Loading...

Κατηγορίες

Δευτέρα 18 Απρ 2022
Η «μετα-κοσμική» εποχή
Κλίκ για μεγέθυνση






EUROKINISSI/ΤΑΤΙΑΝΑ ΜΠΟΛΑΡΗ




18.04.2022, 18:43
 

Πώς εξηγείται η υποχώρηση της εμπιστοσύνης στις αρχές του Διαφωτισμού, οι αρνητές της κλιματικής κρίσης, της πανδημίας, του εμβολιασμού, τα συνωμοσιολογικά fake news; Το αναζητήσαμε στα προηγούμενα στη σχέση της εξουσίας με την επιστήμη, η οποία αντικατέστησε τη θρησκεία στη νεωτερικότητα (https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/338399_exoysies-kai-epistimi-2). Η εξουσία χρησιμοποιεί την επιστήμη ως εργαλείο ή ως νομιμοποιητικό μηχανισμό.

Το βλέπουμε έντονα με την πανδημία, την αγιοποίηση αρχικά και την περιθωριοποίηση αργότερα του κ. Τσιόδρα. Στην πανδημία ο πληθυσμός αντιμετωπίζεται ως οργανική οντότητα, τα πρότυπα της βιολογίας μεταφέρονται από το ατομικό στο κοινωνικό σώμα. Καταλάβαμε με τους θανάτους από Covid-19 ότι ο άνθρωπος του ύστερου καπιταλισμού έχει διττή ύπαρξη: υποκείμενο δικαιωμάτων που το προστατεύουν από την αυθαιρεσία της εξουσίας, αλλά και ασήμαντος αριθμός, στοιχείο στατιστικής καταμέτρησης που υποβάλλεται σε βιοπολιτική διόρθωση. Οι «υπερβάλλοντες» θάνατοι της αρρώστιας, οι περισσότεροι σήμερα στην Ευρώπη, ήταν το αίμα που πλήρωσαν οι Ελληνες στον βωμό του καπιταλιστικού κέρδους και της νεοφιλελεύθερης εχθρότητας στο κοινωνικό κράτος. Στην αντίφαση του αυτονόμου πολίτη που υπόκειται σε συνεχείς παρεμβάσεις πολιτικών με επιστημονική κάλυψη βρίσκεται ένας λόγος της υποχώρησης της εμπιστοσύνης στους πολιτικούς και την επιστήμη.

Αλλά υπάρχει κάτι βαθύτερο. Η επιστήμη δεν μπορεί να απαντήσει τα μεταφυσικά, υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου. Ετσι έχουμε μπει σ’ αυτό που ονομάζεται «μετα-κοσμική» (post-secular) εποχή. Η «εκκοσμίκευση», η «απομάγευση» της νεωτερικότητας, η αποβολή δηλαδή της θρησκείας από τη δημόσια σφαίρα, αντιστρέφεται. Ο κοινωνιολόγος Χοσέ Καζανόβα προσδιόρισε τέσσερις συμβολικές στιγμές: την ιρανική επανάσταση, την άνοδο συνδικάτου «Αλληλεγγύη» στην Πολωνία, τη θεολογία της απελευθέρωσης στη Λατινική Αμερική και την τεράστια αύξηση της επιρροής των δεξιών Ευαγγελικών στις ΗΠΑ. Εχουμε μπει στη «μετα-κοσμική» περίοδο και στην ιδεολογική και πολιτική επιστροφή της θρησκείας, αλλά στην Ελλάδα διαφωνούμε για τους διακριτούς ρόλους Κράτους και Εκκλησίας, θέματα που έχουν λήξει αλλού από παλιά. Παραφράζοντας τον Μπρούνο Λατούρ θα λέγαμε ότι η Ελλάδα δεν έχει γίνει ακόμη κοσμικό κράτος. Οι δυο εξουσίες παραμένουν συγκεχυμένες, οι σχέσεις τους θολές. Η σύγχυση, η έλλειψη φιλοσοφικής και ιστορικής κατανόησης χαρακτηρίζει τη διαμάχη Εκκλησίας και Κράτους.

Η διαπίστωση της επιστροφής της θρησκείας δεν εξηγεί το φαινόμενο. Οι ιδεολογίες που πίστεψαν στις αρχές του Διαφωτισμού είναι υποχρεωμένες να εξετάσουν τους λόγους υποχώρησης του. Ο σοσιαλισμός, ο μεγαλύτερος κληρονόμος, υπόσχεται να καταστήσει καθολικές τις αξίες των «Φώτων»: ελευθερία, ισότητα, αλληλεγγύη. Μπήκαμε μαζί με τη «μετα-κοσμική» σε μια «μετα-σοσιαλιστική» εποχή; Το διακύβευμα είναι υπαρξιακό αλλά και άμεσα πολιτικό. Σχετίζεται η υποχώρηση του σοσιαλισμού με την εξάντληση της νεωτερικότητας; Η σχέση εξουσίας και επιστήμης μάς γυρίζει στη σχέση πολιτικής και θρησκείας.

Θεολογία και πολιτική φιλοσοφία

Οι «Θέσεις για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας» του Βάλτερ Μπένγιαμιν αρχίζουν με μια διάσημη αλληγορία. Ο ιστορικός υλισμός παρουσιάζεται ως ένας μηχανικός παίκτης σκακιού που τον χειρίζεται η θεολογία, ένας νάνος κρυμμένος κάτω από το τραπέζι. «Η μαριονέτα που ονομάζεται ιστορικός υλισμός κερδίζει κάθε φορά. Μπορεί εύκολα να κερδίσει οποιονδήποτε, αν στρατολογήσει τις υπηρεσίες της θεολογίας η οποία σήμερα, όπως γνωρίζουμε, είναι μικρή και άσχημη και πρέπει να κρύβεται». Γιατί άραγε η θεολογία είναι τόσο σημαντική για τη νίκη της ριζοσπαστικής παράταξης; «Η παράδοση των καταπιεσμένων μας διδάσκει» συνεχίζει ο Μπένγιαμιν «ότι η κατάσταση έκτακτης ανάγκης στην οποία ζούμε δεν είναι η εξαίρεση αλλά ο κανόνας. Ο στόχος μας είναι να επιτύχουμε μια πραγματική κατάσταση έκτακτης ανάγκης». Η επανάσταση πρέπει να νικήσει την ψεύτικη κατάσταση εξαίρεσης του φασισμού.

Ο συντηρητικός Καρλ Σμιτ συμφωνεί από την αντίθετη πλευρά. Η κατάσταση εξαίρεσης αναστέλλει τον νόμο για να σωθεί η τάξη αποτρέποντας την επανάσταση. «Ολες οι σημαντικές έννοιες της σύγχρονης θεωρίας του κράτους είναι εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες και μεταφέρθηκαν από τη θεολογία στη θεωρία του κράτους. Για παράδειγμα, ο παντοδύναμος Θεός έγινε ο παντοδύναμος νομοθέτης. Για να μπορέσουμε να τις κατανοήσουμε πρέπει να αποδεχτούμε την καταγωγή τους από τη θεολογία. Η κατάσταση ανάγκης στο δίκαιο είναι ανάλογη με το θαύμα στη θεολογία». Θεολογία και πολιτική φιλοσοφία, Θεός και νομοθέτης, μοιράζονται τη συστηματική δομή τους.

Αλλά μεταφέρθηκε η θρησκευτική δομή στην πολιτική όπως υποστηρίζει η πολιτική θεολογία; Πολλοί φιλόσοφοι το αρνούνται. Η θρησκεία και η πολιτική δεν έχουν τίποτα κοινό, η πολιτική εμφανίζεται και επιβάλλεται όταν η θρησκεία αποχωρεί. Κατά τον Ζακ Ρανσιέρ, η πολιτική αναδείχθηκε όταν η Αθήνα εγκατέλειψε την προγονική αρχή και έγινε αυτοδιοικούμενη κοινότητα. Η δημοκρατία εμφανίζεται όταν ο δήμος, όσοι δεν έχουν τα «προσόντα» να κυβερνούν γιατί δεν είναι ιερείς, σοφοί ή πλούσιοι, απαιτούν και αναλαμβάνουν την εξουσία.

Ο Καστοριάδης συμφωνεί. Διακρίνει τις κοινωνίες σε ετερόνομες, πλειοψηφία στην Ιστορία, και στις λίγες αυτόνομες εξαιρέσεις, κυρίως την αρχαία Ελλάδα και τη σύγχρονη Ευρώπη. Οι ετερόνομες κοινωνίες πιστεύουν ότι οι νόμοι τούς έχουν τεθεί από μια εξωτερική πηγή. Η εφεύρεση της πολιτικής και της δημοκρατίας οδήγησαν σε κοινωνίες που στηρίζονται στην αυτονομία: ο (ατομικός ή συλλογικός) εαυτός νομοθετεί τους κανόνες που υπακούει. Η νεωτερική εκκοσμίκευση είναι άμεσο αποτέλεσμα της παρακμής και υποχώρησης των θρησκευτικών πεποιθήσεων και πρακτικών. Ο ορθός λόγος, η επιστήμη και η τεχνολογία εκδίωξαν την υπερβατικότητα, τις μάγισσες και τα ξωτικά. Η θρησκεία εγκατέλειψε τον δημόσιο χώρο, το κράτος έγινε ηθικά ουδέτερο. Γιατί επιστρέφει;

Τα Συντάγματα που βασίζονταν στην αρχή της αυτονομίας διατήρησαν ένα ιερό μυστικό στην καρδιά της πολιτείας. Στις «Ευμενίδες» του Αισχύλου, τον μύθο της ίδρυσης της δημοκρατικής Αθήνας, ο Ορέστης αθωώνεται για μητροκτονία. Η υπέρμαχός του, Αθηνά, δημιουργεί τον Αρειο Πάγο ως σύμβολο της νέας κοσμικής έννομης τάξης. Η φιλία και η πειθώ θα είναι οι αρχές της. Αλλά δεν αρκούν. «Το δεινόν, ο φόβος και ο τρόμος δεν πρέπει να διωχτούν από την πόλη» διακηρύσσει η Αθηνά. Για να πετύχει το πολίτευμα, οι Ερινύες, παλιές, σκοτεινές, τρομακτικές θεότητες που προστατεύουν το θρησκευτικό και προγονικό πνεύμα, μετονομάζονται σε Ευμενίδες και τους ανατίθεται η προστασία των νεογέννητων. Ο φόβος και ο τρόμος, το υπερβατικό, πρέπει να ενσωματωθεί στην πολιτεία δίπλα στους θεσμούς και τον ορθό λόγο.

Βρίσκουμε τον ίδιο συνδυασμό στη Ρώμη. Η religio (θρησκεία) σημαίνει σχολαστική τήρηση του τελετουργικού αλλά και δεσμό, δέσμευση και χάρις, συνδέοντας το ιερό με το πολιτικο-νομικό. Η Ρωμαϊκή Δημοκρατία καυχιέται ότι έχει καταργήσει τη βασιλεία, αλλά περηφανεύεται για τους μυθικούς βασιλιάδες που την ίδρυσαν. Η Γαλλική επανάσταση αυτοπροσδιορίζεται ως ενσάρκωση της Ρώμης. Ο μεγάλος ιστορικός Ζιλ Μισλέ συνδυάζει τη Ρώμη με τον Χριστιανισμό και παρουσιάζει τον λαό σαν έναν δημοκρατικό Χριστό.

Ο Ζαν-Ζακ Ρουσό πιστεύει ότι για να μπορέσουν οι θεσμοί του Κοινωνικού Συμβολαίου να εμπνεύσουν τις καρδιές των πολιτών χρειάζεται να ιδρυθεί μια «πολιτική θρησκεία» που θα ιεροποιεί το Σύνταγμα. Η γαλλική, η ρωσική, η κινεζική πολιτισμική επανάσταση και οι Ερυθροί Χμερ προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια τέτοια πολιτική θρησκεία, καταργώντας το χριστιανικό ημερολόγιο και εισάγοντας νέο τρόπο μέτρησης του χρόνου. Το πείραμα απέτυχε, αλλά το αίτημα παραμένει. Η σύζευξη του θείου με το κοσμικό είναι απαραίτητη για να υποστηρίξει τη συναισθηματική έλξη της εξουσίας. Θα το διερευνήσουμε στα επόμενα.

* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»

πηγη: https://www.efsyn.gr

 
© Copyright 2011 - 2024 Στύξ - Ανεξάρτητη Πολιτισμική και Πολιτική Εφημερίδα της Βόρειας Πελοποννήσου