Τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για να θεωρήσουμε ότι κάποιος είναι Ρομά, ότι κάποιοι οικισμοί είναι οικισμοί Ρομά ή κατοικούνται και από Ρομά, έχουν πολλάκις απασχολήσει επιστημονικές μελέτες και πολιτικές συζητήσεις. Η κυρίαρχη στα καθεστωτικά ΜΜΕ και στους κρατικούς θεσμούς απάντηση στο ερώτημα «ποιος είναι Ρομά» αναζητά κριτήρια που αναφέρονται στην καταγωγή («την ιστορία τους») ή τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά τους («τις παραδόσεις τους»). Η λογική αυτή φέρει από μια ουσιοκρατία αναγνώρισης ταυτοτήτων που στο 19ο αιώνα αναζητούσε τα «φυλετικά» ή/και «βιολογικά» χαρακτηριστικά των Ρομά. Τώρα το «βιολογικό» αντικαταστάθηκε από το «πολιτισμικό». H περί «πολιτισμικών χαρακτηριστικών» λογική χρησιμοποιείται την Ελλάδα για να εξηγήσει την παραβατικότητα τους («ο τρόπος ζωής τους οδηγεί σε αδυναμία κοινωνικής ένταξης»).

Το ζήτημα είναι ότι η αναζήτηση των όποιων θεωρούμενων ως «πολιτισμικών χαρακτηριστικών» (γλώσσα, δομές συγγένειας, τρόποι κατοικείν, ενσώματες πρακτικές, έμφυλα και ηλικιακά πρότυπα, λατρευτικά ήθη, μορφές παραγωγικών δραστηριοτήτων, στοιχεία υλικού πολιτισμού, κατανόηση του χρόνου και του προσώπου κλπ.) σκοντάφτει στο ότι αυτά δύσκολα εντοπίζονται ως κοινά για όλους τους Ρομά που ζουν στην Ελλάδα, καθώς δεν αποτελούν ένα ομοιογενές σύνολο. Ιστορικές μελέτες δείχνουν ότι αυτό ίσχυε και στο παρελθόν. Η ανομοιογένεια όμως έχει ενταθεί. Πολλές δεκάδες χιλιάδες που αυτοπροσδιορίζονται ως Ρομά ζουν πλέον σε αστική εγκατάσταση εκτός οικισμών ή γειτονιών Ρομά. Επιπλέον, με κανέναν τρόπο δεν προκύπτει ότι τα όποια θεωρούμενα ως «πολιτισμικά χαρακτηριστικά» των Ρομά οδηγούν νομοτελειακά στην παραβατικότητα.

Ο αποκλεισμός

Στην πραγματικότητα αυτό που σήμερα συγκροτεί ορισμένους Ρομά ως εντελώς διακριτή πληθυσμιακή κατηγορία, αυτό που τους τοποθετεί σε μια συγκεκριμένη συνθήκη, είναι ο αποκλεισμός στον οποίο τους υποβάλλει η ευρύτερη κοινωνία. Αποκλεισμός που ενίοτε οδηγεί σε οριενταλισμούς, εξωτικές αναπαραστάσεις των Ρομά σε τηλεοπτικά σήριαλ και ταινίες, σε ετήσια τουριστικά δρώμενα. Ο εξωτισμός αυτός ενέχει και έμφυλες διαστάσεις, προσβάλει περισσότερο τις Ρομά γυναίκες δημιουργώντας για αυτές συγκεκριμένα στερεότυπα (εξωτικά επιθυμητές και ορθολογικά επικίνδυνες). Τις περισσότερες όμως φορές ο αποκλεισμός αυτός οδηγεί σε ρατσιστικές πρακτικές. Αν όμως ο αποκλεισμός είναι ο μηχανισμός παραγωγής αυτής της αποδιοπομπαίας θέσης για πολλούς Ρομά - σίγουρα όχι για όλους - ποιος έχει την προνομιακή δύναμη να τον επιβάλει; Η απάντηση δίνεται, πιο ξεκάθαρα από ποτέ, εδώ και μια τριετία: οι ιδεολογικοί μηχανισμοί και οι κρατικές δομές. Η αναφορά σε ιδεολογικούς μηχανισμούς αντανακλάται στα καθεστωτικά ΜΜΕ και τα στερεότυπα που αναπαράγουν. Η αναφορά στις κρατικές δομές αντανακλάται στις νομοθετικές επιλογές της κυβέρνησης και σε καθημερινές πρακτικές μέρους της αστυνομίας και ορισμένων δημάρχων. Τα επίπεδα αυτά συνδέονται αλλά έχουν και μια σχετική αυτονομία. Αξίζει να αναφέρουμε ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα όπου η δράση αυτών των επιπέδων ενίσχυσε ή περιόρισε τον αποκλεισμό των Ρομά στην τελευταία επταετία.

Νομοθετικές παρεμβάσεις ορατότητας

 

Το 2015 υπήρχαν πάρα πολλά γραφειοκρατικά εμπόδια για όσους Ρομά δικαιούνταν να αποκτήσουν την ελληνική υπηκοότητα. Αναφερόμαστε σε Ρομά που παρόλο που οι πρόγονοι τους ζούσαν μόνιμα στις περιοχές που από το 1831 συμπεριέλαβε το ελληνικό κράτος, είχαν στερηθεί του δικαιώματος πολιτογράφησης. Η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ θέσπισε το αναγκαίο κοινό πλαίσιο ώστε όλες οι διαδικασίες να γίνονται με ταχύτητα αλλά και με διαφάνεια (άρθρο 46 του Ν.4604). Η παρούσα κυβέρνηση της ΝΔ μετέβαλε την εν λόγω διάταξη δυσχεραίνοντας την πολιτογράφηση των ανιθαγενών Ρομά.

Το 2015 υπήρχε μηδενική πρόνοια για τις γυναίκες Ρομά και για τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν στις ληξιαρχικές πράξεις των νεογέννητων παιδιών τους. Η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ προχώρησε στην ανάπτυξη δικτύου Ρομά γυναικών ώστε να συµβάλλει στην ανάπτυξη κοινωνικού διαλόγου και συναίνεσης, µέσω της κοινωνικής χειραφέτησης και της συµµετοχής των γυναικών. Επιπλέον, ψήφισε το άρθρο 62 του Ν. 4554 που αφορά τη «διαδικασία ταυτοποίησης µητέρας χωρίς αποδεικτικά στοιχεία ταυτότητας - ληξιαρχική εγγραφή τέκνου».

Μέχρι το 2015 δεν είχε υπάρξει καμία θεσμική δυνατότητα απόδειξης γλωσσικών δεξιοτήτων της Ρομανί. Το 2018 νομοθετήθηκε η «διαδικασία απόδειξης γνώσης της γλώσσας ή της τοπικής διαλέκτου Ροµανί» (άρθρο 55 του Ν.4520). Το 2015 δεν υπήρχε καμία δομή για την κοινωνική ένταξη των Ρομά. Όταν ο ΣΥΡΙΖΑ ανέλαβε τη διακυβέρνηση, διάφορα χρηματοδοτικά εργαλεία της ΕΕ για τους Ρομά βρίσκονταν «παγωμένα» σε εκκρεμότητα. Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο συγχρηματοδοτούσε στη διάρκεια του 2014 – 2020 δράσεις που μετεξελίχθηκαν σε Παραρτήματα Ρομά σε σύνδεση με τα Κέντρα Κοινότητας. Εκπονήθηκε άμεσα ένα Σχέδιο Δράσης και ιδρύθηκε η Ειδική Γραμματεία Κοινωνικής Ένταξης Ρομά για να συντονίζει συγχρόνως τέσσερις τομείς απαραίτητους για τη βελτίωση της κατάστασης των οικισμών Ρομά: στέγη, εργασία, υγεία, παιδεία. Ιδρύθηκαν 100 Κέντρα Κοινότητας Ρομά που στελεχώθηκαν με νέους Ρομά διαμεσολαβητές. Αυτοί ενημέρωναν τους  Ρομά για τα δικαιώματά τους και τους βοηθούσαν για τις ηλεκτρονικές τους αιτήσεις για αυτά και θέματα εργασίας, εκπαίδευσης και υγείας. Η ΝΔ κατήργησε την Ειδική Γραμματεία μόλις ανέλαβε τη διακυβέρνηση, καθυστέρησε τεχνηέντως τις διαδικασίες ώστε δεν υλοποιήθηκαν τα προγράμματα εργασίας και μικρής επιχειρηματικότητας (27,6 εκ. €), έμπρακτα ακυρώθηκαν οι άδειες μικρεμπορίου, το πρόγραμμα επιδότησης ενοικίου (9,9 εκ. €) και το πρόγραμμα βελτίωσης των υποδομών σε άλλους 15 οικισμούς Ρομά (25,25 εκ. €) καθώς και η δημιουργία πολυκέντρων εγκαταστάσεων υγιεινής και ενημέρωσης για θέματα υγιεινής και ιατρικής συνδρομής (11,54 εκ. €).

Επισημαίνεται ότι παρά τους σημαντικούς χρηματοδοτικούς πόρους και την τεχνογνωσία (έτοιμες μελέτες για όλα) που η Ειδική Γραμματεία προσέφερε σε Δήμους για να βελτιωθούν οι συνθήκες στους οικισμούς και να γίνει άμεση μετεγκατάσταση των κατοίκων 22 καταυλισμών σε προκατασκευασμένα σπίτια σε οικόπεδα δήμων, η προσπάθεια είχε πενιχρά αποτελέσματα. Με εξαίρεση ορισμένους φωτισμένους δημάρχους, η όλη προσπάθεια υπονομεύτηκε από συντηρητικούς τοπικούς πολιτευτές και στελέχη των ΟΤΑ προσκείμενα στη ΝΔ. Στα παραπάνω μπορούν να προστεθούν πολλά ακόμα δεδομένα που αναδεικνύουν τους τρόπους με τους οποίους οι κυβερνητικές νομοθετικές επιλογές, οι πρακτικές της αστυνομίας και ορισμένων δημάρχων αίρουν, μετριάζουν ή ενισχύουν τον αποκλεισμό των Ρομά.

Η κλιμάκωση του αίματος

Από το 2019 αρχίζει η κλιμάκωση του αίματος. Με τoν θάνατο του Νίκου Σαμπάνη, τον θάνατο της μικρής Όλγας, την καταδίωξη πέντε ανηλίκων Ρομά στον Αλμυρό που σώθηκαν την τελευταία στιγμή και το θάνατο του Κώστα Φραγκούλη. Αντίστοιχα φαινόμενα υπήρχαν και στο παρελθόν. Η ένταση όμως με την οποία εκφέρεται η κρατική βία και τα καθεστωτικά ΜΜΕ εναντίον των Ρομά υπερβαίνει ότι γνωρίζουμε από τη μεταπολίτευση και μετά. Δεν πρόκειται πλέον μόνο για αποκλεισμό και ρατσιστικά στερεότυπα που ονοματίζουν και ταυτόχρονα συγκροτούν τους Ρομά ως ένα διακριτό ανεπιθύμητο πληθυσμό. Οι Ρομά δεν τοποθετούνται απλά ως οι αποδιοπομπαίοι εξαιτίας της όποιας υποτιθέμενης καταγωγής ή των υποτιθέμενα κοινών «πολιτισμικών χαρακτηριστικών» τους. Για την κυβέρνηση, για κάποιους στην αστυνομία, για την πλειονότητα των ΜΜΕ και για ορισμένους στην τοπική αυτοδιοίκηση, η ύπαρξη των Ρομά προκύπτει από έναν εκ των προτέρων καταλογισμό. Υπάρχουν ως εκ των προτέρων συλλογικά ένοχοι και ευθύνονται οι ίδιοι για αυτό.

Το κρίσιμο ερώτημα είναι με ποιον τρόπον μπορούν να υπάρξουν οι Ρομά όπως υπάρχουν όλοι οι άλλοι Έλληνες πολίτες. Η εξασφάλιση ισονομίας, ισοπολιτείας και σεβασμού των πολιτικών και κοινωνικών τους δικαιωμάτων απαιτεί αλληλεγγύη από όλους μας και παρεμβάσεις σε εκείνους τους θεσμούς που σήμερα συγκροτούν την ταυτότητα του Ρομά ως καταλογισμό. Προϋπόθεση θα πρέπει να είναι η αποφυγή πολιτικής ορθότητας και ουσιοκρατικών ταυτοτικών πρακτικών: οι Ρομά δεν είναι ούτε «καημένοι», ούτε «εξωτικοί», ούτε «απολίτιστοι», ούτε «παναγίτσες», ούτε «διάβολοι», ούτε όλοι οι ίδιοι και επειδή δεν είναι όλοι οι ίδιοι. Η πλειονότητά τους είναι συμπολίτες μας σε αποκλεισμό. Απαιτείται θεσμικό φρένο στον ρατσισμό, επανεκκίνηση δράσεων εμπιστοσύνης και κοινωνικής πρόνοιας (στεγαστικά δάνεια, άδειες μικροπωλητή κλπ.), διεθνείς συνεργασίες, μόνιμες κρατικές δομές υποστήριξης των κοινοτήτων τους και αποφυγή κάθε λογικής «προγραμμάτων» που θα υλοποιούνται περιστασιακά από τρίτους, περιορισμός του ρόλου των Ο.Τ.Α. στην κάλυψη των στεγαστικών αναγκών των Ρομά και χρηματοδότηση ικανή να λύνει προβλήματα παρά να αναβάλει τη λύση τους. Το πιο βασικό: απαιτείται να ακούσουμε τις πολλαπλές φωνές εντός των Ρομά ώστε να εξασφαλίσουμε μια ολιστική προσέγγιση που θα αφορά τη στέγαση, την απασχόληση, την υγεία, την εκπαίδευση.

* Το άρθρο βασίζεται σε ομιλία που έγινε στην εκδήλωση της Νεολαίας ΣΥΡΙΖΑ Θεσ/νίκης με θέμα «Οι ζωές των Ρομά μετράνε». Δημοσιεύτηκε αρχικά στην ΕΠΟΧΗ (7/1/2022).

πηγη: https://tvxs.gr