Γράφει η Δήμητρα Μπέη

«Μόλις είχα προφέρει αυτές τις λέξεις, όταν γύρισα το αυτοκίνητό μου με τη φρενίτιδα ενός σκύλου που προσπαθεί να δαγκώσει την ουρά του και εκεί, ξαφνικά, δύο ποδηλάτες έρχονταν προς μένα, κουνώντας τις γροθιές τους που ταλαντεύονταν σαν δύο εξίσου πειστικά αλλά παρόλα αυτά αντιφατικά επιχειρήματα. Το ηλίθιο δίλημμα τους εμπόδισε το δρόμο μου – Γαμώτο! Ωχ! … σταμάτησα απότομα και με απέχθεια κύλησα σε μια τάφρο με τους τροχούς μου στον αέρα …».

Το παραπάνω απόσπασμα βρίσκεται στο Μανιφέστο του Φουτουρισμού του ποιητή Φιλίπο Τομάζο Μαρινέττι. Δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στην εφημερίδα Le Figaro το Φεβρουάριο του 1909. Εξιστορεί με έναν εκκεντρικό τρόπο τη συνάντησή του με δύο ποδηλάτες την ώρα που οδηγούσε με ιλιγγιώδη ταχύτητα το καινούργιο του Fiat και τη μανούβρα που έκανε για να τους αποφύγει καταλήγοντας σε ένα χαντάκι. Η σύγκρουση αποτελεί ένα σύμβολο γι’ αυτόν. Το παλιό (τα ποδήλατα) πρέπει να δώσει τη θέση του στο καινούριο (το Fiat). Επιχειρώντας να αποδώσει αλληγορικά το συμβάν συνέγραψε μαζί με μια μερίδα Ιταλών καλλιτεχνών τις 11 διακηρύξεις που θα αποτελέσουν το δόγμα του Φουτουρισμού. 

Μετά από την αλληγορία του, ο Μαρινέττι επιλέγει να κατασκευάσει εννοιολογικά το κίνημά του απαριθμώντας όλες τις αρχές του. «Ταχύτητα», «Κίνδυνος», «Ενέργεια», «Φόβος», «Επιθετικότητα» και «Δράση». Η ένατη ρήτρα του είναι πιθανώς η πιο αμφιλεγόμενη και η πλέον ξεκάθαρα φασιστική: «Θα δοξάσουμε τον πόλεμο –τη μόνη υγιεινή του κόσμου– τον μιλιταρισμό, τον πατριωτισμό, την καταστροφική χειρονομία των φορέων της ελευθερίας, [και] τις όμορφες ιδέες για τις οποίες αξίζει να πεθάνουμε».

Διάφοροι κριτικοί ισχυρίζονται ότι το πραγματικό νόημα του «πολέμου» στο μανιφέστο του Μαρινέττι είναι η πολιτιστική επανάσταση, όπως αποδεικνύεται από την επιδίωξή του να «καταστρέψει τα μουσεία, τις βιβλιοθήκες, [και] τις ακαδημίες κάθε είδους», παρά κάποιον εχθρό ή μια κυβέρνηση. Ωστόσο, αυτό έρχεται σε σύγκρουση με το γεγονός ότι ο Μαρινέττι και άλλοι Φουτουριστές εντάχθηκαν στη μοναδική στρατιωτική εθελοντική ομάδα στην Ιταλία. Ο ζωγράφος Ουμπέρτο Μποτσιόνι μάλιστα πέθανε σε μια εκπαίδευση του τάγματος. Ανεξάρτητα από το αν οι Φουτουριστές ανέμεναν πλήρως τα αποτελέσματα των μεταγενέστερων πολέμων, ο ιμπεριαλιστικός αλυτρωτισμός που προήγαγαν συμπίπτει αρκετά με αυτόν των φασιστών.  

Οι Φουτουριστές επιδίωκαν την υποκατάσταση της τέχνης σε μια νέα επαναστατική πράξη. Ο Μαρινέττι είχε καταλάβει από νωρίς ότι η συγγραφή βιβλίων και μανιφέστων δεν ήταν αρκετή για να συγκεντρώσει ένα αρκετά ευρύ κοινό. Έτσι διοργάνωνε τις Serenata Futurista, βραδιές που συνδύαζαν την τέχνη, τις διαλέξεις, τις ποιητικές ερμηνείες και το θέατρο. Με την ιδιότητα του στρατιώτη μάλιστα μπορούσε να ταξιδεύει όλη την Ιταλία προπαγανδίζοντας το δόγμα του. Κατάφερε έτσι να διαποτίσει τον λαό με ένα πρωτοφασιστικό συναίσθημα, κάνοντάς τους πιο πρόθυμους να δεχτούν και μάλιστα να στηρίξουν τον Μουσολίνι κατά την άνοδό του στην εξουσία. 

Το 1918, ο Μαρινέττι βοήθησε στη δημιουργία του Φουτουριστικού Πολιτικού Κόμματος. Το κόμμα θα σχηματίσει συνασπισμό με τους Φασιστές τον επόμενο χρόνο για να σχηματιστεί το Φασιστικό Κόμμα. Ο Μαρινέττι θα εκλεγεί στην Κεντρική Επιτροπή. Όταν η Ιταλία θα δηλώσει ουδετερότητα στις αρχές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Μαρινέττι και ο Μουσολίνι θα συνεργαστούν σε παρεμβατικές επιχειρήσεις. Ο πρώτος θα «ανέβαζε» προκλητικές παραστάσεις σε χώρους όπου ο δεύτερος θα μετέφερε τις ομιλίες του. Το 1920, ο Μαρινέττι θα παραιτηθεί από το φουτουριστικό κόμμα. Είχε αρχίσει η διάσπασή του λόγω της έντασης με τα σοσιαλιστικά μέλη. Αιτία, οι ολοένα και πιο αντισοσιαλιστικές πολιτικές του Μουσολίνι. Τελικά οι σχέσεις τους θα οξυνθούν. Στις βιογραφίες τους, ο Μαρινέττι χαρακτηρίζει τον Μουσολίνι ως «αγαπητό παλιό φίλο από τις πρώτες φασιστικές μάχες» ενώ ο τελευταίος τον αποκαλεί «μεγαλομανή».

Το αντίθετο ρεύμα

Στις αρχές του 20ου αιώνα, ο κόσμος άλλαζε γρήγορα. Οι αδελφοί Ράιτ πέταξαν με το πρώτο αεροπλάνο. Ο Αϊνστάιν ανέπτυξε τις ρηξικέλευθες θεωρίες του για τη σχετικότητα και το χρόνο. Ο κινηματογράφος, η φωτογραφία, τα αυτοκίνητα και πολλά άλλα εξελίσσονταν. Ήταν επομένως αναμενόμενο ότι το μέχρι πρότινος επικρατές ρεύμα του νατουραλισμού θα ανατρέπονταν. Η ανάγνωση ωστόσο που θα λάμβανε χώρα σε αυτή την περιρρέουσα ατμόσφαιρα πειραματισμού από τους εκπροσώπους των δύο κυρίαρχων αναδυόμενων ρευμάτων θα ήταν τελείως διαφορετική.

Οι Φουτουριστές από τη μια πλευρά ήταν ειδήμονες στην αντιγραφή. Για παράδειγμα το The City Rises του Μποτσιόνι προδίδει μια ισχυρή νεο-ιμπρεσιονιστική επιρροή. Το έργο του Unique Forms of Continuity in Space με τις καμπύλες γραμμές και το γυμνό θυμίζει έντονα τη Νίκη της Σαμοθράκης. Η πλειοψηφία ωστόσο των φουτουριστικών έργων έχει εμφανείς επιρροές από τον κυβισμό. Αυτό μαρτυρά και το έργο του Καρρά, Funeral of the Anarchist Galli. Μερικές πηγές αποκαλύπτουν ότι μετά από μια επίσκεψη σε έκθεση του Πικάσο και του Μπρακ στο Salon d’Automne το 1912, ο Καρρά επεξεργάστηκε τα προκαταρκτικά του σχέδια, ενσωματώνοντας στοιχεία της γεωμετρικής αφαίρεσης των κυβιστών. Όπως και οι φασίστες, επιδίωκαν να αποτάξουν το παρελθόν ενώ ταυτόχρονα το αντέγραφαν και λαχταρούσαν τη δόξα του. 

Οι κυβιστές όμως επέλεξαν κάτι διαφορετικό. Η ιδέα της μείωσης της εικόνας σε περιορισμένο αριθμό γεωμετρικών σχημάτων, αναπτύχθηκε από την αναζήτηση της απλότητας. Το θέμα δεν ήταν να δειχθεί η πραγματικότητα με τον συνηθισμένο τρόπο. Έπρεπε να εξερευνηθεί μια εναλλακτική πραγματικότητα μέσω της αφαίρεσης. Μειώνοντας το οπτικό λεξιλόγιο σε γεωμετρικά σχήματα, οι κυβιστές αποτύπωσαν την ιδέα ότι όλες οι μορφές αναπτύχθηκαν από έναν μικρό αριθμό βασικών μορφών και ότι η ουσιαστική τους φύση θα μπορούσε να μεταδοθεί μέσω της μείωσης.

Περιορίζοντας την παλέτα χρωμάτων τους, πέτυχαν μεγαλύτερη αίσθηση επιπεδότητας, η οποία έδωσε την ίδια σημασία σε όλες τις προοπτικές και τα στοιχεία της εικόνας. Παραβλέποντας τη σκίαση, δημιούργησαν μια αίσθηση εκδημοκρατισμού του χώρου. Το συνδυασμένο αποτέλεσμα αυτών των απλουστευμένων τεχνικών έριχνε φως στα επιμέρους στοιχεία αποτυπώνοντας τη μοναδικότητα του καθενός. Η μεταβαλλόμενη πραγματικότητα δεν έχει νόημα να αποτυπωθεί φωτογραφικά ακριβώς εξαιτίας της αλλαγής της. Το νόημα θα βρεθεί στο υποκείμενο, στην ύπαρξή του μέσα στο περιβάλλον. Κι αυτό γιατί δεν θα διαμορφώσει το πλαίσιο το μέρος, αλλά το αντίστροφο. Χωρίς αυτό, το έργο θα ήταν απλά ένα χρώμα ενσωματωμένο σε ένα υλικό.

Φιλοσοφικά, ο κυβισμός ήταν η θεωρία της εικονογραφικής δημοκρατίας, όπου κάθε αισθητικό στοιχείο εκτιμάται το ίδιο. Πνευματικά, είναι μια παραδοχή ότι η ζωή είναι πολύπλοκη και μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο από πολλές οπτικές. Στον αντίποδα, ο φουτουρισμός εξυμνούσε τον ολοκληρωτισμό, που μεταφερόταν μετέπειτα στον δημόσιο λόγο με την υποταγή του ατόμου στο κράτος. Αυτή η αρχή είναι εμφανής στην έλλειψη ατομικότητας και ταυτότητας στις ανθρώπινες μορφές που απεικονίζονται σε όλα τα φουτουριστικά έργα.

Οι φουτουριστές του τώρα

Οι σημερινοί φουτουριστές ωστόσο δεν δουλεύουν με μπογιές και πένες ούτε είναι πιστοί ακόλουθοι συστημικών προσωπικοτήτων. Έχουν εντυπωθεί στο ίδιο το σύστημα της καταπίεσης. Είναι σύμβουλοι σε επιχειρήσεις, σε κυβερνήσεις, στον στρατό και σε ΜΚΟ, έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να υπολογίσουν τα οικονομικά και κοινωνικά ρίσκα των αποφάσεών τους. Είναι μέσα σε όλα όσα γέννησε ο καπιταλισμός και πλέον τον συντηρούν γιατί η ύπαρξή τους εξαρτάται από αυτόν. Ακόμη κι αν προμοτάρονται ως πρωτοπόροι.

Μια τέτοια περίπτωση «πρωτοπόρου» είναι και ο Έλον Μασκ. Πρόσφατα δήλωσε ότι η εταιρεία του δεν θα μετατρέπει τα Bitcoin από τις αγορές των Tesla ξανά σε δολάρια, ευρώ κ.α. Εδώ υπάρχει ωστόσο μια αντίφαση. Από τη μία έχουμε ένα προϊόν που ενσαρκώνει υποτίθεται την περιβαλλοντική βιωσιμότητα. Από την άλλη ένα νόμισμα που εξαιτίας της αυξημένης χρήσης του τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιεί τόση ενέργεια όση η Αργεντινή. Σίγουρα η φορολογητέα κατάσταση των κερδών από Bitcoin είναι αμφισβητήσιμη προς το παρόν. Ταυτόχρονα κάτι τέτοιο του παρέχει και μια σχετική ανεξαρτησία από την κυβέρνηση ώστε να αδυνατεί η δεύτερη να απειλήσει την οικονομική βάση (δηλαδή το νόμισμα) της εταιρείας. Ωστόσο το Bitcoin δεν πρόκειται να μεταμορφώσει τον ισολογισμό της Tesla εν μία νυκτί. Η απάντηση στο γιατί ο Μασκ επέλεξε να κάνει αυτή την ανακοίνωση ίσως να είναι λιγότερο περίπλοκη.

Ο Μασκ έχει ανάγει τον εαυτό του σε περσόνα. Μέσα από τέτοιες αμφιλεγόμενες αποφάσεις επιχειρεί να ερεθίσει τους φιλο-τεχνολογικούς καταναλωτές του. Αυτό που καταφέρνει τελικώς είναι να πουλήσει το πραγματικό προϊόν του: το μέλλον. Όταν ένα άτομο δεν πιστεύει ότι κάτι μπορεί να αλλάξει, αλλά ταυτόχρονα θέλει απεγνωσμένα τα πράγματα να αλλάξουν, υπάρχει μια τεράστια ευκαιρία για κάποιον να του πουλήσει την ιδέα αυτής της δυνατότητας. Η παραπάνω στρατηγική δεν είναι τέκνο μόνο του Μασκ. Την ίδια λογική είχε ακολουθήσει και ο Στιβ Τζομπς. Η μη δυνατότητα για παράδειγμα εξατομίκευσης του λογισμικού των προϊόντων της Apple προσδίδει ένα αίσθημα αποκλειστικότητας στο χρήστη: είναι ένας από τους εκλεκτούς που καταφέρνουν να γευτούν το μέλλον.

Δεν είναι όμως πάντα το μέλλον, αλλά μια πιο απαστράπτουσα εκδοχή του παρόντος. Είναι η εκδοχή του νεοφιλελευθερισμού και της αλυσίδας κατανάλωσης. Ενός παρόντος όπου ο «πόλεμος» του τότε έχει εξαπολυθεί ενάντια στους σύγχρονους σκλάβους στα εργοστάσια παραγωγής. Ο «φόβος» ενυπάρχει σε κάθε φαινόμενο εργοδοτικής τρομοκρατίας. Η «ταχύτητα» αποτυπώνεται στη ραγδαία κατασπατάληση των φυσικών πόρων. Ενός παρόντος που φουτουριστικές προσωπικότητες όπως ο Μασκ θα εξαργυρώσουν τη συσσώρευση πλούτου τους με «πραξικοπήματα όπου γουστάρουν» με σκοπό την ακόμη μεγαλύτερη εκμετάλλευση πηγών κέρδους.

Οι προβλέψεις τους δεν είναι ριζοσπαστικές, είναι απόλυτα συνυφασμένες με την μακροπρόθεσμη ανθεκτικότητα του καπιταλισμού. Η πραγματικότητα είναι ότι κανείς δεν θα ακουμπήσει ζεστά λεφτά στο τραπέζι για να ακούσει για μια ριζική αναδιανομή των κοινωνικών και οικονομικών πόρων. Ο φουτουρισμός αφορά στη διατήρηση του status quo, όπως ακριβώς και ο φασισμός. Οι μελλοντικές προκλήσεις που ευαγγελίζεται ότι μπορεί να ξεπεράσει δεν έχουν καμία σημασία αν είναι εγγενείς σε ένα σύστημα του οποίου πρωταρχικός στόχος και αξία είναι η συσσώρευση κεφαλαίου και όχι τα ίδια τα κεφάλαια και η κοινή ευημερία. 

Φυσικά ο πριμιτιβισμός και η τεχνοφοβία δεν είναι η απάντηση. Μέλλον υπάρχει και ίσως μοιάζει με αυτό στις ιστορίες της Λε Γκουίν. Ο αγώνας που δίνεται ήδη είναι για την επικράτηση των ατομικών ελευθεριών απέναντι στον Λόγο του Κράτους. Η τεχνολογία είναι απλά ένα πινέλο. Το ερώτημα τελικά είναι αν θα ζωγραφίσουμε σαν φουτουριστές ή σαν κυβιστές.

πηγη: https://info-war.gr