Οταν οι «καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης» βραχυκυκλώνουν τον εγκέφαλο

Από την αρχή της πανδημικής και, τώρα, της ενεργειακής-γεωπολιτικής κρίσης, αποφασιστικό ρόλο για την επιβολή της τρομολαγνικής τους διαχείρισης έπαιξαν και εξακολουθούν να παίζουν η παραπληροφόρηση και η συστηματική καλλιέργεια του φόβου από τα ΜΜΕ, τα οποία προβάλλοντας εικόνες και συχνά επιστημονικά ατεκμηρίωτες πληροφορίες σχετικά με την τρέχουσα ή την επόμενη ιογενή καταστροφή, συμβάλλουν όχι απλώς στη συντήρηση αλλά και στη διόγκωση του ανθρώπινου φόβου.

Πώς καλλιεργείται, στις μέρες μας, το αίσθημα του συλλογικού φόβου, του άγχους και του πανικού που όλοι βιώνουμε απέναντι σε κάποια ατομική ή συλλογική απειλή, π.χ. υγειονομική, πολεμική, οικονομικοπολιτική κ.λπ. Παραδόξως, για να είναι σε θέση μια απειλή -πραγματική ή φανταστική- να μας επηρεάζει οφείλει να είναι ταυτοχρόνως ορατή και συγκαλυμμένη, δηλαδή επιμελώς απροσδιόριστη.

Για παράδειγμα, τα ΜΜΕ μάς βομβαρδίζουν καθημερινά και ανελέητα με απειλητικές ειδήσεις: πανδημικές απειλές, πολεμικές και οικονομικές καταστροφές, δολοφονίες, βιασμούς, ανείπωτης βίας στρατιωτικές ή κατασταλτικές επεμβάσεις κ.ο.κ. Πρόκειται για προσεκτικά επιλεγμένες εικόνες και επιμελώς διογκωμένες ειδήσεις που ο απώτερος στόχος τους δεν είναι να μας ενημερώσουν, αλλά, ενισχύοντας τα εγγενή αισθήματα φόβου και ανασφάλειας, να μας παγιδεύσουν σε μια κατάσταση διαρκούς ανασφάλειας και χωρίς διέξοδο απειλής. Αυτές οι εικόνες ανείπωτης βίας εισβάλλουν καθημερινά, εγκαθίστανται στο μυαλό μας και επηρεάζουν παραλυτικά τη σκέψη μας. Ετσι, η συστηματική καλλιέργεια του φόβου προετοιμάζοντάς μας για τα χειρότερα συμβάλλει στην παθητική αποδοχή της «πραγματικότητας» που, κατά κανόνα, υποκρύπτει αδιαφανείς πολιτικές σκοπιμότητες και εξυπηρετεί δόλια οικονομικά συμφέροντα.

Η αρχή λειτουργίας αυτού του πανούργου «ενημερωτικού» μηχανισμού είναι αρκετά απλή: όσο λιγότερα γνωρίζουμε για την απειλή που ελλοχεύει τόσο περισσότερο απειλητική τη θεωρούμε. Το ότι αυτό ακριβώς συμβαίνει με την ειδησεογραφία των περισσότερων ΜΜΕ είναι γνωστό, λιγότερο γνωστοί είναι οι εγκεφαλικοί μηχανισμοί που εμπλέκονται και συμβάλλουν στην εσωτερίκευση και την εδραίωση της φοβιστικής ειδησεογραφίας.

Τα εγκεφαλικά κυκλώματα του φόβου και της βίας

Ποιοι είναι οι νευροβιολογικοί μηχανισμοί αυτού του αρχέγονου και τεράστιας επιβιωτικής σημασίας αισθήματος του φόβου και γιατί είναι αδιαφανείς σε όσους το βιώνουν; Οταν ο ανθρώπινος εγκέφαλος βρίσκεται αντιμέτωπος με ασυνήθιστα επισφαλείς καταστάσεις -πανδημίες, πολέμους, μεγάλες φυσικές ή κοινωνικές καταστροφές-, συνήθως δεν καταφέρνει να εκλογικεύσει ή να τιθασεύσει το άγχος, τον έντονο φόβο ή και τον πανικό που του γεννούν αυτά τα καταστροφικά γεγονότα, ώστε να αντιδράσει με τρόπο ισορροπημένο και ορθολογικό.

Αυτή η εμφανής αδυναμία διαχείρισης των κρίσεων, που σχετίζεται με τον υπερβολικό φόβο, εκδηλώνεται με μια σειρά από ψυχοσωματικά συμπτώματα και σοβαρές διαταραχές που μας απορυθμίζουν ακόμη περισσότερο από τα αίτια που τις προκάλεσαν.

Χάρη στις νέες τεχνικές απεικόνισης των δομών και των λειτουργιών του εγκεφάλου (υπολογιστική ηλεκτροεγκεφαλογραφία, λειτουργική μαγνητική τομογραφία κ.ά.), οι νευροεπιστήμονες είναι πλέον σε θέση να εντοπίζουν τις εγκεφαλικές δομές που ενεργοποιούνται ή απενεργοποιούνται κατά την εκδήλωση τέτοιων φοβικών συμπεριφορών. Ετσι διαπίστωσαν ότι η εκδήλωση των βασικών ζωικών και άρα ανθρώπινων συναισθημάτων -π.χ. φόβος, θυμός, χαρά, πανικός κ.ά.- προκύπτει και, σε μεγάλο βαθμό, εξαρτάται από την ενεργοποίηση συγκεκριμένων εγκεφαλικών κυκλωμάτων.

Για παράδειγμα, στις αυτόματες και εν πολλοίς μη συνειδητές αντιδράσεις επίθεσης ή φυγής απέναντι σε μια πραγματική ή φανταστική απειλή, πρωταγωνιστικό ρόλο παίζουν ορισμένες υποφλοιώδεις δομές του εγκεφάλου, όπως ο δικτυωτός σχηματισμός, ο ιππόκαμπος, η αμυγδαλή, οι πυρήνες του θαλάμου και του υποθαλάμου, που εμπλέκονται στην ταχύτατη (και γι’ αυτό μη συνειδητή!) ενεργοποίηση του αυτόνομου νευρικού συστήματος.

Πιο συγκεκριμένα, ανακάλυψαν ότι στα πρωταρχικά μας συναισθήματα φόβου ή απειλής εμπλέκεται όχι μόνο ο εγκεφαλικός φλοιός αλλά και ένα πολύπλοκο κύκλωμα από πυρήνες του μεταιχμιακού συστήματος: μια σειρά από υποφλοιώδεις πυρήνες του υποθαλάμου (ιππόκαμπος, αμυγδαλή).

Με τις πρωτοποριακές έρευνές τους, ο Joseph. Ε. LeDoux και ο Antonio Damasio ανέδειξαν τον αποφασιστικό ρόλο της αμυγδαλής και άλλων υποφλοιικών πυρήνων στην παραγωγή των φοβικών συναισθημάτων. Οπως διαπίστωσαν πειραματικά αυτοί οι κορυφαίοι ερευνητές του εγκεφάλου, ο σημαντικός ρόλος της αμυγδαλής στην παραγωγή του φόβου οφείλεται στο ότι βρίσκεται στο σταυροδρόμι πλήθους νευρικών οδών που συνδέουν τις πιο «αρχαϊκές» υποφλοιώδεις δομές με τις πιο πρόσφατα «εξελιγμένες» δομές του εγκεφαλικού φλοιού.

Εν τούτοις, τόσο ο LeDoux όσο και ο Damasio θεωρούν την αναζήτηση ενός μοναδικού εγκεφαλικού «κέντρου» για τις φοβικές μας αντιδράσεις εντελώς εσφαλμένη: η αμυγδαλή δεν είναι ούτε ανατομικά ούτε λειτουργικά απομονωμένη και επιπλέον είναι υπερβολικά απλή δομή για να μπορεί, από μόνη της, να παράγει ή έστω για να ελέγχει σύνθετες νοητικές συμπεριφορές όπως ο φόβος, το άγχος και η επιθετικότητα!

Το πόσο σύνθετες νοητικές λειτουργίες είναι μας το αποκαλύπτει το γεγονός ότι τα περισσότερα σπονδυλωτά, όπως εξάλλου και οι άνθρωποι, είναι σε θέση να βιώνουν συναισθήματα έντονου φόβου όταν βρίσκονται αντιμέτωπα με κάτι που τα είχε τρομάξει στο παρελθόν. Οι άνθρωποι, όμως, μπορούν επιπρόσθετα να τρομοκρατηθούν και από κάτι που απλώς τυχαίνει να διαβάσουν, να δουν ή να ακούσουν χωρίς ποτέ να το έχουν βιώσει προσωπικά κατά το παρελθόν.

Αυτή η τυπικά ανθρώπινη ικανότητα οφείλεται προφανώς στις πολύπλοκες διασυνδέσεις των βαθύτερων υποφλοιικών δομών με τα κέντρα μνήμης του εγκεφάλου μας και τις «ανώτερες» φλοιικές δομές, οι οποίες είναι σε θέση να απεργάζονται, εκτός από πραγματικές, πολύ πιο αφηρημένες ή και εικονικές πληροφορίες. Μήπως, τελικά, για το υπερβολικό άγχος και τους φόβους που μας δημιουργούν οι βίαιες εικόνες και οι απειλητικές ειδήσεις των ΜΜΕ «ευθύνεται» η πολύπλοκη οργάνωση και λειτουργία του εγκεφάλου μας;

Πράγματι, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, τόσο στην τελική επεξεργασία των υποσυνείδητων συναισθημάτων μας όσο και στη λήψη των περισσότερων συνειδητών αποφάσεών μας εμπλέκονται συγκεκριμένα νευρωνικά κυκλώματα του προμετωπιαίου φλοιού, τα οποία, όποτε χρειάζεται, μπορούν μέσω των κατάλληλων νευροχημικών σημάτων να καταστέλλουν τη δραστηριότητα ορισμένων «βίαιων» και εξελικτικά πιο αρχαϊκών δομών του εγκεφάλου μας και συγκεκριμένα, του υποθαλάμου και της αμυγδαλής: δύο δομές του μεταιχμιακού συστήματος που εμπλέκονται τόσο στα πρωτογενή αισθήματα φόβου ή πανικού που βιώνουμε όσο και στις βίαιες ή επιθετικές αντιδράσεις μας.

Είναι μόνο «πρόσκαιρες» βιοπολιτικές απορυθμίσεις;

Μέχρι πρόσφατα, οι περισσότεροι νευροεπιστήμονες ήταν πεπεισμένοι ότι σε αυτές τις πιο «αρχαϊκές» εγκεφαλικές δομές εντοπίζονται τα «κέντρα» της επιθετικότητας ή της φοβικής συμπεριφοράς, ενώ σήμερα θεωρείται βέβαιο ότι τέτοια αυστηρά οριοθετημένα εγκεφαλικά «κέντρα» της βίας ή του φόβου δεν υπάρχουν. Αντίθετα, στην εκδήλωση κάθε ιδιαίτερα βίαιης ή αντικοινωνικής συμπεριφοράς μας εμπλέκονται ευρύτερες εγκεφαλικές δομές, που ενεργοποιούνται μόνο σε συγκεκριμένες συνθήκες.

Διαπίστωσαν μάλιστα ότι, τόσο ανατομικά όσο και λειτουργικά, τα εγκεφαλικά κυκλώματα που εμπλέκονται στην εκδήλωση του φόβου και της βίας αλληλεπιδρούν μεταξύ τους προκειμένου να συνδιαμορφώνουν τις κατάλληλες απαντήσεις του εγκεφάλου μας στις ενδογενείς πιέσεις και στις εξωγενείς απειλές.

Πάντως, εξίσου εντυπωσιακά αποτελέσματα με τη διερεύνηση του φόβου έχει να παρουσιάσει και η έρευνα του εγκεφαλικού υποστρώματος και των μηχανισμών που πυροδοτούν την ανθρώπινη επιθετική συμπεριφορά.

Στις βιολογικές επιστήμες, με τον όρο «επιθετική» ή «πολεμοχαρής» συμπεριφορά περιγράφονται οι ενδογενείς βιολογικοί παράγοντες που προδιαθέτουν έναν οργανισμό για βίαιη δράση απέναντι σε μέλη του ίδιου ή διαφορετικού είδους. Η επιθετική συμπεριφορά περιλαμβάνει διαφορετικές εκδηλώσεις βίας: από τη λεκτική απειλή μέχρι τον θυμό και τη σωματική βία.

Μια άλλη σημαντική διάκριση σχετικά με την επιθετικότητα έχει να κάνει με το αν αυτή απευθύνεται σε μέλη της ίδιας ομάδας ή του ίδιου είδους (ενδοειδική επιθετικότητα) ή σε μέλη διαφορετικών ειδών (διαειδική επιθετικότητα). Για παράδειγμα, μια γάτα συμπεριφέρεται εντελώς διαφορετικά όταν επιτίθεται σε ένα ποντίκι απ’ ό,τι όταν επιτίθεται σε μια άλλη γάτα. Και αυτό ισχύει για όλα τα ζώα, ανεξάρτητα αν είναι αρπακτικά, «αιμοβόρα» σαρκοφάγα ή «ειρηνικά» φυτοφάγα.

Επομένως, τόσο η επιθετική όσο και η φοβική συμπεριφορά δεν είναι ενιαία βιολογικά φαινόμενα, αλλά περιλαμβάνουν ένα ευρύτατο φάσμα αντιδράσεων, οι οποίες διαφοροποιούνται τόσο ως προς τα εγκεφαλικά πρότυπα που πυροδοτούν αυτές τις συμπεριφορές όσο και ως προς τα αίτια (ενδογενή και εξωγενή) των βίαιων ή των φοβικών μας αντιδράσεων.

Τι συμβαίνει, όμως, όταν εξαιτίας ενός τραύματος, μιας νευρολογικής νόσου ή, πολύ συχνότερα, λόγω των απάνθρωπων κοινωνικών πιέσεων και των ιστορικών καταστροφών, διακοπεί ή αλλοιωθεί συστηματικά η φυσιολογική επικοινωνία μεταξύ των δομών του «ανορθολογικότερου» μεταιχμιακού συστήματος και των δομών του «ορθολογικότερου» νεοφλοιού του εγκεφάλου μας; Τότε, συνήθως, οι άνθρωποι απανθρωποποιούνται: χάνουν κάθε ικανότητα να δρουν συνειδητά και να επιλέγουν οι ίδιοι για τη ζωή τους!

Αυτές ακριβώς τις ανθρωπολογικές αδυναμίες και τα ιδιαίτερα εγκεφαλικά χαρακτηριστικά του είδους μας εκμεταλλεύονται, προς ίδιον όφελος, τα διάφορα διεθνή κέντρα εξουσίας για να επιβάλουν την πρωτοφανή βιοπολιτική μιας διαρκούς πλανητικής «κατάστασης εκτάκτου ανάγκης» που, όπως θα δούμε αναλυτικά στο επόμενο άρθρο, χαρακτηρίζει τη σημερινή ανθρωπόκαινο καταστροφή.

Κάθε προσπάθεια να δοθεί μια αποκλειστικά νευροβιολογική εξήγηση της ανθρώπινης βίας και του φόβου ενέχει πάντα τον κίνδυνο να λειτουργήσει νομιμοποιητικά: εκλογικεύοντας και δικαιολογώντας «επιστημονικά» τις πιο απάνθρωπες και αντικοινωνικές πράξεις καταστροφής

πηγη: https://www.efsyn.gr