Της Ηλιάνας Παπαπάνου

Τις τελευταίες ημέρες κυκλοφορεί στο ίντερνετ το hashtag #boycottgreekmedia, το οποίο δημιουργήθηκε από αγανακτισμένους πολίτες που τίθενται κατά των ιδιωτικών μέσων ενημέρωσης.

Ο λόγος είναι απλός.

Η εμπιστοσύνη του κοινού απέναντι στα παραδοσιακά ελληνικά μέσα ενημέρωσης έχει κλονιστεί και δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο. Ειδικότερα οι πολίτες φαίνεται να έχουν χάσει την εμπιστοσύνη τους στα Ελληνικά ΜΜΕ καθώς ύστερα από έρευνα της metroanalysis.gr μόλις το 31% υποστηρίζει ότι βοηθούν στη σωστή ενημέρωση για την πανδημία, ενώ το 66% πιστεύει ότι δεν βοηθούν. (Το υπόλοιπο 3% απάντησε πως δε γνωρίζει).

Αφορμή για το συγκεκριμένο hashtag έδωσαν τα γεγονότα της 7ης Μαρτίου στη Νέα Σμύρνη, όπου άνδρες της ομάδας Δράση ξυλοκόπησαν ανελέητα έναν νεαρό στη πλατεία της, κατά τ΄ άλλα, φιλήσυχης περιοχής. Η πλειοψηφία των ΜΜΕ δημοσίευσε άρθρα όπου ισχυριζόταν πως οι αστυνομικοί «δέχτηκαν επίθεση από ομάδα 30 ατόμων στη Νέα Σμύρνη».

Με μια πρώτη ματιά ίσως αυτή η είδηση να έβγαζε νόημα αν το σκηνικό εξελισσόταν σε μια διαφορετική περιοχή, όπως για παράδειγμα αυτή των Εξαρχείων, μιας και δεν είναι λίγες οι φορές που έχουν σημειωθεί επεισόδια μεταξύ αστυνομίας και πολιτών στο συγκεκριμένο μέρος.

Με μια δεύτερη πιο ψύχραιμη ματιά, καταλαβαίνει κανείς από τον τίτλο και μόνο ότι θα έπρεπε τουλάχιστον να προβληματιστεί. Ίσως δε νιώθουν όλοι την ίδια ανάγκη να προβληματιστούν διαβάζοντας τίτλους ειδήσεων, όμως ζούμε σε μια εποχή όπου θριαμβεύουν η προπαγάνδα και οι ψευδείς ειδήσεις (fake news) στην ενημέρωση. Δυστυχώς είναι πολύ εύκολο να πέσει κανείς στην παγίδα της “τέταρτης” εξουσίας και να πιστέψει τα όσα αυτή διαδίδει, ειδικά σε εποχές όπου κυριαρχεί η τρομοκρατία στην ενημέρωση.

Το να υπάρχουν εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης εκτός από τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης είναι ιδιαίτερα αναγκαίο. Τη λύση αυτή μπορούν να προσφέρουν τα κοινωνικά δίκτυα. Στην εποχή του ίντερνετ και των ‘έξυπνων’ κινητών τηλεφώνων, η πλειοψηφία του κόσμου έχει τη δυνατότητα να συνδέεται στο ίντερνετ και να ενημερώνεται για το τι συμβαίνει αλλά και να δημιουργεί μια είδηση διαμοιράζοντας πληροφορίες.

Σε αυτή την περίπτωση γίνεται λόγος για δημοσιογραφία των πολιτών, ή αλλιώς συμμετοχική δημοσιογραφία. Πρόκειται για την πολυμεσική κάλυψη (φωτογράφιση και βιντεοσκόπηση) εκτάκτων γεγονότων από περαστικούς τη στιγμή που αυτά συμβαίνουν. Η δημοσιογραφία τέτοιου είδους δίνει τη δυνατότητα σε έναν απλό πολίτη, που δεν έχει εκπαιδευτεί πάνω στην επιστήμη της δημοσιογραφίας, ούτε ασκεί το επάγγελμα αυτό, να μοιραστεί μια είδηση υπό το δικό του πρίσμα και με τον δικό του τρόπο. Εύλογα αναρωτιέται κανείς αν κάτι τέτοιο είναι αντικειμενικό καθώς ακόμη και η επιλογή γωνίας λήψης σε ένα βίντεο έχει υποκειμενικό χαρακτήρα.

Το μόνο σίγουρο είναι πως αποτελεί μια μορφή δημόσιας επικοινωνίας που αναδεικνύει την πραγματικότητα τη στιγμή που αυτή συμβαίνει. Επομένως το λιγότερο που μπορούμε να θεωρήσουμε είναι πως αποκτά και αντικειμενικότητα, εφόσον τα γεγονότα που καταγράφονται πράγματι συμβαίνουν εκείνη τη στιγμή και παίρνουν μορφή μπροστά στα μάτια του παρευρισκόμενου. Η δημοσιογραφία των πολιτών έχει προκαλέσει μεγάλη συζήτηση για το αν πράγματι συνιστά δημοσιογραφία, για το εάν υπόκεινται στους κανόνες της δημοσιογραφικής δεοντολογίας και για το αν υπάρχει αντικειμενικότητα στην είδηση.

Με τον όρο αντικειμενικότητα εννοείται η παρουσίαση γεγονότων που είναι απαλλαγμένα από προσωπικές απόψεις. Καθώς λοιπόν οι πολίτες- δημοσιογράφοι γράφουν συνήθως ορμώμενοι από κάποιο γεγονός που τους έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον ή έχει θίξει κάποιο συμφέρον τους, δύναται να υπάρχει αμφισβήτηση σχετικά με την αντικειμενικότητά των γεγονότων που κοινοποιούν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Η αξιοπιστία των ατόμων που χρησιμοποιούν ιστολόγια για να δημιουργήσουν περιεχόμενο ειδήσεων είναι χαμηλή, διότι υπάρχει δυσκολία στη διασταύρωση της πληροφορίας. Ωστόσο, όταν αναφερόμαστε σε αυτόπτες μάρτυρες που βιντεοσκοπούν και καταγράφουν ένα πραγματικό γεγονός στο οποίο είναι παρόντες και έπειτα το αναρτούν απευθείας σε κάποιο κοινωνικό δίκτυο, θεωρούμε πώς η πληροφορία που λαμβάνουμε είναι η πραγματική, αντικειμενική αλήθεια. Αυτό συνέβη και με τα γεγονότα στην πλατεία της Νέας Σμύρνης στις 7 Μαρτίου.

Αξίζει να σημειωθεί πως γεγονότα τα οποία έχουν καταγραφεί πρωτίστως από απλούς πολίτες και όχι δημοσιογράφους, αποτελούν οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στις ΗΠΑ, το τσουνάμι της 26ης Δεκεμβρίου 2004 στην Ινδονησία αλλά και πιο πρόσφατα η δολοφονία του Αφροαμερικάνου George Floyd στη Μινεάπολις στις 25 Μάϊου 2020.

Ο ξυλοδαρμός του νεαρού στην πλατεία της Νέας Σμύρνης την 7η Μαρτίου 2021 αποτελεί επίσης ένα γεγονός δημοσιογραφίας των πολιτών καθώς υπήρξε κόσμος στο ίδιο σημείο την ίδια στιγμή, που έσπευσε να καταγράψει το συμβάν στα κινητά του τηλέφωνα. Τα βίντεο που τραβήχτηκαν εκείνη την ημέρα και διαδόθηκαν μέσω των κοινωνικών δικτύων, κατέκλυσαν το διαδίκτυο και έθεσαν σε αμφισβήτηση τα παραδοσιακά μέσα που έκαναν λόγο για 30 άτομα που δήθεν επιτέθηκαν στην αστυνομία.

Παρόλα αυτά υπάρχει και ένας σημαντικός παράγοντας που θέτει σε κίνδυνο τον ρόλο της συμμετοχικής δημοσιογραφίας. Aν η δημοσιογραφία των πολιτών συμβάλει στη συλλογική δράση και την κινητοποίηση, μπορεί επίσης να λειτουργήσει ως ένας νέος χώρος ελέγχου και κυβερνητικής παρέμβασης. Για παράδειγμα όταν στο Χονγκ Κονγκ έγιναν πολλές αναφορές πολιτών κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων υπέρ της δημοκρατίας του περασμένου έτους, η κινεζική κυβέρνηση εκφόβισε τους bloggers απειλώντας τους με ποινή φυλάκισης 3 ετών.

Αποτελεί το ιστολογείν μορφή δημοσιογραφίας;

Η εναλλακτική δημοσιογραφία στην ιδανική της μορφή είναι ανεξάρτητη από οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα. Οι απλοί πολίτες είτε αποτελούν μέλη κοινοτήτων και συλλόγων, είτε είναι ακτιβιστές, έχουν ως βασικό στόχο να εξωτερικεύσουν τις ιδέες, τις σκέψεις και τις δράσεις ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων ή ανθρώπων που θίγονται άμεσα από την κυρίαρχη πολιτική (πχ. μετανάστες). Οι πολίτες αυτοί είτε δημιουργούν, είτε απλώς αναρτούν έτοιμο περιεχόμενο, δε λειτουργούν σαν επαγγελματίες με στόχο να ελέγξουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Δεν διαθέτουν μονόπλευρη άποψη, ούτε εξυπηρετούν την κυβέρνηση, επομένως το γεγονός αυτό διαφοροποιεί τις επιδράσεις τους στην κοινή γνώμη.

Υπάρχουν εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης εκτός από ιστοσελίδες ειδησεογραφικών μέσων και τα παραδοσιακά ιδιωτικά κανάλια ενημέρωσης. Στο διαδίκτυο ο καθένας έχει το χώρο να διατυπώσει ελεύθερα τη γνώμη του χωρίς να περιορίζεται από δημοσιογραφικούς κώδικες δεοντολογίας. Επιπλέον η παραγωγή οπτικοακουστικού υλικού και τεκμηρίων από τους τόπους των γεγονότων παύει να είναι πλέον αποκλειστική δουλειά του τηλεοπτικού συνεργείου και των ανταποκριτών, εφόσον η πλειοψηφία των πολιτών διαθέτει κινητά τηλέφωνα με δυνατότητα καταγραφής εικόνας και ήχου.

Σήμερα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι δομημένα με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε οι αναρτήσεις που έχουν μεγάλη απήχηση να εμφανίζονται ψηλά στα προτεινόμενα της αρχικής σελίδας με αποτέλεσμα περισσότερος κόσμος να έχει πρόσβαση σε αυτές. Επιπλέον οι χρήστες των κοινωνικών δικτύων ενημερώνονται για τη δραστηριότητα όχι μόνο των ακολούθων τους, αλλά και για αναρτήσεις που άρεσαν σ’ αυτούς ή κοινοποιήθηκαν από αυτούς. Με αυτόν τον τρόπο διευρύνεται ο κύκλος των πληροφοριών στις οποίες βρισκόμαστε όλοι εκτεθειμένοι.

Έχουμε λόγο να αισιοδοξούμε ότι το Ίντερνετ μπορεί να επιδράσει καταλυτικά σε συνθήκες δημοκρατικού ελλείμματος;

Αδιαμφισβήτητα βιώνουμε στιγμές όπου η δημοκρατία κλονίζεται και κινδυνεύει να χαθεί. Σε συνδυασμό με την κατάσταση που βιώνουμε εν μέσω πανδημίας όπου όλοι μας ανεξαρτήτως έχουμε πληγεί ψυχολογικά, τώρα περισσότερο από κάθε άλλη φορά είναι ανάγκη να κάνουμε ένα βήμα πίσω, να σκεφτούμε ψύχραιμα και να δράσουμε αναλόγως. Οφείλουμε να ενημερωνόμαστε από διαφορετικά κανάλια και μέσα, να αναζητάμε την πραγματική αλήθεια των γεγονότων με κάθε τρόπο και να μην δεχόμαστε αμάσητο οτιδήποτε μας σερβίρουν τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης.

Γεγονότα όπως αυτά της 7ης Μαρτίου στη Νέα Σμύρνη μας δίνουν την ευκαιρία να δράσουμε συλλογικά και δημοκρατικά προς υπεράσπιση των δικαιωμάτων μας, όπως συνέβη με τις ειρηνικές πορείες κατά της αστυνομικής βίας και καταστολής που πραγματοποιήθηκαν σε πολλές περιοχές της Αθήνας το Σαββατοκύριακο 13 και 14 Μαρτίου.

Οφείλουμε να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας, με τους συνανθρώπους μας και να χρησιμοποιούμε τη φωνή μας για να ακουστούμε και να συμπαρασταθούμε σε όλους όσους κακομεταχειρίζονται άδικα από το παρόν σύστημα.

Η δημοσιογραφία των πολιτών ίσως αποτελεί μια λύση στο πλήγμα που δέχεται η δημοκρατία, αλλά για να έχει αποτέλεσμα θα πρέπει να βασίζεται στην ειλικρίνεια. Δε χρειάζεται κανείς να σπουδάσει δημοσιογραφία για να πει τα αυτονόητα όταν μπροστά του συμβαίνει ένα ανθρώπινο έγκλημα. Αυτό που οφείλει να κάνει όταν μπορεί είναι να ανοίξει και τα μάτια των υπολοίπων εφόσον οι δημοσιογράφοι των φιλοκυβερνητικών μέσων δεν το κάνουν. Άλλωστε η πρώτη υποχρέωση της δημοσιογραφίας είναι απέναντι στην αλήθεια και σε κανέναν άλλο.

Το θέμα δεν είναι να μποϊκοτάρουμε τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, εφόσον αυτά θα συνεχίσουν να υπάρχουν και χωρίς τη στήριξη μιας μερίδας πολιτών, αλλά ούτε να χάσουμε την εμπιστοσύνη σε όλους τους δημοσιογράφους ανεξαρτήτως και να τους τοποθετούμε όλους στο ίδιο τσουβάλι. Δεν είναι όλοι οι δημοσιογράφοι «αλήτες» και «ρουφιάνοι».

Το θέμα είναι και δικό μας και αφορά την παιδεία μας, τη σωστή ενημέρωσή μας, την έλλειψη ιστορικών γνώσεων που πολλοί διαθέτουμε και που μας αναγκάζει να λειτουργούμε λανθασμένα, γιατί ως γνωστόν, αυτός που ξεχνάει την ιστορία της χώρας του, είναι καταδικασμένος να επαναλάβει τα λάθη της.

Η αλήθεια είναι πως συχνά αυτό που κάνουμε είναι να επιρρίπτουμε σε όλους τους άλλους ευθύνες παρά στον εαυτό μας. Οι άνθρωποι που διαχειρίζονται το κράτος και την ενημέρωση μας διαθέτουν εξουσία διότι εμείς τους προσφέραμε αυτή την επιλογή. Τι θα συνέβαινε αν αναιρούσαμε αυτή την επιλογή;

Αν ο καθένας από εμάς επιχειρήσει να μορφώσει τον εαυτό του με όποιο τρόπο μπορεί και να αμφισβητεί οτιδήποτε ακούει και διαβάζει μέχρι να εξακριβώσει το τι αληθεύει και τι οχι, τότε ίσως μπορέσουμε να σώσουμε ό,τι έχει απομείνει από τη δημοκρατία σε αυτή τη χώρα.

Πηγές και χρήσιμα links:

• https://www.metronanalysis.gr/
• https://www.witness.org/
• https://www.researchgate.net/publication/333111582_Citizen_Journalism
• https://www.tate.org.uk/art/art-terms/p/photojournalism/power-people

Προτεινόμενα βιβλία γι’ανάγνωση:

• Από την ψηφιακή επανάσταση στην ψηφιακή επιτήρηση – Νέα μέσα, δημοσιότητα και πολιτική | Μαρίνα Ρήγου
• Εισαγωγή στη δημοσιογραφία — Τι πρέπει να γνωρίζουν οι άνθρωποι των Μέσων και τι πρέπει να αναμένει η κοινή γνώμη | Μπιλ Κόβατς Τομ Ρόζενστι
• Ο δημοσιογράφος και οι εξουσίες του | Ζεράρ Σπιτερί
• Breaking News: The Remaking of Journalism and Why It Matters Now | Alan Rusbridger