Μόνο τον τελευταίο χρόνο, μετά το σκάνδαλο των υποκλοπών και το εγκληματικό «ατύχημα» στα Τέμπη, τα διαχρονικά ερωτήματα σχετικά με το ψεύδος, την αλήθεια και την εικονική πραγματικότητα στον κυρίαρχο πολιτικό λόγο και στη δημόσια ενημέρωση ζητούν επιτακτικά απάντηση και διαταράσσουν την κοινωνική ζωή και τη σκέψη των νεοελλήνων ξυπνώντας τους πολύ επώδυνα από τον μακάριο νεοφιλελεύθερο ύπνο τους.

Για να μη μιλήσουμε για την πολυετή κοινωνικο-οικονομική κρίση λόγω των μνημονίων ή για την ανορθολογική διαχείριση του φόβου για την πανδημική εξάπλωση του κορονοϊού, δύο σχετικά πρόσφατες κρίσεις που πολλαπλασίασαν την από καιρό υποβόσκουσα ανασφάλεια και τη δυσπιστία μας σχετικά με την καταλληλότητα -για αποτελεσματικότητα ούτε λόγος!- των πολιτικών των «αρίστων», οι οποίες επιλέγονται και ασκούνται με αποκλειστικό κριτήριο την επικοινωνιακή διαχείριση των μαζικών καταστροφών και των ανθρωπιστικών κρίσεων που αυτές οι πολιτικές προκαλούν.

Πάντως στις μέρες μας ό,τι δεν καταγράφεται από τα κυρίαρχα ΜΜΕ και ό,τι δεν κυκλοφορεί «ελεύθερα» στα κοινωνικά δίκτυα (social network), απλώς δεν… υπάρχει. Και το γεγονός ότι ένας απίστευτα μεγάλος αριθμός επιτήδεια κατασκευασμένων «πληροφορίων» και ολοφάνερα ψευδών ειδήσεων (fake news) προβάλλονται καθημερινά από αυτά τα δίκτυα ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες, μας αποκαλύπτει ότι παρά την εντυπωσιακή ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης και έρευνας είναι τελικά οι σκοταδιστικές απόψεις τού «όλα επιτρέπονται» που επικρατούν στη σκέψη των περισσότερων ανθρώπων-θεατών.

Γιατί όμως, πάρα τις εντυπωσιακές προόδους της επιστημονικής προσέγγισης και των πρωτοφανών τεχνολογικών εφαρμογών της, όλο και περισσότεροι άνθρωποι καταφεύγουν σε μυστικιστικές δοξασίες και σε προ- ή αντι- επιστημονικές πρακτικές; Και πώς η επιστημονική κατανόηση της βαθύτατης βιοψυχολογικής ανάγκης μας για ψεύδη και της προέλευσης των πανανθρώπινων εγκεφαλικών μηχανισμών για τη διαχείρισή τους μετατρέπεται στις μέρες μας σε νέες βιοπολιτικές χειραγώγησης τόσο της πραγματικής όσο και της φαντασιακής ζωής του Πινόκιο που κρύβουμε μέσα μας;

Η πρωτοφανής στις μέρες μας ελευθερία μετατροπής κατά το δοκούν της αλήθειας σε ψεύδος ή, εναλλακτικά, του ψεύδους σε αλήθεια θα μπορούσε να περιγραφεί ως «σύνδρομο του Πινόκιο». Και δεν πρόκειται καθόλου για ένα πρωταπριλιάτικο μύθευμα ή αστείο, αλλά για ένα σύνδρομο συμπτωμάτων που εμφανίζονται συγχρόνως σε μεμονωμένα άτομα και σε ευρύτερες κοινωνικές ομάδες. Τις διαφορετικές επιστημονικές και ανθρωπολογικές πτυχές αυτού του πανανθρώπινου συνδρόμου θα εξετάσουμε στο σημερινό και στα επόμενα άρθρα.

Απάτες και ψεύδη στο ζωικό βασίλειο

Ο Homo sapiens δεν είναι το μοναδικό ζωικό είδος που καταφεύγει συστηματικά στα ψεύδη και την εξαπάτηση. Κάθε ζωντανός οργανισμός αντιμετωπίζει διαρκώς το δίλημμα να εξαπατά ή να εξαπατάται και όταν συμβαίνει το πρώτο επιβιώνει, ενώ όταν συμβαίνει το δεύτερο το πληρώνει συνήθως με τη ζωή του. Ετσι κάθε μορφή ζωής πάνω στη Γη, από τους απλούς μονοκύτταρους οργανισμούς μέχρι τα πιο πολύπλοκα πρωτεύοντα θηλαστικά, για να επιβιώσει και να αναπαραχθεί οφείλει να επινοεί νέες εξαπατητικές προσαρμογές και παραπλανητικές συμπεριφορές.

Πρόκειται κυριολεκτικά για μια κούρσα για την απόκτηση σωματικών και συμπεριφορικών στρατηγικών εξαπάτησης, η οποία οφείλει να ανανεώνεται συνεχώς ώστε να διατηρείται η ισορροπία στη σχέση μεταξύ θηρευτών και θηραμάτων. Και η εμφάνιση νέων επιθετικών ή θηρευτικών συμπεριφορών γεννά τις αμυντικές ή αντιθηρευτικές απαντήσεις των θηραμάτων και το αντίστροφο: η βελτίωση των αντιθηρευτικών στρατηγικών οδηγεί αναπόδραστα στην εξέλιξη νέων θηρευτικών πρακτικών.

Αυτά τα ζωικά «ψεύδη» δεν εκφράζονται βέβαια λεκτικά, όπως στην περίπτωση των ανθρώπων, αλλά με της αλλαγές της συμπεριφοράς και με τις εντυπωσιακές σωματικές προσαρμογές, οι οποίες ενεργοποιούνται στον αδυσώπητο ανταγωνισμό μεταξύ θηρευτών και θηραμάτων. Εχει μάλιστα διαπιστωθεί ότι όσο πιο εξελιγμένος και πολύπλοκος είναι ο οργανισμός τόσο πιο περίπλοκες είναι οι παραπλανητικές προσαρμογές-συμπεριφορές που υιοθετεί.

Τα ψεύδη και οι απάτες εντάσσονται λοιπόν στη λογική της ζωής και παρατηρούνται σε όλο το ζωικό βασίλειο, επειδή πολλές φορές είναι η προϋπόθεση για την επιβίωση των ζώων. Ωστόσο οι παραπλανητικές συμπεριφορές και τα ψεύδη των ζώων δεν αποτελούν συνειδητή επιλογή τους, αλλά ενστικτώδη και γενετικά προγραμματισμένη συμπεριφορά. Ισως μόνο κάποια πρωτεύοντα θηλαστικά, οι ανώτεροι πίθηκοι και οι άνθρωποι, εξαιρούνται από αυτόν τον κανόνα. Γεγονός που φαίνεται να δικαιώνει και να νομιμοποιεί επιστημονικά την καταστροφική λειτουργία του δόλιου ψεύδους στις ανθρώπινες κοινωνίες, κάτι που δεν ισχύει.

Διότι, ενώ τα ψεύδη και οι παραπλανητικές συμπεριφορές δεν αποτελούν επ’ ουδενί αποκλειστικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, η ιδιαίτερη νοητική μας ικανότητα στο να εξαπατούμε -συνειδητά ή υποσυνείδητα- όχι μόνο τους συνανθρώπους μας αλλά και τον ίδιο μας τον εαυτό αποτελεί, από όσο γνωρίζουμε, ένα τυπικά ανθρώπινο βιολογικό προνόμιο, χαρακτηριστικό του είδους μας. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα αναπτυγμένη ικανότητα ψευδοπλασίας, που εκδηλώνεται ήδη από τη βρεφονηπιακή ηλικία και αναπτύσσεται σταδιακά σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας.

Πράγματι, όπως αποκάλυψαν πριν από μερικά χρόνια οι πρωτοποριακές έρευνες δύο Καναδών ψυχολόγων, της Victoria Talwar και του Kang Lee, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τουλάχιστον τρεις φάσεις ή αρχικά στάδια στην ανάπτυξη της ανθρώπινης εξαπατητικής συμπεριφοράς:

Το πρώτο στάδιο της ανάπτυξης των ανθρώπινων εξαπατητικών συμπεριφορών εμφανίζεται από τη βρεφική ηλικία και ολοκληρώνεται κατά το τρίτο έτος, το δεύτέρο στάδιο ξεκινά στο τέλος του τρίτου έτους και ολοκληρώνεται κατά το έβδομο έτος, ενώ το τρίτο στάδιο ξεκινά κατά το έβδομο έτος, όταν τα παιδιά, έχοντας αναπτύξει μια εμπειρική «θεωρία» για το πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος νους, μπορούν πλέον να ανιχνεύουν και να επεξεργάζονται συνειδητά τις στοχευμένες εξαπατητικές συμπεριφορές και τα ψέματα.

Από τις μετέπειτα σχετικές έρευνες επιβεβαιώθηκε ότι ήδη από την ηλικία των 6 μηνών τα περισσότερα βρέφη καταφεύγουν σε απλές τεχνικές εξαπάτησης, όπως π.χ. το ψεύτικό κλάμα ή το προσποιητό χαμόγελο, ενώ από 2 ή 3 ετών τα νήπια διαθέτουν ένα ρεπερτόριο από τεχνικές εξαπάτησης, απλές επικοινωνιακές τεχνικές αθώων ψεμάτων που εκλεπτύνονται όσο τα παιδιά μεγαλώνουν. Είναι λοιπόν φανερό ότι τόσο η εξαπατητική όσο και η αυτοεξαπατητική συμπεριφορά μας είναι γενετικά προγραμματισμένες και σχετίζονται στενά με την ανάπτυξη της νοημοσύνης και, ειδικότερα, με τις ιδιαίτερα αναπτυγμένες ανθρώπινες γλωσσικές ικανότητες.

Υπάρχουν ορατά σημάδια της ανθρώπινης απάτης;

Πριν από 33 χρόνια, το 1990, δημοσιεύτηκε στο ψυχολογικό περιοδικό «Journal of Personality and Social Psychology» η πρώτη εκτενής στατιστική έρευνα για τη συχνότητα των ψεμάτων, σύμφωνα με την οποία οι περισσότεροι άνθρωποι ψεύδονται δύο φορές την ημέρα. Μετέπειτα έρευνες ανέβασαν τον αριθμό των ημερήσιων ανθρώπινων ψευδών, αν και τις περισσότερες φορές πρόκειται για «λευκά ψέματα», δηλαδή για μάλλον αθώα παραμύθια που λέμε στον εαυτό μας και στους άλλους.

Υπάρχουν άραγε κάποια ορατά και αδιαμφησβήτητα σημάδια που να μας αποκαλύπτουν ότι κάποιος ή κάποια ψεύδεται; Μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν δεδομένο ότι οι περισσότεροι άνθρωποι όταν λένε ψέματα είναι αγχωμένοι και αυτό γίνεται ορατό από τις σωματικές αντιδράσεις τους.

Για παράδειγμα, λόγω του μεγάλου άγχους που βιώνει όποιος ψεύδεται, η έκκριση της αδρεναλίνης αυξάνει τους καρδιακούς ρυθμούς του και αναπνέει ταχύτερα με συνέπεια να κοκκινίζει, να ιδρώνει και ο τόνος της φωνής του αλλάζει όταν απαντά με κάποια καθυστέρηση στις ανακριτικές ερωτήσεις που του θέτουν και αποφεύγει να κοιτά τον άλλο στα μάτια.

Επίσης, επειδή το άγχος από τα ψεύδη που λένε οι άνθρωποι αυξάνει τους καρδιακούς ρυθμούς τους, ενδέχεται το πρόσωπό τους να κοκκινίζει, κάνουν χωρίς να το συνειδητοποιούν κάποιες επαναλαμβανόμενες σπασμωδικές κινήσεις, όπως π.χ. ακουμπάνε επίμονα τη μύτη ή το αυτί τους, το μέτωπο ή τα μαλλιά τους, δαγκώνουν χωρίς λόγο τα χείλια τους.

Αν αυτά υποτίθεται ότι είναι τα ορατά συμπτώματα όσων αναγκάζονται περιστασιακά να πουν ψέματα, τι ισχύει για τους καθ’ έξιν και τους επαγγελματίες ψεύτες; Σε αυτή την περίπτωση ο έμπειρος ψεύτης καταφέρνει συνήθως να ελέγχει πλήρως τις αντιδράσεις του σώματός του και λέει τα ψεύδη του με μεγάλη φυσικότητα: παραμένει ήρεμος και μας κοιτά πάντα στα μάτια, η φωνή του δεν αλλάζει, ώστε είναι πρακτικά δύσκολο να διαπιστώσουμε αν ή πότε ψεύδεται.

Επίσης οι έμπειροι ψεύτες γνωρίζουν καλά πώς να απαντούν όταν τους ανακρίνουν: μιλάνε αδιάφορα και αστειεύονται, εστιάζοντας σκόπιμα σε ασήμαντες λεπτομέρειες οι οποίες μικρή ή καμία σχέση έχουν με τα «καυτά» ερωτήματα που τους θέτουν, επειδή γνωρίζουν καλά ότι όσο περισσότερο μιλάνε για άσχετα πράγματα, τόσο μειώνεται η πιθανότητα να κάνουν λάθη και να αποκαλυφθούν τα ψέματά τους. Μια άλλη στρατηγική όσων ξέρουν να ψεύδονται είναι να απαντούν επιθετικά, μεταθέτοντας στον άλλο την ευθύνη για ό,τι τους κατηγορεί.

Ομως οι σύγχρονές επιστημονικές απόψεις για τους αθώους ή τους επαγγελματίες ψεύτες έχουν αλλάξει. Σήμερα, γνωρίζουμε ότι τα παραπάνω «τυπικά» συμπτώματα του ψεύδους δεν μπορούν να αποκαλύψουν με βεβαιότητα τον ψεύτη, διότι σχετίζονται εξίσου με το άγχος ή και τον πανικό που νιώθουν πολλά «αθώα» άτομα όταν υποβάλλονται στην κάθε είδους ανάκριση.

Πάντως η μεγαλύτερη δυσκολία είναι ότι δεν υπάρχουν ορατές γλωσσικές ή σωματικές αντιδράσεις που να διαφοροποιούν σαφώς την ειλικρίνεια από το ψεύδος. Εξάλλου κάποιοι μπορούν να ψεύδονται διαρκώς με ειλικρίνεια και για αυτό, όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο, δημιουργήθηκαν κάποιες ειδικές μηχανές ανίχνευσης του ψεύδους μέσα στον εγκέφαλο του ψεύτη.

πηγη: https://www.efsyn.gr