● Ο ορισμός που δίνουμε σήμερα στη δημοκρατία θα ικανοποιούσε έναν Αθηναίο του 5ου αιώνα π.Χ.;
Αμφιβάλλω. Η ιδεώδης δημοκρατία που αποδίδουν ορισμένοι στους αρχαίους Ελληνες είναι μια πρόσφατη ερμηνεία. Στην Αθήνα μόνο το 20% του πληθυσμού μπορούσε να ενταχθεί στην κατηγορία των πολιτών. Επιπλέον, δεν ήταν κάποιος πολίτης χάρη στα ιδεώδη του ή τη στράτευσή του, αλλά επειδή ήταν πολίτες οι γονείς του. Για τους υπόλοιπους, το να γίνουν πολίτες ήταν σχεδόν αδύνατο, ακόμη και αν είχαν σώσει την πόλη, όπως ο ρήτορας Λυσίας, ο οποίος είχε βοηθήσει στην αποκατάσταση της δημοκρατίας το 404 π.Χ. και δεν έγινε ποτέ πολίτης. Η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν μια λέσχη ίσων στην οποία η πρόσβαση ήταν αποκλεισμένη. Επιπλέον, η Αθήνα ήταν μια ιμπεριαλιστική δύναμη που εκμεταλλευόταν όσους νικούσε στρατιωτικά. Δεν ήταν μια δημοκρατία που εφάρμοζε τις έννοιες της ισότητας ή της αδελφοσύνης. Αν την δούμε με τα σημερινά μας μάτια, αυτή έχει όλα όσα χρειάζονται για να μας δυσαρεστήσει: είναι μια κοινωνία που κάνει φυλετικές διακρίσεις, εφαρμόζοντας το δίκαιο του αίματος, και ιμπεριαλιστική. Χρειάζεται επομένως να είμαστε πολύ προσεκτικοί, όταν κάποιοι θέλουν να γεφυρώσουν την αρχαία με τη σύγχρονη δημοκρατία. Η εικόνα που έχουμε είναι εκείνη, η παραμορφωτική, που προβλήθηκε στον καιρό του Διαφωτισμού και που ενέπνευσε την Αμερικανική και τη Γαλλική Επανάσταση: μια δημοκρατία που υπόσχεται την ελευθερία των ίσων. Είναι αλήθεια όμως ότι ήταν η πρώτη φορά που ένα πολιτικό καθεστώς βασιζόταν στην ισότητα των πολιτών. Ενας άνθρωπος, μία ψήφος.
● Οι Ελληνες φιλόσοφοι υποστήριζαν τη δημοκρατία;
Αν πάρουμε εκείνους που ενδιαφέρθηκαν για τη συγκρότηση της πολιτείας, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, οι θέσεις τους διαφέρουν. Ο Πλάτων θεωρεί ότι η δημοκρατία είναι ένα καθεστώς που τείνει να γίνεται δημαγωγικό. Στα μάτια του, η καταστροφή επήλθε όταν, μετά τον Περικλή στον 5ο αιώνα π.Χ., άρχισαν να πληρώνουν τους ανθρώπους για να παρίστανται στις συνελεύσεις. Οι πλούσιοι δεν πήγαιναν πλέον, επειδή προτιμούσαν να ασχολούνται με τις υποθέσεις τους, και οι φτωχοί ψήφιζαν νόμους που ήταν καταχρηστικοί. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η δημοκρατία καταλήγει επομένως υποχρεωτικά στην τυραννία. Ο Αριστοτέλης συμφωνεί με τον Πλάτωνα σε αυτό το σημείο, αλλά, κατά τη γνώμη του, υπάρχει στη δημοκρατία ένα θετικό στοιχείο, που είναι το ότι αυτή βασίζεται στην ελευθερία και στην ισότητα πέρα από κοινωνικές διαφορές.
Η πολιτεία είναι ελαττωματική όταν εκείνοι που κυβερνούν υπηρετούν ιδιοτελή συμφέροντα: εκείνα του τύραννου στην τυραννία, εκείνα των πλούσιων στην ολιγαρχία, εκείνα των φτωχών στη δημοκρατία
● Η αντίληψή τους για την ιδεώδη πολιτεία είναι ωστόσο πολύ διαφορετική…
Πράγματι. Κατά τον Πλάτωνα, η επιστήμη, και επομένως οι φιλόσοφοι είναι αυτοί που πρέπει να κυβερνούν την πολιτεία. Αλλά ο Πλάτων δεν είναι ένας πολιτικός στοχαστής, αλλά είναι ένας μεταφυσικός. Ο Αριστοτέλης αντίθετα είναι ένας αληθινός πολιτικός στοχαστής. Είναι μάλιστα ο πρώτος που στοχάζεται το τι είναι ένα πολιτικό καθεστώς. Γι’ αυτόν, ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ένα πολιτικό ζώο. Η πολιτική ζωή είναι η αναγκαία προϋπόθεση προκειμένου οι άνθρωποι να μπορέσουν να πραγματώσουν την ικανότητά τους να γίνουν ευτυχισμένοι, και η πολιτεία, η πόλις, είναι το καθοριστικό πλαίσιο της ανθρώπινης άνθησης. Είναι παράδοξο για ένα φιλόσοφο που εκπαίδευσε τον Μέγα Αλέξανδρο, ο οποίος καθυπέταξε τις ελληνικές πόλεις, αλλά έτσι είναι. Τη στιγμή που αυτές οι πόλεις χάνουν την αυτονομία τους, μετά την κατάληψή τους από τους Μακεδόνες, και χάνονται από την ιστορία, ο Αριστοτέλης τις αναγορεύει σε αξεπέραστο υπόδειγμα. Μολονότι θεωρείται μέτοικος στην Αθήνα, επειδή δεν είναι πολίτης, είναι βαθιά Ελληνας με την έννοια ότι, γι’ αυτόν, η πολιτική ζωή είναι το διακριτικό γνώρισμα που ξεχωρίζει αμετάκλητα τους Ελληνες από τους βάρβαρους, οι οποίοι είναι αφοσιωμένοι στον φυλετισμό και στον δεσποτισμό.
● Δεν αμφισβητεί τον ελιτισμό της αθηναϊκής δημοκρατίας…
Οχι, γι’ αυτόν ο πολίτης είναι ένας ενήλικος, Ελληνας, ελεύθερος και ενάρετος άνδρας. Οι άλλοι, οι γυναίκες, τα παιδιά, οι βάρβαροι, οι δούλοι, δεν μπορούν να έχουν παρά μόνο τις ελλιπείς αρετές των υποταγμένων, οι οποίοι οφείλουν να αρκούνται στο να είναι υπάκουοι. Οι βάρβαροι, επειδή ζουν σε περιοχές υπερβολικά ψυχρές, όπως οι Γαλάτες, ή υπερβολικά θερμές, όπως οι λαοί της Ανατολής, δεν θα αναπτύξουν ποτέ τις διανοητικές και ηθικές ιδιότητες που είναι αναγκαίες για τη ζωή στην πολιτεία. Η συγχώνευση Ελλήνων και βαρβάρων, που επιχείρησε ο Αλέξανδρος, δεν θα μπορούσε να είναι για τον παλιό δάσκαλό του παρά μόνο μια καταστροφική ουτοπία.
● Ο Αριστοτέλης δεν πιστεύει στην κυβέρνηση των σοφών του Πλάτωνα…
Οχι, από τον φιλόσοφο βασιλιά προτιμά έναν φιλόσοφο εκπαιδευτή και σύμβουλο των κυβερνώντων. Ο κυβερνήτης, ο οποίος ενσαρκώνεται από τη μορφή του νομοθέτη, για να εκπληρώνει τα καθήκοντά του, χρειάζεται ένα εντυπωσιακό σύνολο γνώσεων (στην κοινωνιολογία, την ιστορία, την ψυχολογία, τη γεωγραφία, την πολεοδομία, την αγρονομία, και προπάντων στην πολιτική επιστήμη), που μόνον ο αριστοτελικός φιλόσοφος μπορεί να του προμηθεύσει.
● Πώς γίνεται κανείς ενάρετος;
Χάρη στην εκπαίδευση. Οι αρετές μεταφυτεύονται σε μας από την παιδική ηλικία με την επίμονη πρακτική των καλών πράξεων, οι οποίες επιβάλλονται από τους νόμους της πόλεως. Ο Αριστοτέλης είναι έτσι ο πρώτος ο οποίος χρησιμοποιεί τη λέξη «ηθική», την οποία αντιλαμβάνεται ως μέρος της πολιτικής.
● Και ποιο καθεστώς αποτελεί μιαν ενάρετη πολιτεία;
Αντίθετα με τον Πλάτωνα, το ζητούμενο για τον Αριστοτέλη δεν είναι να επιλέξουμε ένα πολιτικό καθεστώς σε σχέση με ένα άλλο, αλλά να προσφέρουμε στον ενάρετο νομοθέτη τα μέσα για να δημιουργήσει ένα πολίτευμα ή μια πολιτεία, που θα αντιστοιχεί στις ανάγκες της πόλεως την οποία θέλει να διευθύνει. Γι’ αυτό, θέλει να οικειοποιηθεί ό,τι καλό υπάρχει σε κάθε καθεστώς: την ισότητα των πολιτών που υπάρχει στη δημοκρατία, την αναγνώριση της αξίας που υπάρχει στην ολιγαρχία. Ο Αριστοτέλης είναι πραγματιστής: η πρόσθεση των αρετών της δημοκρατίας και της ολιγαρχίας δίνει μια πολιτεία, στην οποία κυβερνούν ενάρετοι που επιδιώκουν το κοινό καλό. Η πολιτεία είναι ελαττωματική όταν εκείνοι που κυβερνούν υπηρετούν ιδιοτελή συμφέροντα, εκείνα του τύραννου στην τυραννία, εκείνα των πλούσιων στην ολιγαρχία, εκείνα της μάζας των φτωχών στη δημοκρατία. […]
πηγη: https://www.efsyn.gr