Σε άρθρο του στην Le Monde στις 22 Ιανουαρίου, ο Γάλλος φιλόσοφος και θεωρητικός, κοινωνιολόγος της πληροφορίας, μεταξύ πολλών άλλων, Εντγκάρ Μορέν, γράφει για την σημερινή απελπιστική κατάσταση (είναι άλλωστε ο επινοητής του όρου «πολυκρίση» ήδη από το 1999) του πλανήτη και τις τακτικές αντίστασης. Εβραίος σεφαρδίτικης καταγωγής από τη Θεσσαλονίκη, αγωνιστής της αντίστασης κατά των Γερμανών στις τάξεις τότε του ΚΚΓ, θεωρητικός του Μάη του ’68, στα 102 του χρόνια σήμερα μιλάει για τις τακτικές της αισιοδοξίας της βούλησης, απέναντι σε μια βαθιά απαισιοδοξία της νόησης.
___________________________
Είναι μεσάνυχτα στον αιώνα: Όταν ο Victor Serge δημοσίευσε το μυθιστόρημα με τον τίτλο αυτό το 1939, τη χρονιά του γερμανοσοβιετικού συμφώνου και του διαμελισμού της Πολωνίας, ήταν πράγματι μεσάνυχτα και μια αμετάκλητη νύχτα επρόκειτο να πυκνώσει και να απλωθεί για πέντε χρόνια.
Δεν είναι μήπως τώρα μεσάνυχτα στον αιώνα μας; Δύο πόλεμοι βρίσκονται σε εξέλιξη. Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει ήδη επιστρατεύσει οικονομική και στρατιωτική βοήθεια από ένα κομμάτι του πλανήτη, με την ριζοσπαστικοποίησή του και τον κίνδυνο διεύρυνσης της σύγκρουσης. Η Ρωσία δεν κατάφερε να προσαρτήσει την Ουκρανία, αλλά διατηρεί την παρουσία της στις μέχρι πρότινος αποσχιστικές ρωσόφωνες περιοχές. Ο αποκλεισμός την έχει εν μέρει αποδυναμώσει, αλλά έχει επίσης προωθήσει την επιστημονική και τεχνική της ανάπτυξη, ιδίως στον στρατιωτικό τομέα. Ο πόλεμος αυτός έχει ήδη σημαντικές συνέπειες: την διαφορικά προχωρημένη αυτονόμηση του Νότου σε σχέση με τη Δύση και τη σύσφιξη του μπλοκ Ρωσίας-Κίνας.
Ένα νέο πολεμικό μέτωπο έχει πυροδοτηθεί στη Μέση Ανατολή μετά τη σφαγή που διέπραξε η Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου του 2023, την οποία ακολούθησε ο φονικός βομβαρδισμός της Γάζας από το Ισραήλ. Οι σφαγές αυτές, που συνοδεύτηκαν από διωγμούς στη Δυτική Όχθη και από διακηρύξεις για την προσάρτηση των παλαιστινιακών εδαφών, αφύπνισαν εκ νέου το εν υπνώσει Παλαιστινιακό ζήτημα. Έδειξαν τόσο τον επείγοντα χαρακτήρα και την αναγκαιότητα, όσο και την αδυναμία της αποαποικιοποίησης του υπόλοιπου της αραβικής Παλαιστίνης και της δημιουργίας ενός παλαιστινιακού κράτους.
Καθώς καμία πίεση δεν ασκείται, ούτε πρόκειται να ασκηθεί στο Ισραήλ προκειμένου να επιτευχθεί η λύση των δύο κρατών, μπορεί να προβλέψει κανείς μόνο την επιδείνωση, ακόμη και την επέκταση αυτής της τρομερής σύγκρουσης. Είναι ένα τραγικό μάθημα της ιστορίας: οι απόγονοι ενός λαού που διώχθηκε επί αιώνες από τη χριστιανική, και στη συνέχεια ρατσιστική, Δύση, μπορούν να γίνουν ταυτόχρονα διώκτες και προηγμένο προπύργιο της Δύσης στον αραβικό κόσμο.
Η σκέψη έχει γίνει τυφλή
Αυτοί οι πόλεμοι επιδεινώνουν τη σύζευξη των κρίσεων που πλήττουν τα έθνη, τροφοδοτούμενες από τον σφοδρό ανταγωνισμό μεταξύ τριών αυτοκρατοριών: των Ηνωμένων Πολιτειών, της Ρωσίας και της Κίνας. Οι κρίσεις αλληλοτροφοδοτούνται σε ένα είδος πολυκρίσης -οικολογική, οικονομική, πολιτική, κοινωνική, πολιτισμική- και κλιμακώνονται.
Η οικολογική υποβάθμιση επηρεάζει τις ανθρώπινες κοινωνίες μέσω της αστικής και αγροτικής ρύπανσης, και η δεύτερη επιδεινώνεται περαιτέρω από τη βιομηχανική γεωργία. Η ηγεμονία του ανεξέλεγκτου κέρδους (βασική αιτία της οικολογικής κρίσης) διευρύνει τις ανισότητες στο εσωτερικό κάθε έθνους και σε ολόκληρο τον πλανήτη. Οι ποιότητες του πολιτισμού μας έχουν υποχωρήσει και οι ανεπάρκειές του έχουν αυξηθεί, ιδίως με τη διασπορά της ιδιοτέλειας και την εξαφάνιση των παραδοσιακών μορφών αλληλεγγύης.
Η δημοκρατία βρίσκεται σε κρίση σε κάθε ήπειρο: αντικαθίσταται όλο και περισσότερο από αυταρχικά καθεστώτα, τα οποία, διαθέτοντας μέσα ηλεκτρονικού ελέγχου των πληθυσμών και των ατόμων, τείνουν να διαμορφώσουν κοινωνίες υποταγής που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν νεο-ολοκληρωτικές. Η παγκοσμιοποίηση δεν δημιούργησε καμία αλληλεγγύη και τα Ηνωμένα Έθνη είναι όλο και λιγότερο ενωμένα.
Αυτή η παράδοξη κατάσταση εντάσσεται σε ένα παγκόσμιο παράδοξο, εγγενές στην ανθρωπότητα. Η αλματώδης τεχνολογική και επιστημονική πρόοδος σε όλους τους τομείς είναι η αιτία των χειρότερων οπισθοδρομήσεων του αιώνα μας. Επέτρεψε την επιστημονική οργάνωση του στρατοπέδου εξόντωσης του Αουσβιτς∙ κατέστησε δυνατό το σχεδιασμό και την κατασκευή των πιο καταστροφικών όπλων, συμπεριλαμβανομένης της πρώτης ατομικής βόμβας∙ καθιστά τους πολέμους όλο και πιο θανατηφόρους∙ καθοδηγούμενη από τη δίψα για κέρδος, δημιούργησε την πλανητική οικολογική κρίση.
Αν και είναι δύσκολο να το συλλάβουμε, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η πρόοδος της γνώσης, μέσω του πολλαπλασιασμού και του αμοιβαίου διαχωρισμού των επιστημονικών πεδίων, έχει προκαλέσει οπισθοδρόμηση της σκέψης, η οποία στην πραγματικότητα έχει τυφλωθεί. Συνδεδεμένη με την επικράτηση του υπολογισμού σε έναν ολοένα και πιο τεχνοκρατικό κόσμο, η πρόοδος της γνώσης αδυνατεί να συλλάβει την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας, ιδίως της ανθρώπινης πραγματικότητας. Αυτό οδηγεί στην επιστροφή των δογματισμών και των φανατισμών, καθώς και σε μια κρίση ηθικής με την έκρηξη μίσους και ειδωλολατριών.
Η απουσία της ελπίδας
Οδεύουμε προς ενδεχόμενες καταστροφές. Είναι αυτό καταστροφολογικό; Η λέξη αυτή ξορκίζει το κακό και προσφέρει μια επίπλαστη γαλήνη. Η πολυκρίση που βιώνουμε σε όλο τον πλανήτη είναι μια ανθρωπολογική κρίση: είναι η κρίση της ανθρωπότητας που αποτυγχάνει να γίνει Ανθρωπότητα.
Υπήρξε μια εποχή – όχι πολύ παλιά – που μπορούσε να οραματιστεί κανείς μια αλλαγή πορείας. Τώρα φαίνεται πως είναι πολύ αργά. Σίγουρα, το απίθανο και κυρίως το απρόβλεπτο μπορεί να συμβεί. Δεν ξέρουμε αν η παγκόσμια κατάσταση είναι απλώς απελπιστική [désespérante] ή πραγματικά χωρίς ελπίδα [désespérée]. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει, με ή χωρίς ελπίδα, με ή χωρίς απελπισία, να προχωρήσουμε στην Αντίσταση. Η λέξη παραπέμπει αναπόφευκτα στην αντίσταση των χρόνων της γερμανικής κατοχής (1940-1945), της οποίας το πολύ ταπεινό ξεκίνημα δυσκόλεψε η απουσία μιας ορατής ελπίδας μετά την ήττα του 1940.
Η απουσία ορατής ελπίδας είναι παρόμοια και στη δική μας εποχή, αλλά οι συνθήκες είναι διαφορετικές. Δεν βρισκόμαστε σήμερα υπό εχθρική στρατιωτική κατοχή: κυριαρχούμαστε από πανίσχυρες πολιτικές και οικονομικές δυνάμεις και απειλούμαστε από την εγκαθίδρυση μιας κοινωνίας υποταγής. Είμαστε καταδικασμένοι να υποστούμε την πάλη μεταξύ δύο ιμπεριαλιστικών γιγάντων και την πιθανή πολεμική έκρηξη του τρίτου. Παρασυρόμαστε σε μια κούρσα προς την καταστροφή.
Κοινότητα, ζωή και αγάπη
Η πρώτη και θεμελιώδης αντίσταση είναι αυτή του πνεύματος. Απαιτεί να αντισταθούμε στον εκφοβισμό κάθε ψέματος που προβάλλεται ως αλήθεια, στη μόλυνση κάθε συλλογικής μέθης. Απαιτεί να μην υποκύψουμε ποτέ στο παραλήρημα της συλλογικής ευθύνης ενός λαού ή μιας εθνότητας. Απαιτεί να αντισταθούμε στο μίσος και την περιφρόνηση. Επιτάσσει την έγνοια για την κατανόηση της πολυπλοκότητας των προβλημάτων και των φαινομένων και όχι την υποχώρηση σε μια μερική ή μονομερή θεώρηση. Απαιτεί έρευνα, επαλήθευση των πληροφοριών και αποδοχή των αβεβαιοτήτων.
Η αντίσταση θα συμπεριλάμβανε επίσης τη διαφύλαξη ή τη δημιουργία οάσεων (αγροοικολογικών) κοινοτήτων με σχετική αυτονομία και δίκτυα κοινωνικής και οικονομικής αλληλεγγύης. Θα προϋπέθετε επίσης το συντονισμό οργανώσεων αφιερωμένων στην αλληλεγγύη και την άρνηση του μίσους. Η αντίσταση θα προετοίμαζε τις νεότερες γενιές να σκέφτονται και να δρουν υπέρ των δυνάμεων της ενότητας της συντροφικότητας, της ζωής και της αγάπης που μπορούμε να συλλάβουμε με το όνομα Έρως [ελληνικά στο κείμενο], και κατά των δυνάμεων της αποδιοργάνωσης, της αποσύνθεσης, της σύγκρουσης και του θανάτου που μπορούμε να συλλάβουμε με τα ονόματα Πόλεμος και Θάνατος [ελληνικά στο κείμενο].
Είναι η ένωση, μέσα στην ύπαρξή μας, των δυνάμεων του Έρωτα και εκείνων του αφυπνισμένου και υπεύθυνου πνεύματος που θα θρέψει την αντίστασή μας στις υποταγές, τις ατιμίες και τα ψέματα. Τα τούνελ δεν είναι ατελείωτα, το πιθανό δεν είναι το βέβαιο και το απροσδόκητο είναι πάντα δυνατό.
