Η φράση «ο πολιτισμός είναι η καλύτερη διαφήμισή μας» έχει διατυπωθεί αρκετές φορές σε διαφορετικές εκδοχές στα χρόνια της τελευταίας οικονομικής κρίσης. Σε αυτή την περίπτωση ο πολιτισμός ταυτίζεται με την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, την αγγειοπλαστική και κάθε είδους κατασκευή των αρχαίων και βυζαντινών χρόνων. Δεν είναι λίγες οι φορές που οι Ελληνες αρχαιολόγοι οργανώνουν δικαίως δράσεις για την προστασία των μνημείων και των αρχαιολογικών χώρων. Το κεντρικό επιχείρημα είναι ένα και ορθό: τα μνημεία είναι φορείς μνήμης˙ περισσότερων από μιας. Μνημονεύουν τους καλλιτέχνες και τους μηχανικούς, τους τεχνίτες βοηθούς, τις τεχνικές και τις τεχνολογίες, τους χορηγούς και τα υλικά της κατασκευής, τις τοπικές κοινωνίες, τις παραδόσεις και τις συνήθειές τους. Συχνά υπογραμμίζουμε όλοι την ανάγκη οι νεότερες γενιές πολιτών να γίνουν κοινωνοί των πολιτευμάτων, των θρησκευτικών ηθών, των διατροφικών συνηθειών και των οικονομικών κρίσεων των ιστορικών χρόνων. Να αποκτήσουν, όπως μας αρέσει να λέμε, «ιστορική κουλτούρα».
Οσο γνωστή είναι η κατάσταση που μόλις περιέγραψα παραπάνω, άλλο τόσο εξοικειωμένοι είμαστε με τις απώλειες και ενίοτε με τις καταστροφές των αρχείων. Ειδικά, τα αποκαλούμενα δημόσια αρχεία συχνά συνοδεύονται από περιπέτειες κλοπής, ιστορίες για εμπρησμούς από βίαιους κατακτητές και ατυχείς πλημμύρες. Ευτυχώς, για όλους εμάς -και αναφέρομαι στους πολίτες αυτού του κράτους- αυτές οι ιστορίες δεν επιβεβαιώνονται πάντα. Οι πληροφορίες και τα αρχειακά τεκμήρια που παράγουν καθημερινά οι δημόσιοι και ιδιωτικοί οργανισμοί αποθηκεύονται σε σκοτεινές αποθήκες και λησμονούνται.
Κάθε χρόνο δημόσιοι λειτουργοί και άλλοτε επίμονοι ερευνητές ανακαλύπτουν αρχεία του 19ου και του 20ού αι. αποθηκευμένα και «ατάκτως ερριμμένα» σε δωμάτια δημόσιων υπηρεσιών. Αρκεί να θυμηθούμε την «ανακάλυψη» του αρχείου του Ωδείου Αθηνών στα υπόγεια του κτιρίου και αρκετούς φακέλους από τα αρχεία της Βουλής, που είχαν κλειδωθεί για πολλά χρόνια σε μια αποθήκη. Είναι τόσο παλιά και συχνή αυτή η πρακτική της μαζικής απώθησης των αρχείων, που τελικά όλοι ξεχνούν την ύπαρξή τους.
Ετσι, επιστολές και αιτήματα πολιτών, μητρώα, συμβόλαια, οικονομικές καταστάσεις, δικαστικές αποφάσεις, αρχιτεκτονικά σχέδια και μελέτες δημόσιων έργων λησμονούνται και εγκλωβίζονται σε έναν ενδιάμεσο χώρο, αφού πολίτες και υπάλληλοι δεν μπορούν να τα αναζητήσουν αλλά και οι πιθανοί ερευνητές (μαθητική και φοιτητική κοινότητα) δεν έχουν την ευκαιρία να τα μελετήσουν. Κόντρα στη συχνή ρήση ότι σε αυτή τη χώρα δεν υπάρχει πρόβλεψη, από το 1914 τα Γενικά Αρχεία του Κράτους έχουν αναλάβει την ευθύνη της παραλαβής των αρχείων από τις δημόσιες υπηρεσίες και από το 1991 οι υπηρεσίες του στενού και ευρύτερου δημόσιου τομέα υποχρεούνται να εκκαθαρίζουν τα υπηρεσιακά αρχεία τους στην αρχή κάθε έτους.
Η πραγματικότητα δεν είναι ακριβώς αυτή που αποτυπώνεται στα νομοθετικά κείμενα. Οι δημόσιες υπηρεσίες μέσα στη ροή των εργασιών τους δεν προλαβαίνουν να ασχοληθούν με την εκκαθάριση των αρχείων τους, παρά τη συνεπή ανταπόκριση των αρχειονόμων των ΓΑΚ στα αιτήματα των υπηρεσιών. Το αποτέλεσμα είναι τα αρχεία να παραμένουν και πάλι εγκλωβισμένα στα γραφεία του Δημοσίου.
Εδώ να σημειώσω ότι τα ΓΑΚ δεν παραλαμβάνουν μόνο το αρχειακό υλικό αλλά ακολουθεί μια σειρά εξειδικευμένων εργασιών (απεντόμωση, συντήρηση, ταξινόμηση, περιγραφή, ψηφιοποίηση κ.ά.) μέχρι το αρχειακό υλικό να ετοιμαστεί και να διατεθεί στους πολίτες. Αντίστοιχες υπηρεσίες με τα ΓΑΚ αλλά μικρότερης κλίμακας παρέχουν τα Ιστορικά Αρχεία ορισμένων δήμων και υπουργείων. Το επόμενο ερώτημα είναι ποιο μέγεθος και ποια έκταση θα πρέπει να έχει μια υπηρεσία δημόσιων αρχείων, ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί και να διαχειρίζεται τον μεγάλο όγκο αρχειακού υλικού που παράγει καθημερινά ο δημόσιος τομέας.
Συχνά στις δημόσιες συζητήσεις μάς αρέσει να επικαλούμαστε την ευρωπαϊκή ταυτότητά μας, η οποία όμως τις περισσότερες φορές λειτουργεί à la carte. Ποια είναι ακριβώς η πραγματικότητα στα Εθνικά Αρχεία άλλων ευρωπαϊκών κρατών;
Μολονότι κάθε περίπτωση είναι διαφορετική, πολλά κράτη-μέλη έχουν πετύχει να διατηρήσουν σημαντικές πληροφορίες για τον κρατικό μηχανισμό και τις μεταρρυθμίσεις του, για την καθημερινή ζωή σε διαφορετικές περιόδους και για τη δράση οργανισμών και οργανώσεων (καλλιτεχνικών, συνδικαλιστικών, οικονομικών). Η αποτελεσματική λειτουργία των Εθνικών Αρχείων σε άλλες χώρες συνδέεται με την ευσυνειδησία των πολιτών απέναντι στην ιστορική κληρονομιά τους αλλά και με τη μέριμνα που επιδεικνύουν οι κυβερνήσεις τους για τα αρχεία και τις πληροφορίες, που αυτά φέρουν. Η ανάδειξη των χειρογράφων του Αγώνα της Ανεξαρτησίας και των εγγράφων της περιόδου του Καποδίστρια δεν μας απαλλάσσει από την ευθύνη της εύρυθμης λειτουργίας των αρχειακών υπηρεσιών. Είναι πλέον γνωστό ότι η Ιστορία γράφεται καθημερινά από όλους και όλες μας.
Επομένως το έργο της συγκέντρωσης και διατήρησης των τεκμηρίων έχει διευρυνθεί σε σχέση με τα χρόνια του Καποδίστρια, αφού πολύ περισσότεροι γράφουμε επιστολές και ημερολόγια, φωτογραφιζόμαστε ή δημιουργούμε βίντεο. Σε μια εποχή, όπως η σημερινή που οι ψευδείς ειδήσεις κατακλύζουν τις οθόνες μας, τα γραπτά τεκμήρια και οι προφορικές μαρτυρίες παραμένουν πρωτογενείς πηγές πληροφόρησης, που μας επιτρέπουν να τα διασταυρώσουμε και να εξαγάγουμε συμπεράσματα ως αυτοδύναμοι ερευνητές. Θα το χαρακτήριζα ένα σημαντικό προνόμιο των δημοκρατιών και των ελεύθερων κοινωνιών.
Στην Ελλάδα ήδη από την τελευταία οικονομική κρίση, οι εργαζόμενοι και ιθύνοντες στα Γενικά Αρχεία του Κράτους απευθύνουν εκκλήσεις για την απουσία χρηματοδότησης και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στη λειτουργία τους. Περιορισμένη χωρητικότητα για την αποθήκευση των αρχείων, μειωμένο προσωπικό και απουσία υλικοτεχνικών υποδομών είναι μερικά από τα προβλήματά που αναφέρουν στις εκκλήσεις τους.
Αν θέλουμε να πλησιάσουμε το ευρωπαϊκό παράδειγμα, θα πρέπει τα Γενικά Αρχεία του Κράτους να στελεχωθούν με νέο προσωπικό, να λάβουν την αναγκαία χρηματοδότηση για την αγορά εξοπλισμού και να τους εξασφαλίζουμε σταθερά νέους χώρους για την ορθή διατήρηση των εισερχόμενων αρχείων. Με βάση τα παραδείγματα άλλων χωρών, η Κεντρική Υπηρεσία της Αθήνας χρειάζεται να προσλάβει προσωπικό διαφόρων ειδικοτήτων (αρχειονόμους, συντηρητές, πληροφορικούς, ιστορικούς, μουσειολόγους), ώστε πέρα από τη διαχείριση των αρχείων να σχεδιάζουν εκπαιδευτικά προγράμματα και ψηφιακές εφαρμογές, που θα μας επιτρέπουν να περιηγούμαστε πιο αποτελεσματικά μέσα στα έγγραφα, τις φωτογραφίες και τα σχέδια.
Με βάση τη διεθνή πρακτική δεν αρκεί η αποθησαύριση των πληροφοριών. Εξίσου σημαντικές εργασίες είναι ο σχεδιασμός αποτελεσματικών εργαλείων έρευνας και η προσέλκυση του μη ειδικού κοινού στα αρχεία. Πολλά κράτη-μέλη έχουν καταφέρει να διαθέσουν στους πολίτες τους αρχεία δύσκολων περιόδων, όπως εκείνα του Ολοκαυτώματος, των εμφύλιων ή θρησκευτικών συγκρούσεων. Ο κόσμος των αρχείων είναι μια πόρτα ανοιχτή στο παρελθόν μας και θα πρέπει να στηρίζουμε με κάθε τρόπο τους επαγγελματίες που εργάζονται για τη διατήρηση αυτού του πολιτιστικού πλούτου.
Επανέρχομαι στην αρχική συζήτηση για τη μνήμη και τα μνημεία. Αν θέλουμε, λοιπόν, να αποκτήσουμε ένα οργανωμένο κράτος, το οποίο θα διαχειρίζεται συστηματικά και με υπευθυνότητα τις πληροφορίες, που μας αφορούν ως πολίτες και συλλογικότητες θα πρέπει να διεκδικήσουμε την ορθή λειτουργία των Εθνικών Αρχείων. Αυτή η διεκδίκηση θα πρέπει να γίνει μέρος της καθημερινότητας μας από όλες τις θέσεις ευθύνης που κατέχουμε˙ ως εργαζόμενοι, ως γονείς και ως ενεργοί πολίτες. Άλλωστε αυτά τα τεκμήρια είναι οι φορείς των αιτημάτων μας, των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών κρίσεων, των μεγάλων και μικρότερων δημόσιων έργων, των σχεδιαζόμενων πολιτικών για την εκπαίδευση και τον πολιτισμό, των πετυχημένων και των ημιτελών μεταρρυθμίσεων για την υγεία, των εξωτερικών πολιτικών. Χωρίς αυτά τα αρχεία δεν θα μπορέσουμε να τεκμηριώσουμε ποτέ επαρκώς το ατομικό, οικογενειακό και συλλογικό μας παρελθόν αλλά θα επικαλούμαστε πάντα γενικές και ασαφείς παραδοχές.
Δεν θα θυμόμαστε με ποιες δυσκολίες βρεθήκαμε αντιμέτωποι στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, ούτε τη συνεισφορά των εργαζομένων στον τομέα της δημόσιας υγείας στη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19 ή την επίσημη αλληλογραφία και τις κοινοβουλευτικές συζητήσεις που προκάλεσε η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Νομίζω πως όλοι γνωρίζουμε ότι έχει έρθει και για την Ελλάδα η εποχή για μια ορθή και συστηματική διαχείριση της μνήμης και των τεκμηρίων του δημόσιου τομέα. Θα χρειαστούμε νέες πολιτικές, σημαντικές πρωτοβουλίες χρηματοδότησης και οπωσδήποτε στελέχωσης του δημόσιου τομέα σε όλα τα επίπεδα με περισσότερους επαγγελματίες των αρχείων.
*Επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής
πηγη: https://www.efsyn.gr