Του Β. Αντωνίου

Η ΚΡΙΣΗ που περνά η χώρα μας, έχει αγγίξει για τα καλά την αγροτική οικογένεια που αντιμετωπίζει πλέον πολύ σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Όταν το αγροτικό νοικοκυριό μάλιστα χρωστάει κιόλας, εκείνο που κάνει αυθόρμητα είναι να αρχίσει να μειώνει τις δαπάνες. Το κάνει όμως αδιακρίτως σε όλες τις δαπάνες. Πιστεύει πως έτσι θα μπορέσει να ζήσει και να πληρώσει και τα χρέη του. Αλλά η μείωση δαπανών γίνεται και στις καλλιέργειες πάνω στις οποίες βασίζεται το εισόδημά του π.χ., ακόμη περισσότερο δεν αποφασίζει να ανανεώσει και τα είδη παραγωγής. Αυτά όλα έχουν σαν αποτέλεσμα τη μείωση του εισοδήματος (εκτός από τις προς τα κάτω τιμές) και άρα μεγαλύτερες δυσκολίες στο να ζήσει και να πληρώσει τα χρέη. Αν ακόμα δανείζεται για να πληρώσει χρέη και να τρώει κιόλας, τότε φθάνει μαθηματικά σε αδυναμία πληρωμής και χρεοκοπία. Σωστά τώρα, το αγροτικό σπίτι, να αυξάνει την παραγωγή τουλάχιστον μέσα από την παραγωγικότητα, η αύξηση της οποίας θα δώσει ασφαλώς περισσότερο εισόδημα, άσχετα εάν η αύξηση του εισοδήματος δεν θα είναι ανάλογη της παραγωγής. Έτσι σε πρώτη φάση η κρίση - ανάγκη κάνει τον αγρότη ανταγωνιστικό.

Οι αγρότες στην Ελλάδα σταδιακά τα τελευταία 30 χρόνια βιώνουν συρρίκνωση του εισοδήματός τους, με συνέπεια τον αργό αφανισμό τους. Αγωνίζονται να κατεβάσουν το κόστος παραγωγής και να αυξήσουν τα κέρδη τους, όμως αυτά σιγά-σιγά εξανεμίζονται λόγω ανταγωνισμού ή απορροφώνται από μεγάλες επιχειρήσεις διανομής ή προμήθειας πρώτων υλών. Έτσι, η μόνη διέξοδος για τους παραγωγούς είναι να μεγαλώνουν την κλίμακα παραγωγής τους, σε βάρος φυσικά άλλων, μικρότερων παραγωγών, που σιγά-σιγά αφανίζονται. Ένας τρόπος να επιβραδυνθεί αυτή η διαδικασία είναι με το να μπορέσουν οι παραγωγοί να καρπωθούν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μερίδιο από το πλεόνασμα της παραγωγής τους. Σε μια οικονομία ελεύθερης αγοράς, αυτό γίνεται μόνο με την καθετοποίηση μέσω συνεταιριστικών οργανώσεων. Η ιστορία όμως μας δίδαξε πως για να επιτύχει αυτό πρέπει να γίνει σε καθαρά επιχειρηματική βάση και μακριά από την κρατικοποίηση και την κομματικοποίηση».

Την ίδια στιγμή που στην Ελλάδα το συνεταιριστικό κίνημα - ιδίως στον αγροτικό τομέα – θεωρείται ότι απέτυχε, λόγω παραγόντων, όπως οι διαδικασίες κομματικού χαρακτήρα, η αδιαφάνεια, η διαφθορά και η νομοθεσία, στην υπόλοιπη Ευρώπη οι συνεταιρισμοί όχι απλά πετυχαίνουν, αλλά πολλοί εξ αυτών παρουσιάζουν πλέον μεγέθη μεγάλων εταιρειών.

Στην Ελλάδα, οι νόμοι περί συνεταιρισμών αποτέλεσαν κεντρικό άξονα άσκησης πολιτικής και όπως αποδείχτηκε και χειραγώγησης των συνεταιρισμών. Οι συνεταιρισμοί στην Ελλάδα, κυρίως οι αγροτικοί, χρησιμοποιήθηκαν ως μέσον άσκησης πολιτικής με διαδικασίες κυρίως κομματικού χαρακτήρα και αδιαφανείς. Πολύ συχνά οι δράσεις και οι αποφάσεις τους δεν βασίζονταν σε ανάλυση αναγκών και σε επιχειρηματικά κριτήρια αποδοτικότητας.

Οι συνεταιρισμοί ήταν σοβαρά εξαρτημένοι από την Αγροτική Τράπεζα, η οποία με την σειρά της ελεγχόταν από το κράτος. «Η διαφθορά ήταν διαδεδομένη και διάβρωσε και τα ελάχιστα υπολείμματα κοινωνικού κεφαλαίου. Έτσι η έλλειψη συνεκτικού ιστού έκανε τους συνεταιρισμούς ευάλωτους στα παραμικρότερα προβλήματα και στις διακυμάνσεις της αγοράς. Όταν δε, έλειψε η κρατική κάλυψη και η στήριξη από την Αγροτική Τράπεζα, οι συνεταιρισμοί κατέρρευσαν».

Γιατί δεν υπάρχουν στην Ελλάδα «δυνατοί» συνεταιρισμοί και σε άλλους τομείς εκτός της πρωτογενούς παραγωγής (π.χ., καταναλωτικοί ή πιστωτικοί), ενώ αντίθετα παρατηρείται ανάπτυξη των επαγγελματικών (π.χ., συνεταιρισμοί ηλεκτρολόγων); Το κοινωνικό κεφάλαιο είναι πολύ χαμηλό στην Ελλάδα, ειδικά την εποχή αυτή της οικονομικής κρίσης. Λείπει λοιπόν ο συνεκτικός ιστός ο απαραίτητος για την δημιουργία και λειτουργία του συνεταιρισμού. Υπάρχει όμως, ειδικά τώρα, πεδίο για την ανάπτυξη συνεταιριστικών μορφών οργάνωσης. Η ύφεση και η αναιμική επιχειρηματική δραστηριότητα σε πολλούς τομείς δημιουργεί κενά, τα οποία θα μπορούσαν να γεμίσουν με πρωτοβουλίες παραγωγών, καταναλωτών, επαγγελματιών και εργαζομένων. Όπως οι συνεταιρισμοί «γεννήθηκαν» ταυτόχρονα με τη «γέννηση» του σύγχρονου καπιταλισμού, έτσι και τώρα η οικονομική κρίση είναι ταυτόχρονα μια τεράστια ευκαιρία για την αναγέννηση του συνεταιρισμού στην Ελλάδα.

Η ύπαρξη ενός συνεταιρισμού στην αγορά, όπως το κίνημα της πατάτας, εισήγαγε πληροφορία σχετικά με τα πραγματικά κόστη και τα περιθώρια κέρδους. Έτσι, η ύπαρξη αυτού του συνεταιρισμού «ανάγκασε» και τις άλλες επιχειρήσεις στην αγορά να συμπεριφερθούν ανταγωνιστικά προσαρμόζοντας τα κέρδη και την εν γένει συμπεριφορά τους στο «μέτρο» που καθορίζει ο συνεταιρισμός. Ο ρόλος του «μέτρου», που προσέφερε το κίνημα της πατάτας, είναι η σημαντικότερη ίσως συνδρομή του. Τώρα γνωρίζουμε πόσο φτηνά μπορεί να αγοράσει μια νοικοκυρά ένα κιλό πατάτες και πόσο καλά μπορεί να πληρωθεί αντίστοιχα ένας παραγωγός. Έτσι, κανονικά, θα πρέπει να έχουν προσαρμοστεί αντίστοιχα οι τιμές λιανικής και παραγωγού.

Η διατροφική αλυσίδα είναι περίπλοκη υπόθεση και η τιμή των προϊόντων είναι μία μόνο παράμετρος. Η αλυσίδα πρέπει ταυτόχρονα να εξασφαλίζει και την πρόσβαση, την υγεία, την ασφάλεια των τροφίμων, με έναν τρόπο που έχει διάρκεια. «Θα περίμενε κανείς να δει μια καλύτερη οργάνωση των λαϊκών αγορών, όπου εξασφαλίζεται η πιστοποίηση προϊόντων και η ταυτοποίηση της ιδιότητας του παραγωγού».

Μετά από τα τελευταία έξι χρόνια αυστηρής λιτότητας και μεγάλης φορολόγησης η ελληνική αγροτική οικογένεια αντί της ανάπτυξης σε όλους τους τομείς, βιώνει μια γενική άτυπη χρεοκοπία όπου η συγκυβέρνηση νοιάζεται μόνο για τη διάσωση του τραπεζικού συστήματος.

Όλα τα πιο πάνω, κάνουν να εξαφανίζεται η προοπτική της αγροτικής ανάπτυξης με τα αναμενόμενα οφέλη. Το παράδειγμα που ακολουθεί, περιγράφει ότι η ανάγκη επιβίωσης, ακόμα και η εξασφάλιση μεγαλυτέρου εισοδήματος, σπρώχνουν βιαίως την αγροτική οικογένεια και ιδίως τη νέα γενιά στο δρόμο της μετανάστευσης!

«Έχει γεννηθεί και ενηλικιωθεί στην Αυστραλία από Έλληνες γονείς μετανάστες και είχε επιλέξει να παντρευτέι και να ζήσει στην Ελλάδα - ενώ οι γονείς και τα αδέλφια της παραμένουν στην Αυστραλία. Απέκτησε παιδιά και τώρα αυτά, μετά από την περαίωση των σπουδών τους στην Ανωτάτη Εκπαίδευση με την απόκτηση πτυχίων, εξαναγκάζονται λόγω της ανεργίας, να επιστρέψουν μετανάστες στην Αυστραλία να ζήσουν και να εργαστούν εκεί. Με την ανεργία στα ύψη… τον ίδιο δρόμο θ’ ακολουθήσει και η υπόλοιπη οικογένεια.

Η μοναδική απάντηση της μητέρας σε όλα αυτά, είναι τα βουρκωμένα μάτια της, που μετά από 28 χρόνια θα ήθελε να μην είχε βιώσει ο 25χρονος μετανάστης γιος της, το δικό της νόστο. Θα ήθελε να μην είχε φύγει ποτέ . «Έτσι σοφή που έγινε, με τόση πείρα, ήδη κατάλαβε οι Ιθάκες τι σημαίνουν», μελαγχολικά ηχεί ο Καβαφικός ποιητικός λόγος.