Άρθρο που δημοσιεύτηκε στην αγγλική έκδοση της Le Monde diplomatique. Ο Enzo Traverso είναι ιστορικός, συγγραφέας και ακαδημαϊκός, διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ.

Μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας

 

Δημοσιεύθηκε την 29 Ιουλίου, 2022



Η εξολόθρευση των Εβραίων της Ευρώπης έχει γίνει η επιτομή του απόλυτου κακού στη δική μας εκδοχή της ιστορία του 20ου αιώνα. Κάποιοι ιστορικοί θεωρούν την μνήμη της Σοά ως μια νέα πολιτική θρησκεία του δυτικού κόσμου, ένα αρνητικό μέτρο σύγκρισης με το οποίο μετριέται η νομιμότητα των δημοκρατικών θεσμών μας.

Όλοι συμφωνούν πως η Σοά είναι μια καίρια ανθρωπολογική και ηθική καμπή στην ιστορία της Ευρώπης, αλλά δεν υπάρχει συμφωνία ως προς την ερμηνεία της. Κάποιοι ιστορικοί την εντοπίζουν στο ριζοσπαστικό αντισημιτισμό του Hitler, άλλοι στο πλαίσιο του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, και άλλοι στο περίπλοκο πολυκεντρικό και χαρισματικό σύστημα εξουσίας του ναζιστικού καθεστώτος. Από το τέλος του πολέμου υπήρξε ένας έντονος πειρασμός να  υποβαθμιστεί ο ναζισμός σαν μια αντιδυτική εκτροπή, η απόλυτη αντίθεση στις αξίες του Διαφωτισμού και της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Αυτή η καθησυχαστική διάγνωση ήταν η βάση της κουλτούρας της Αντίστασης. Χρησιμοποιήθηκε από κοινωνιολόγους όπως ο Norbert Elias, που έβλεπε την ναζιστική βία ως συμπωματική της διεργασίας του «αποπολιτισμού», και από φιλοσόφους όπως ο Jürgen Habermas, που υποστήριζε πως η Γερμανία δεν εντάχθηκε στη Δύση παρά μόνο μετά το Άουσβιτς.

Την διάγνωση αυτή την επεξεργάστηκε ο ιστορικός François Furet μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και το τέλος του ψυχρού πολέμου. Ο Furet ερμήνευσε το ναζισμό και το κομμουνισμό ως συμμετρικές μορφές αντιδράσεις εναντίον του αναπόφευκτου ερχομού μιας φιλελεύθερης πολιτικής τάξης. κατά την άποψη αυτή, ο κόσμος στον οποίο ζούμε είναι διαμετρικά αντίθετος στη ναζιστική βαρβαρότητα. Δεν υπάρχει σημείο επαφής, εγγύτητας και συνέχειας μεταξύ των δυο.

Είναι αλήθεια φυσικά πως ο Ναζισμός επιχείρησε να καταστρέψει την καθολική έννοια της ανθρωπότητας που προωθήθηκε από το διαφωτισμό και περιεγράφηκε από την Γαλλική Επανάσταση, και πως η έννοια αυτή διατηρείται και διευρύνεται από τις σύγχρονες δυτικές δημοκρατίες. (Πολλά μπορούν να ειπωθούν για το πως διατηρείται και διευρύνεται, δεν είναι όμως αυτός ο σκοπός του άρθρου αυτού).

Αυτό όμως είναι ενασχόληση με μια μόνο πτυχή του προβλήματος. Υπάρχουν πολλά άλλα στοιχεία που συνδέουν την ιδεολογία του Ναζισμού και τις μεθόδους του (κυριαρχία και εξόντωση) με την ιστορία της Δύσης. Παρά τις παθολογικές παρεκκλίσεις του, τον κάνουν κομμάτι της ιστορικής εξέλιξης της Δύσης.

Ο πρώτος σύνδεσμος είναι ιδεολογικός. Ο ναζισμός εμφανίστηκε στο κοινωνικοπολιτικό αστερισμό του γερμανικού εθνικισμού, που διαπερνιόνταν από ρεύματα που απεικονίζονται ευδιάκριτα στην ευρωπαϊκή κουλτούρα συνολικά: η φυλετική ανθρωπολογία, με την αντίληψη της περί μιας ιεραρχίας ανθρώπινων ομάδων που κυριαρχούνται από τους «Άριους»· ο Κοινωνικός Δαρβινισμός, με την αντίληψη της περί φυσικής επιλογής του δυνατότερου· και η ευγονική, με την αντιδραστική της ουτοπία ενός τεχνητά δημιουργημένου ανώτερου είδους.

Ο λυτρωτικός αντισημιτισμός του ναζισμού είδε την πάλη εναντίον των Εβραίων ως σταυροφορία εναντίον του κακού που θα επέτρεπαν στο γερμανικό έθνος να απελευθερώσει τον εαυτό του από τον εσωτερικό εχθρό. Ήταν ωστόσο, απλά μια ριζοσπαστική έκφραση μιας ιδεολογίας και ποικιλόμορφων εκφράσεων κοινωνικής διάκρισης και καταδίωξης που κάθε άλλο παρά γερμανικό μονοπώλιο ήταν πριν τον 2ο ΠΠ. Η φυλετική ανθρωπολογία καλά εδραιωμένη στην Ιταλία (Cesare Lombroso), ο Κοινωνικός Δαρβινισμός στην Αγγλία (Alfred Russel Wallace), η ευγονική στις Ηνωμένες Πολιτείες (Francis Galton), και ο αντισημιτισμός στη Γαλλία (Eduard Drumont, Maurice Barrés, George Vacher de Lapouge, και πολλοί άλλοι).

Επιπρόσθετα, ο υπερβολικός εθνικισμός και βιολογικός ρατσισμός των Ναζί συνδέονταν στενά με τη κουλτούρα και την πρακτική του ιμπεριαλισμού που χαρακτήριζε ολόκληρη την Ευρώπη από τις αρχές του 19ου αιώνα. Η Γερμανία δεν είχε παίξει σημαντικό ρόλο σ’ αυτή την εξέλιξη. Το αντίθετο, ήταν αργοπορημένη, μια ικανή μαθήτρια των δυο μεγάλων αποικιακών δυνάμεων, της Γαλλίας και της Βρετανίας. Η φυσική ανωτερότητα της λευκής φυλής και η επακόλουθη ευρωπαϊκή εκπολιτιστική αποστολή στην Αφρική και την Ασία· η εικόνα του κόσμου πέρα από την Ευρώπη ως μια απέραντη περιοχή προς εποικισμό· η ιδέα των αποικιακών πολέμων ως συγκρούσεις στις οποίες ο εχθρός ήταν ο άμαχος πληθυσμός των χωρών προς κατάκτηση, παρά ένας στρατός· η θεωρία πως η εξόντωση των κατώτερων φυλών ήταν μια αναπόφευκτη συνέπεια της προόδου: αυτά τα κεντρικά δόγματα της ναζιστικής ιδεολογίας ήταν κοινός τόπος στην ευρωπαϊκή κουλτούρα του 19ου αιώνα.

Ο στόχος των Ναζί για την κατάκτηση του Lebensraum (ζωτικός χώρος) για την γερμανική φυλή στις αχανείς σλαβικές εκτάσεις της κεντρικής Ευρώπης, στην ουσία ήταν μια μεταφορά του Παλιού Κόσμου του μοντέλου αποικιακής κυριαρχίας που οι άλλες μεγάλες δυνάμεις είχαν επιδιώξει στην Αφρική και την Ασία για πάνω από ένα αιώνα. Καθώς οι Ναζί θεωρούσαν τους εβραίους ως εχθρική φυλή, ένα φυτώριο κομμουνισμού που ελέγχει το Σοβιετικό κράτος, μια σταυροφορία εναντίον τους ταίριαζε φυσικά με ένα πόλεμο κατάκτησης και εξολόθρευσης στην ανατολή. Στο μεγάλο σχέδιο του Hitler, η απόκτηση του Lebensraum, η καταστροφή της Σοβιετικής ένωσης και η εξόντωση των εβραίων ήταν συμπληρωματικοί στόχοι που συνέκλιναν σε ένα μοναδικό πόλεμο.

Ο ναζισμός επίσης ήταν προϊόν του 1ου ΠΠ, του ολοκληρωτικού πολέμου που ήταν η πραγματική ιδρυτική εμπειρία του 20ου αιώνα. Εκεί εντοπίζονται οι ρίζες της βιομηχανικής εξόντωσης, ο ανώνυμος θάνατος εκατομμυρίων, και η απολυταρχική αναδιαμόρφωση των ευρωπαϊκών κοινωνιών κατά το μεσοπόλεμο. Ο ιστορικό George Mosse έχει αναφέρει πειστικά, πως ο 1ος ΠΠ άρχισε μια αποκτήνωση της πολιτικής ζωής αποκορύφωση της οποίας ήταν ο ναζισμός. Στο πλαίσιο των εμφυλίων πολέμων και των εξεγέρσεων που ανατάραξαν την Ρωσία, τη Γερμανία, την Ουγγαρία και την Ιταλία μεταξύ 1918 και 1923, ο φασισμός εμφανίστηκε ως ένα τυπικά αντιδραστικό, εθνικιστικό και αντιδημοκρατικό κίνημα. Στο βαθμό αυτό, ήταν κυριολεκτικά ο απόγονος της αντεπανάστασης που εκδηλώθηκε σε όλη τη διάρκεια του «μακρύ» 19ου αιώνα., από την αντι-ιακωβίνικη συμμαχία του 1793 ως τις σφαγές που ακολούθησαν την ήττα της Παρισινής Κομμούνας του 1872.

Η αντεπανάσταση όμως του 20ου αιώνα δεν ήταν ούτε συντηρητική ούτε απόλυτα αντιδραστική. Αντίθετα, θεωρούσε τον εαυτό της ως επανάσταση εναντίον της επανάστασης. Οι φασίστες δεν κοιτούσαν στο παρελθόν: ήθελαν να χτίσουν ένα νέο κόσμο. Βρήκαν τρόπους να συνεργαστούν με τις πρώην κυβερνώσες ελίτ μόνο τη στιγμή της κατάληψης της εξουσίας. Οι ηγέτες τους δεν προέρχονταν από αυτές τις ελίτ αλλά από τη κοινωνική άρνηση ενός κόσμου που βρίσκονταν σε σύγχυση. Ήταν εθνικιστές δημαγωγοί που είχαν αρνηθεί την αριστερά, όπως ο Mussolini, ή λούμπεν προλετάριοι, όπως ο Hitler, που ανακάλυψαν τα ταλέντα τους να ξεσηκώνουν τον όχλο στο κλίμα της γερμανικής ήττας. Απευθύνθηκαν οι ίδιοι στις μάζες, τις οποίες κινητοποίησαν γύρω από οπισθοδρομικούς μύθους του έθνους, της φυλής και της κοινότητας των πολεμιστών και εσχατολογικές υποσχέσεις, όπως το χιλιετές Ράιχ.

Η εμπειρία του πολέμου δίδαξε τους Ναζί την ανάγκη να συνδυάσουν συγκεκριμένες αξίες που κληρονομήθηκαν από την πάλη του 19ου αιώνα εναντίον του Διαφωτισμού με σύγχρονο ρατσισμό (επιστημονικό και βιολογικό), την λατρεία της τεχνολογίας, και τη λατρεία της βίας και της βιομηχανίας. Ωστόσο, όπως έχει τονιστεί από την τεράστια κοινωνιολογική βιβλιογραφία των τελευταίων ετών, η νεωτερικότητα του Ναζισμού βρίσκεται πάνω από όλα στην εξολοθρευτική του πρακτική. Η ναζιστική γενοκτονία στηρίζθηκε στο κρατικό μονοπώλιο της βίας, που ο Norbert Elias, ακολουθώντας τον Thomas Hobbes, είχε ερμηνεύσει μονοπλευρα ως φορέα κοινωνικής ειρήνευσης και ως εκ τούτου πολιτισμού. Και αλήθεια, το μονοπώλιο της βίας στην καταγωγή του σύγχρονου κράτους ήταν η απαραίτητη προϋπόθεση για τις ολοκληρωτικές γενοκτονίες και βία του 20ου αιώνα – το χομπσιανό τους παράδειγμα.

Μια λειτουργική ανάλυση των ναζιστικών στρατοπέδων θανάτου δείχνει επίσης τη στενή τους σχέση με την δυτική νεωτερικότητα. Το Άουσβιτς βασίστηκε σε όλη του τη δομή στο τεϊλορικό μοντέλο του παραγωγικού ορθολογισμού, με το θάνατο ως το τελικό προϊόν μιας «ορθολογικής» επεξεργασίας πρώτων υλών-εκτοπισμένων Εβραίων. Ήταν ένα εργοστάσιο μαζικής παραγωγής πτωμάτων στο οποίο η γραμμή παραγωγής ήταν η άφιξη βαγονιών, η επιλογή, η κατάσχεση των περιουσιακών στοιχείων, το ξεγύμνωμα, ο θάλαμος αερίων και ο φούρνος των κρεματόριων.

Αναπόφευκτα, τα στρατόπεδα εξόντωσης επίσης υιοθετούσαν την διαχειριστική λογική που περιεγράφηκε από τον Max Weber στο Οικονομία και Κοινωνία: διάκριση εργασίας, ιεραρχική λήψη αποφάσεων, διαχωρισμός του ιδεασμού (της διαδικασίας σχηματισμού ιδεών) και της εκτέλεσης τους, γραφειοκρατικοποίηση και αποευθυνοποίηση.

Η ιστορία της Σοά έχει το δικό της μερίδιο φανατισμού, μίσους και αχαλίνωτης βίας, ιδιαίτερα στη σύνδεση με τις σφαγές από τους Σοντερκομάντο των SS και των ταγμάτων αστυνομίας της Βέρμαχτ. Αλλά η ψύχραιμη βιομηχανική εξόντωση των Εβραίων στους θαλάμους αερίων επινοήθηκε ως μια μέθοδος που μπορούσε να πραγματοποιηθεί δίχως μίσος. Αντίθετα βασίζονταν στην αίσθηση καθήκοντος του υπαλλήλου που εκτελεί τα καθήκοντά του αποτελεσματικά και απρόσωπα, δίχως να επιτρέπει στα συναισθήματα του να παρέμβουν, και αποφεύγει επιμελώς όποια αμφισβήτηση του τελικού στόχου της δουλειάς του.

Η σχέση του ναζισμού με τη δυτική νεωτερικότητα είναι έτσι ουσιαστική στην κατανόηση της καταγωγής του και της ιστορίας της ναζιστικής βίας. Η φιλελεύθερη Ευρώπη του 19ου αιώνα – η πατρίδα του ρατσισμού, του ιμπεριαλισμού και του αποικιοκρατικού πολέμου – ήταν το πολιτισμικό και ιδεολογικό εργαστήριο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε ο ναζισμός. Αυτή η εξέλιξη δεν ήταν αναπόφευκτη, καθώς απαιτούσε αρκετά ενδιάμεσα βήματα, από το πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ως τη κρίση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Υπάρχει όμως μια ξεκάθαρη γενεαλογική γραμμή. Την ίδια στιγμή, όπως έχουν τονίσει ο Max Horkheimer και ο Theodor Adorno, η Σοά είναι μαρτυρία μιας αρνητικής διαλεκτικής, όπου η τεχνική και υλική πρόοδος μεταμορφώθηκε σε ανθρώπινη και κοινωνική οπισθοχώρηση.

Το Άουσβιτς πρέπει να γίνει κατανοητό σε ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο από εκείνο του ναζισμού, του 2ου ΠΠ, ή των ολοκληρωτικών συστημάτων του 20ου αιώνα. Αντί για φαινόμενο δίχως προηγούμενο, ήταν μια μοναδική σύνθεση στοιχείων που δρούσαν μέσα στο πολιτισμό μας. Παρά τις παθολογικές του εκδηλώσεις, ο ναζισμός ήταν βαθιά ριζωμένος στην ιστορία, το πολιτισμό και τη τεχνολογία του σύγχρονου κόσμου, και στις μορφές οργάνωσης, παραγωγής και κυριαρχίας.

πηγη: https://geniusloci2017.wordpress.com