Της
Χαρίτας Μήνη, Φιλολόγου - συγγραφέα - "Αιρετικά", Documento
Το Θείον Βρέφος έκανε και φέτος την εμφάνισή του στη σφαίρα της φαντασίας, μια που οι θρησκείες δεν φημίζονται για την ακριβή καταγραφή ιστορικών γεγονότων.
Eνα αρχετυπικό στοιχείο που εμφανίζεται σε ποικίλες παραδόσεις ανά τον κόσμο είναι η παρθενογένεση - η υπερφυσική γέννηση ενός ιερού παιδιού χωρίς τη φυσιολογική διαδικασία γονιμοποίησης. Στον χριστιανισμό το στοιχείο αυτό κατέχει κεντρική θέση, αφού η πανταχού παρούσα μορφή της Θεοτόκου λατρεύεται ως Αειπάρθενος. «Χαίρε, ή παρθενίαν καί λοχείαν ζευγνύσα» ψέλνει ο Ακάθιστος Υμνος και συνεχίζει λέγοντας τα εξής:
Ρήτορας πολυφθόγγους, ώς ίχθύας άφωνους, όρώμεν έπί σοί Θεοτόκε· άποροϋσι γάρ λέγειν, τό πώς και Παρθένος μένεις, καί τεκεΐν ϊσχυσας.
Δεν είναι βέβαια περίεργο που οι άνθρωποι απορούσαν με ένα τέτοιο παράδοξο φαινόμενο. Ακόμη και αν δεχτεί κανείς το θαύμα μιας υπερφυσικής σύλληψης, θα αναρωτηθεί πώς γίνεται ένα μωρό να εξέλθει από τον κόλπο της μητέρας του χωρίς να διαρραγεί ο παρθενικός υμένας - μήπως το Θειον Βρέφος γεννήθηκε με καισαρική;
Τι λέει η επιστήμη για την περίπτωση;
Δυστυχώς οι σύγχρονες επιστημονικές γνώσεις δεν μας βοηθούν να λύσουμε το μυστήριο. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι για να γεννηθεί ένα αγόρι θα πρέπει να έχει τα χρωμοσώματα ΧΥ, από τα οποία το X προέρχεται από τη μητέρα και το Υ από τον πατέρα. Χωρίς το Υ δεν θα ήταν αγόρι αλλά κορίτσι! Πάντως, η Κυιντίλλα ή Πρισκίλλα, η ιδρύτρια μιας «αιρετικής» χριστιανικής ομάδας του 4ου αι., κατάφερε να οραματιστεί τον Ιησού με μορφή γυναίκας, η οποία μάλιστα ήταν ντυμένη με λαμπρό φόρεμα. Αυτό μαρτυρεί ο γνωστός αιρεσιολόγος Επιφάνιος στο έργο του «Πανάριον» (49.1).
Η φυσική παρθενογένεση στα θηλαστικά είναι άγνωστη, όμως οι επιστήμονες ύστερα από διάφορα πειράματα κατάφεραν να φέρουν στο κόσμο παρθενογέννητα ποντίκια, μαϊμούδες και άλλα συμπαθή ζωάκια - μόνο θηλυκά, όμως, αφού τους λείπει το χρωμόσωμα Υ.
Παρόμοια πειράματα έχουν γίνει και με ανθρώπινα βλαστοκύτταρα και μάλιστα έχουν στεφθεί από επιτυχία. Σύμφωνα με την επιστήμη της γενετικής, λοιπόν, ο Ιησούς θα έπρεπε να είχε γεννηθεί σε εργαστήριο και όχι σε φάτνη!
Από την άλλη πλευρά, η παρθενογένεση δεν είναι άγνωστη στη φύση. Τη βρίσκουμε σε ποικίλα ζωικά είδη όπως οι ψύλλοι του νερού ή κλαδόκερα, οι σκορπιοί, τα σαλιγκάρια και οι καρχαρίες. Τη συναντάμε ακόμη και σε κάποια ερπετά: σε ορισμένες σαύρες και φίδια, καθώς και στους μεγαλόσωμους δράκους του Κομάντο. Πάντως, οι οφίτες, μια ομάδα γνωστικών χριστιανών του 2ου-4ου αι., ταύτιζαν τον Χριστό με τον Οφι της Γενέσεως, σύμφωνα πάντα με τον Επιφάνιο. Λέτε εκείνοι να γνώριζαν κάτι που εμείς δεν ξέρουμε;
Η παρθενογένεση στην αρχαία Ελλάδα
Αφού, λοιπόν, η επιστήμη αρνείται πεισματικά να ρίξει φως στο μυστήριο της γέννησης του Θείου Βρέφους, θα πρέπει αναγκαστικά να στραφούμε σε άλλα μονοπάτια.
Η αρχαία ελληνική παράδοση προσφέρει πλούσιο υλικό, δείχνοντας ότι οι έννοιες της παρθενικότητας και της μητρότητας μπορούν να συνδυαστούν.
Βλέπετε, η λέξη παρθένος αρχικά σήμαινε απλώς την ανύπαντρη κοπέλα. Για παράδειγμα, ο Ηρόδοτος (5.6) αναφέρει ότι οι Θρακιώτισσες «παρθένες» απολάμβαναν πλήρη ερωτική ελευθερία. Στην «Ιλιάδα» (Β 512-15) η Αστυόχη χαρακτηρίζεται «σεβαστή παρθένα», παρόλο που έχει φέρει στον κόσμο δύο γιους. Στο ίδιο έπος ο Εύδωρος, νόθο τέκνο της Πολυμήλης και του Ερμή, ονομάζεται «παρθένιος» (Π 178-181).
Παρθενίας ονομαζόταν ο γιος που γεννιόταν από έναν πολίτη και μια παλλακίδα. Στη Σπάρτη οι Παρθενίαι ήταν οι νέοι οι οποίοι γεννήθηκαν στη διάρκεια του Μεσσηνιακού Πολέμου και ονομάστηκαν έτσι γιατί οι μητέρες τους ήταν άγαμες.
Αν, λοιπόν, μια γυναίκα μπορεί να είναι «παρθένος» και μητέρα ταυτόχρονα, γιατί να μην είναι το ίδιο και μια θεά; Αλλωστε στη σφαίρα του μύθου η αρσενική συμμετοχή δεν είναι διόλου απαραίτητη για να έρθει μια νέα ζωή στον κόσμο. Η αρχέγονη Γαία, η μητέρα θεών και ανθρώπων, μόνη της γέννησε το σύμπαν. Σύμφωνα με τον Ησίοδο, εκείνη έφερε στη ζωή τον Ουρανό, τα Ορη και τον Πόντο, «χωρίς ερωτικό σμίξιμο» («Θεογονία», 126-132). Δεν είναι άλλη από την πανίσχυρη Μάνα Φύση, που ο ορφικός ύμνος 10 την εξυμνεί λέγοντας «των πάντων συ είσαι ο πατέρας και η μάνα». Στο ίδιο κείμενο χαρακτηρίζεται «αύτοπάτωρ» και «άπάτωρ», «εκείνη που είναι πατέρας του εαυτού της και πατέρα δεν έχει».
Μια άλλη κοσμογονική θεά, η Νύχτα, έχει επίσης την ικανότητα της παρθενογένεσης. Μόνη της γέννησε το Κοσμικό Αυγό, από το οποίο προέκυψε ο Ερωτας-Φάνης, ο μεγάλος ορφικός θεός. Ο Αριστοφάνης στους «Ορνιθες» (693 κ.ε.) αναφέρει:
«Χάος υπήρχε στην αρχή και Νύχτα και μαύρο Ερεβος και Τάρταρος πλατύς.
Γη δεν υπήρχε ούτ’ Αέρας ούτ’ Ουρανός-μετά, στου Ερέβους τον απέραντο κόρφο, γεννάει πρώτο απ’όλα η Νύχτα η μαυροφτέρουγη ανεμόσπαρτο αυγό, απ’ όπου στου χρόνου τα γυρίσματα βαάστησε Ερωτας ποθητός αστράφτοντας με τις φτερούγες τις χρυσές στην πλάτη, γοργός σαν στρόβιλος ανέμου»
(μετ. X. Μήνη)
Τα δύο μισά του Κοσμικού Αυγού σχημάτισαν αντίστοιχα τον ουρανό και τη γη. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Αριστοφάνης το χαρακτηρίζει «ανεμόσπαρτο». Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τα αυγά του ανέμου είναι εκείνα που παράγονται μόνο από την κότα, χωρίς γονιμοποίηση («Περί τα ζώα ιστορίαι» 6.2.559b20). Επιπλέον, στη «Θεογονία» (212-3) του Ησίοδου εμφανίζονται κι άλλα παρθενογέννητα παιδιά της Νύχτας, οι Ονειροι.
Παρθένες μητέρες: Ηρα, Αρτεμις, Αθηνά
Η Γαία και η Νύχτα, δύο πρόσωπα της Μεγάλης Μητέρας Φύσης, υπήρξαν συμπαντικές θεές. Η ικανότητα που τους αποδιδόταν να φέρνουν μόνες τους παιδιά στον κόσμο τονίζει τις απέραντες δημιουργικές δυνάμεις τους. Με την πάροδο του χρόνου παρόμοιες ικανότητες αποδόθηκαν και σε άλλες θεές.
Για παράδειγμα, ο Λουκιανός («Περί θυσιών») λέει ότι η Ηρα γέννησε τον Ηφαιστο ως «παιδί του ανέμου (ύπηνέμιον παΐδα), χωρίς βοήθεια από τον σύζυγό της».
Σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, ο Αρης και ο δράκοντας Τυφών υπήρξαν επίσης παρθενογέννητα παιδιά της.
Ακόμη και η Ιώ, που δεν ήταν θεά αλλά μυθική ιέρεια της Ηρας, συνέλαβε τον γιο της τον Επαφο μέσα από το άγγιγμα και μόνο του Δία, χωρίς να έρθει σε ερωτική επαφή μαζί του. Την ιστορία της αφηγείται ο Αισχύλος στην τραγωδία του «Προμηθέας Δεσμώτης».
Μια ακόμη μορφή που συνδυάζει την παρθενικότητα και τη μητρότητα είναι η Αρτεμις. Τη γνωρίζουμε με τη μορφή της νεαρής θεάς του κυνηγιού που περιπλανιέται στα δάση. Ωστόσο, δική της αρμοδιότητα ήταν επίσης η προστασία της γέννας. Τα προσωνύμια Λοχεία, Ωκυλόχεια και Σοωδίνη (αυτή που σώζει από τις ωδίνες του τοκετού) μαρτυρούν αυτή την ιδιότητά της, όπως και η παράδοση ότι βοήθησε τη μητέρα της τη Λητώ να φέρει στον κόσμο τον Απόλλωνα. Σε διάφορα μέρη της Ελλάδας η Αρτεμις θεωρείται προστάτιδα των παιδιών και γι’ αυτό έχει τον τίτλο Κουροτρόφος.
Μια απεικόνισή της η οποία προέρχεται από το ιερό της στη Βραυρώνα και χρονολογείται στα τέλη του 5ου αι. θυμίζει έντονα τις εικόνες της Παναγίας.
Σκηνή προς τιμή της Αρτέμιδος
Στην Εφεσο, ιωνική αποικία της Μικρός Ασίας, η Αρ-τεμις, η κύρια θεότητα της πόλης, εμφανίζεται ως Μάνα Φύση. Απεικονίζεται με πολλούς μαστούς και πλήθος ζώων. Οταν οι χριστιανοί κατέστρεψαν τον περίφημο ναό της, που υπήρξε ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, η λατρεία της υποκαταστάθηκε από εκείνη της Θεοτόκου - ο μύθος λέει ότι εκεί πέρασε τα τελευταία της χρόνια, πέθανε και τάφηκε. Αλλωστε η αρχαιότερη εκκλησία που είναι αφιερωμένη στην Παναγία χτίστηκε στην Εφεσο το 431.
Εκτός από την Ηρα και την Αρτέμιδα στη χορεία των παρθένων μητέρων θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και την Αθηνά, μια που στην Ηλεία είχε τον τίτλο Μητέρα. Ο Παυσανίας (5.3,2) διασώζει τη σχετική παράδοση: οι γυναίκες του τόπου προσευχήθηκαν να συλλάβουν αμέσως μόλις συνευρεθούν με τους άντρες, μια που η χώρα τους είχε ερημωθεί ύστερα από έναν καταστροφικό πόλεμο με τον Ηρακλή και τον στρατό του. Η θεά εισάκουσε τις προσευχές τους και εκείνες ίδρυσαν το ιερό της Αθηνάς Μητέρας.
Τι κρύβεται πίσω από τους μύθους;
Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι οι παραδόσεις για
παρθένες μητέρες δεν είναι χριστιανική επινόηση. Αποτελούν αρχετυπικό στοιχείο που φτάνει στα βάθη του χρόνου. Ωστόσο, τα αρχέτυπα δεν προκύπτουν από το πουθενά - συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με τις εμπειρίες των ανθρώπων. Αν θέλουμε να ανακαλύψουμε ποιες εμπειρίες υπάρχουν πίσω από το στοιχείο της παρθενογένεσης, θα οδηγηθούμε στις αρχέγονες κοινωνικές ομάδες των κυνηγών - τροφοσυλλεκτών. Εκεί οι έννοιες της αναπαραγωγής, της πατρότητας και της οικογένειας θα ήταν πολύ διαφορετικές απ’ ό,τι στις κατοπινές κοινωνίες που ανέπτυξαν ταξική και πατριαρχική δομή. Ο ρόλος της μητέρας θα ήταν πολύ πιο σημαντικός απ’ αυτόν του πατέρα.
Τα στοιχεία που έχουν κατά καιρούς συλλέξει οι ανθρωπολόγοι από απομακρυσμένες φυλές είναι αποκαλυπτικά. Για παράδειγμα, ακόμη και σε νεότερες εποχές εμφανίζεται η πίστη ότι μια γυναίκα μπορούσε να συλλάβει με τη βοήθεια κάποιου θεϊκού πνεύματος.
Οι Γροιλανδοί/ές αλλά και οι κάτοικοι της Νιγηρίας απέδιδαν στη Σελήνη τη δύναμη να προκαλεί εγκυμοσύνη. Το ίδιο πίστευαν και οι Μπουριάτ της δυτικής Μογγολίας. Αντίστοιχα, οι Μαορί, πολυνησιακός λαός της Νέας Ζηλανδίας, είχαν την πεποίθηση ότι ο πραγματικός σύζυγος μιας γυναίκας είναι το φεγγάρι.
Η Σελήνη συνδέεται άρρηκτα με την έννοια της γονιμότητας, πράγμα που προήλθε σε μεγάλο βαθμό από τη συσχέτηση του σεληνικού κύκλου με τον έμμηνο- διαρκούν και οι δυο γύρω στις 29 ημέρες. Αρκετές από τις θεές της αρχαίας Ελλάδας συνδέονται με το φεγγάρι, όπως π.χ. η Αρτεμις.
Η Παναγία κληρονόμησε κάποιες από αυτές τις ιδιότητες. Στην παράδοση των καθολικών αποκαλείται «Σελήνη της Εκκλησίας». Στην ακολουθία του Μεγάλου Σαββάτου παρομοιάζεται με σελήνη που γέννησε τον «Σωτήρα ήλιο της δικαιοσύνης».
Σε κάποιες βυζαντινές εικόνες βλέπουμε τη Θεομήτορα να κάθεται ή να πατάει πάνω σε ένα τεράστιο μισοφέγγαρο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Γαλακτοτροφούσα που ζωγράφισε ο Εμμανουήλ Τζανφουρνάρης τον 16ο αιώνα.
"Απογραφή στη Βηθλεέμ" Pieter Bruegel thw Elder, 1956
Είναι πλέον κοινό μυστικό ότι η μορφή της Παναγίας αφομοίωσε πολλά προχριστιανικά στοιχεία. Από ανύπαντρη μητέρα, σχεδόν ασήμαντη στη Βίβλο, μεταμορφώθηκε σε Αειπάρθενο Θεοτόκο που λατρεύεται πολλές φορές ευρύτερα απ’ ό,τι ο γιος της.
Στο πρόσωπό της συγκέντρωσε τα χαρακτηριστικά των παρθένων και μητέρων θεαινών της αρχαιότητας.
Πώς θα μπορούσε, άλλωστε, να γίνει διαφορετικά; Στις θρησκείες δεν υπάρχει παρθενογένεση! Για να καταφέρει να ριζώσει ένα νέο ρεύμα θα πρέπει αναγκαστικά να αφομοιώσει παλιότερα μοτίβα.
Ο χριστιανισμός δεν θα μπορούσε ποτέ να καταξιωθεί στη συνείδηση των ανθρώπων αν δεν έντυνε τις βασικές μορφές του με αρχετυπικό περιεχόμενο. Κι έτσι, άθελά του, έγινε γέφυρα με πανάρχαιες, προπατριαρχικές αντιλήψεις που χάνονται στα βάθη του χρόνου.
