος πάντα απέναντι στους ανθρώπους και στα γεγονότα. Πολύ περισσότερο από ιστορικός, υπήρξε ένας πολίτης του κόσμου και ένας ιδεώδης συνομιλητής  – ο συνομιλητής που απαντάει πάντα στις ανησυχίες και τα ερωτήματα αλλά και εκείνος που ξέρει να ακούει εάν ο άλλος δεν ζητάει τίποτε περισσότερο από ευήκοα ώτα. Χρειάζεται, άραγε, να προσθέσουμε την πλήρη απουσία κοινωνικής και λογοτεχνικής φιλοδοξίας, την μοναδική ικανότητά του να αγνοεί τους γραφειοκρατικούς καταναγκασμούς, τη δίψα του για γνώση, την οποία η έρευνα, αντί να κατασιγά­ζει, την ενίσχυε ακόμα περισσότερο; Λόγω χαρακτήρα, συνέχιζε ασταμάτητα τη διερεύνησή του, ενώ θα έπρεπε να απαγορεύσει στον εαυτό του κάθε περισπασμό, συγκεντρώνοντας τις δυνάμεις του στο έργο που έπρεπε να οικοδομήσει...Θα ήταν περιττό, ακόμα και απρεπές, να απαριθμήσουμε εδώ τις σπουδές του φίλου μας. Έγραφε σε μια γλώσσα καθαρή, κατανοητή, και δεν παρασύρθηκε ποτέ από τα παιχνιδίσματα και τις ηδονές της παρισινής ιντελιγκέντσιας. Δεν έπλασε καινούργιες λέξεις για να υποδηλώσει φαντασιώσεις· χρησιμοποίησε το λεξιλόγιο των φιλοσόφων, όταν σχολίαζε τον Χέγκελ, και την καθομιλουμένη όταν αφηγείτο τα διαδοχικά στάδια της αγροτικής κολεκτιβοποίησης...

Αναρωτήθηκα συχνά γιατί ο Κώστας είχε τέτοια εμμονή με τον Μαρξ και τον μαρξισμό. Θαύμαζε τον ίδιο τον Μαρξ, το έχω ήδη πει, αλλά παραμερίζει, με κάποια περιφρόνηση, τις αναζητήσεις του νεαρού Μαρξ, πραγματεύεται με ειρωνεία την οντολογία των παραγωγικών δυνάμεων, περιορίζει τη σημασία των σχημάτων ιστορικής ερμηνείας, που αποτελούν τη μείζονα συνεισφορά του Μαρξ στην επιστήμη...

Ο Κώστας ένιωθε ένα είδος συμπάθειας, ακόμα και συνάφειας, γι’ «αυτόν τον ξεροκέφαλο, τρελό, γοητευτικό άνθρωπο, τον Μαρξ, που ανάβλυζε έναν καταστροφικό οίστρο, και που δεν αγαπούσε τίποτε άλλο έξω από την ελευθερία του και την ύπαρξή του σαν αιώνιος περιπλανώμενος φοιτητής». Ο Κώστας ήταν κι αυτός ένας αιώνιος φοιτητής, ελεύθερος επίσης από κάθε κοινωνικό δεσμό, αλλά, σε αντίθεση με τον Μαρξ, μετά τον Προμηθέα, θα τοποθετούσε την Αθηνά και όχι τον Διάβολο. Χωρίς τη σοφία της νόησης, που μπορεί να καταλήξει η εξέγερση ενάντια στους θεούς αν όχι στον μηδενισμό και την τυραννία; Οι μελέτες πάνω στον Μαρξ και τον μαρξισμό, κάτω από το πέπλο της πολυμαθούς έρευνας, εμπνέονται από την αγωνιώδη συνείδηση της εποχής μας. Δεν σταμάτησε να καταγγέλλει τη μεταμόρφωση του Προμηθέα σε θεό-προστάτη της κοινωνίας του ψεύδους – μεταμόρφωση για την οποία ο Μαρξ δεν υπήρξε ούτε εντελώς αθώος αλλά ούτε και ο μόνος υπεύθυνος.»

Ο Κώστας Παπαϊωάννου είναι από τους μοναδικούς στοχαστές που με τέτοια ενάργεια και ευαισθησία μας βάζει να σκεφτούμε την ουτοπία με όρους ρεαλιστικούς και το έργο του αξίζει να διαβαστεί.

Κώστας Παπαϊωάννου

Οντολογία και Αλλοτρίωση

Μετάφραση: Βασίλης Τομανάς και Χριστίνα Σταματοπούλου για τον Πρόλογο του Ρεϋμόν Αρόν.

Επιμέλεια: Χριστίνα Σταματοπούλου

Εναλλακτικές εκδόσεις, 2010.

Το βιβλίο οργάνωσε και προλόγισε ο Ρεϊμόν Αρόν για λογαριασμό των εκδόσεων Gallimard.