Ο Νίκος Καραθάνος σκηνοθετεί την πρώτη του τραγωδία στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση. Ο άνθρωπος που μας χάρισε την «Γκόλφω» και το «Δεκαήμερο», τους «Όρνιθες» και την «Οπερέτα», στιγμές ακριβής συγκίνησης αλλά και υποδείγματα θεατρικής ομαδικότητας, μεταφέρει τον Προμηθέα από τα όρη του Καυκάσου σε ένα δωμάτιο σπιτιού, κάνοντας την ειρκτή του να παραπέμπει στον δικό μας εγκλεισμό. Με σεμνότητα και τόλμη, σεβασμό στους δασκάλους αλλά και τομές στις αναζητήσεις του, φανερώνει με κάθε του πρόταση πως δεν είναι μόνο σημαντικός δημιουργός, αλλά και μεγάλη ψυχή. Η παράσταση αφιερώνεται στην αξέχαστη σκηνογράφο και σταθερή συνεργάτιδά του Έλλη Παπαγεωργακοπούλου, που έφυγε πρόωρα.
● Σκηνοθετικά είναι η πρώτη σου τραγωδία. Έχεις παίξει, έχεις σκηνοθετήσει. Πόσο δύσκολο είναι να κάνεις και τα δύο;
Άλλες φορές είναι δύσκολο, άλλες ακατόρθωτο. Σαν να είσαι ταυτοχρόνως και μέσα και απ’ έξω. Καταλαβαίνεις τους ανθρώπους που έχουν μια αναπηρία: έναν τυφλό που δεν μπορεί να δει, κάποιον που δεν μπορεί να πιάσει… Έχει και αφάνταστη γοητεία βέβαια, γιατί είναι σαν να ακούς κάτι από τα σπλάχνα, τον θόρυβό του, πηγαίνεις κοντά στην πηγή όταν κάτι σου φταίει. Αλλά στιγμές είναι σχεδόν ακατόρθωτο. Πάντα θα βγεις λίγο ηττημένος στο τέλος. Δεν μπορείς να το ελέγξεις από τη σωστή θέση. Ή θα πρέπει κάποια στιγμή να αφήσεις μία από τις δύο δουλειές. Συνήθως τη σκηνοθετική.
● Ο Λευτέρης Βογιατζής έλεγε ότι τις φορές που έπαιξε και σκηνοθέτησε ταυτόχρονα, αδίκησε τον εαυτό του ως ηθοποιό.
Γιατί η λειτουργία του σκηνοθέτη λήγει – όταν ανέβει η παράσταση δεν έχεις ζωή. Σαν ηθοποιός συνεχίζεις και θα συνεχίζεις. Παλιά είχαμε κιόλας ένα περιθώριο, λέγαμε «μετά τη δεύτερη εβδομάδα το βρήκα». Ή στο τέλος των παραστάσεων έλεγες: «Το βρήκα, το ένιωσα!». Το θυμάμαι και από παλαιότερους: «Εκείνη τη μέρα κάτι έγινε, κάτι συνάντησα, κάτι μου αποκαλύφθηκε». Σαν άνθρωπος περιμένεις την αποκάλυψη.
● Στην Ελλάδα την τραγωδία την έχουμε συνδέσει αν όχι με την Επίδαυρο, πάντως με ανοιχτά θέατρα, με στοιχεία μεγεθυσμένα.
Είναι ευχή και κατάρα. Από τη μια έχεις ένα πανέμορφο θέατρο, από την άλλη δεν παύουν να είναι θέατρα: μια σκηνή και θεατές. Θυμάσαι, κάποτε στην Επίδαυρο λέγαμε: ποιος βγήκε με «ψείρα»; Αδιανόητο! Σιγά σιγά δεν το θεωρούμε ταμπού. Παλιά το θεωρούσαμε. Έχει και τα καλά του και τα κακά του. Αλλά είναι αναγκαίο, γιατί δεν μιλάμε πια τόσο δυνατά στη ζωή μας. Θυμάμαι τους θείους μου όταν έφταναν, τους άκουγα τρία τετράγωνα πριν! Τώρα θέλουμε να φτάσουμε τον άλλο με τη φωνή μας και χρειάζεται βοήθεια για να σε φτάσει η λέξη να τη νιώσεις. Παλιά οι άνθρωποι γνωρίζονταν, ξεκινάγανε με τα ονόματα, μετά βρίσκανε παρατσούκλια, και στο τέλος συνεννοούνταν με ιαχές και συντμήσεις των ονομάτων τους! Βρίσκανε ήχους, έφτιαχναν μια γλώσσα.
Νίκος Καραθάνος
● Το ταμπού της «ψείρας» ξεπεράστηκε. Τι άλλο ξεπεράσαμε αλήθεια;
Το ότι είμαστε λίγο πιο περιπετειώδεις στις σκηνοθεσίες μας, στις απόψεις μας, στις διανομές μας. Μπορείς να παίξεις ένα ρόλο και να είσαι 1,55 αντί 1,70. Το να χορεύει το σώμα σου διαφορετικά. Να είσαι πιο ειλικρινής κι όχι μεγαλόστομος. Να σκέφτεσαι ελεύθερα. Πολλά. Και το μέλλον θα ξεπεράσει κι άλλα, και εμάς τους ίδιους.
● Το ταμπού του κλειστού χώρου πώς το ξεπερνάμε;
Κατ’ αρχάς, να ξεπεράσουμε το ότι παίζουμε τραγωδία σε κλειστό χώρο; Γιατί, έχουμε ξεπεράσει το να παίζουμε τραγωδία σε ανοικτό χώρο; Ξέρουμε πώς; Αποκτήσαμε κάποια γνώση; Όλη η διαδρομή της ερμηνείας του αρχαίου δράματος είναι κατ’ εμέ μια ιστορία υπέροχης ήττας. Πήραν συνέντευξη από την Τιτίκα Νικηφοράκη για κάτι που κάναμε με τον Ανέστη Αζά και τον Πρόδρομο Τσινικόρη στη Μικρή Επίδαυρο. Ήταν 90 κάτι και μιλούσε για τις παραστάσεις του Ροντήρη, αυτές τις παλιές που έχουν μείνει μνημειώδεις και λέμε πως ήταν κάτι μαγικό, το σωστό, το αξεπέραστο. Έλεγε: «Ναι, δουλεύαμε πάρα πολύ, ψάχναμε το τέλειο. Κι όταν ερχόταν η ώρα της παράστασης, δεν ήταν τέλειο, ήταν τέλος!». Κάθε εποχή, όταν περάσει η ώρα της, τείνει, σαν από ματαιοδοξία, να εξιδανικεύσει τον εαυτό της: «Τότε ήταν υπέροχο! Τι κρίμα που δεν έμεινε έτσι!». Η στιγμή που το έκαναν δεν ήταν υπέροχη. Αλλά ήταν πραγματική. Συνεπώς, εξαιρετικά πολύτιμη. Εμείς έχουμε προδιάθεση το αρχαίο να το αντιμετωπίζουμε σαν να τους ακούμε από τον τάφο πώς μίλαγαν το 450 π.Χ., και να μας μαλώνουν αν μιλήσουμε αλλιώς!
● Μα δεν ξέρουμε πώς!
Ουδεμία σχέση! Απαγορεύεται να παρεκκλίνουμε από το ήθος του 1950, του 1960, του 1970, μιας εποχής που φλέρταρε με το εθνικό κάλλος στον λόγο και τις παραστάσεις. Αυτό κατάλαβα κι όταν συνεργάστηκα με ξένους σκηνοθέτες. Ξέρεις, όταν ήμασταν μικρότεροι, πηγαίναμε σαν ζητιάνοι σε όποιον είχε τις μεταφράσεις του Βολανάκη στο συρτάρι του. Λέγαμε μεταξύ μας: Τι είπε ο Βολανάκης για τα χορικά; ότι είναι όνειρα! Δεν έβρισκες τις μεταφράσεις. Η καλύτερη ήταν κρυμμένη. Ένα κυνήγι θησαυρού: όταν την έβρισκες ήσουν ευτυχής. Σαν να αναζητάς έναν αγνοούμενο. Σαν να ψάχνεις στο Ληξιαρχείο ποιος είναι συγγενής σου. Αυτό σιγά σιγά άλλαξε, έχουμε πλέον τρανή ιστορία υπέροχων ανθρώπων που μεταφράζουν, με τους οποίους η δημοσιογραφία σπανίως ασχολείται. Ασχολείστε με δεκάδες ηθοποιούς, κι όχι με ένα δημιουργό. Ούτε με τους συνθέτες. Για να μην αναφέρω τους σκηνογράφους… Το αρχαίο δράμα, λοιπόν, έχει περάσει τόσες ωραίες περιπέτειες πρωταθλητισμού στην Αργολίδα! Τις αντιδράσεις που είχες, ποτέ δεν τις είχες σε άλλο αρχαίο θέατρο. Μόνο εκεί!
● Εσύ έχει τύχει να είσαι παρών επί σκηνής σε όλα τα μπάχαλα που έχουν γίνει στην Επίδαυρο!
Πράγματι! Στις «Βάκχες» του Λάγχοφ, στη «Μήδεια» του Βασίλιεφ, στους «Πέρσες» του Γκότσεφ! Έχω ζήσει πολλά. Μέχρι και το να παίζουμε με αστυνομικό κλοιό. Ήταν ευτυχία για μένα, γιατί συνέβαινε κάτι εξαιρετικά γόνιμο. Ε, τώρα δεν συμβαίνουν τέτοιες αντιδράσεις. Το αρχαίο δράμα είναι ένα παγκόσμιο όνειρο, κάτι που σου μαθαίνει πώς στέκεσαι ως άνθρωπος. Χρειάζεσαι θεατή και το σώμα σου. Σε μια αλάνα, στην Επίδαυρο ή στη Στέγη, οπουδήποτε. Αξίζουν να ψαχτούν από όλες τις πλευρές αυτοί οι μύθοι και οι παραλλαγές τους. Χρειαζόμαστε όλα τα εργαλεία του κόσμου για να δείξουμε το τραγικό ποίημα του ανθρώπου. Όλα!
● Το γεγονός ότι ο Καύκασος και το δέσιμο με αλυσίδες μια χαρά χωράνε σε ένα δωμάτιο, το ζήσαμε πρόσφατα, το εμπεδώσαμε. Το Κράτος και η Βία χωράνε;
Αυτές τις έννοιες άντε να τις παραστήσεις με δύο ανθρώπους σε θέατρο! Άντε να παραστήσεις έννοιες γενικότερα! Αυτά τα έκανε η εικονογραφία στην εκκλησία, το μεσαιωνικό δράμα… Εμείς έχουμε ένα περίεργο χριστιανικό φίλτρο και οι έννοιες γίνονται διδάγματα εκ του κατηχητικού, με μια ενοχή. Ενώ οι αρχαιοελληνικοί μύθοι τις έκαναν καλαμιές, ποτάμια, βουνά… Να δείξεις το Κράτος και τη Βία σε μια σκηνή… Αν ψάξεις πίσω τους υπάρχουν δεκάδες μύθοι τι είναι το καθένα. Την έννοια δεν τη βλέπεις, βλέπεις τις χειρονομίες της. Κοίτα έναν άνθρωπο πονεμένο που κάθεται στο δρόμο, και στο πρόσωπό του θα καταλάβεις πολύ περισσότερο το Κράτος και τη Βία.
● Ο αετός που μας τρώει τα σπλάχνα, ποιος είναι;
Η ατέλειά μας. Κι ότι ο Θεός μπορεί ακόμα να πειράξει το DNA μας και να μας αρρωστήσει.
● Το ότι τα σπλάχνα αναγεννώνται κάθε μέρα είναι ευχή ή κατάρα;
Είναι η μοίρα μας. Οι αρχαίοι δεν παύουν να λένε ότι μια ανάγκη στέκεται πάνω από όλα και υφαίνονται οι ζωές όλων των πλασμάτων. Κι ότι τα πράγματα αλλάζουν. Αυτό που λέει στον «Προμηθέα»: Είδα δύο τύραννους να πέφτουν και θα δω και τρίτο. Το λέει ο Οιδίποδας στον Κολωνό: Θα γίνει αυτό, και μετά θα ξαναγίνει, και θα ξαναγίνει, θα περάσουν κύκλοι στη ζωή, κι άλλοι, κι άλλοι… Η σοφία των αρχαίων πλησιάζει το Μυστήριο, κι εκεί σταματάνε. Γι’ αυτό ο Οιδίποδας λέει: δεν μου επιτρέπεται να πω περισσότερα. Δεν λέγονται. Στον δε «Προμηθέα», υπάρχει μια στιγμή που λες: Τι λέω, Θεέ μου; Έργο γραμμένο πριν από 2.500 χρόνια, όπου κάνει μεγάλη παύση ο κεντρικός ήρωας και λέει: «Συγγνώμη που κάνω παύση. Κάτι σκέφτηκα, αλλά δεν θα σας το πω»!
● Υπάρχουν και σήμερα πράγματα που δεν λέγονται.
Βέβαια. Μέσα σε αυτό το ανείπωτο κάτι υπάρχει. Ίσως όλη η αλήθεια, η ουσία αυτού που θα μας βρει ή που περάσαμε, που δε λέγεται.
● Έβαλες τίτλο «Προμηθέας», βασισμένος στον «Προμηθέα Δεσμώτη»…
Ναι. Γιατί είναι κατά 90% το κείμενο του Αισχύλου, αλλά έχω κάνει κάποιες ελάχιστες παρεμβάσεις. Θεώρησα καλύτερο να το πω έτσι.
● Η παράσταση είναι αφιερωμένη στη σκηνογράφο με την οποία έχεις συνεργαστεί σε όλη σου την πορεία, και που δεν είναι πια μαζί μας: την Ελλη Παπαγεωργακοπούλου.
Τι να πω εδώ… Τη ζωή μου με αυτόν τον άνθρωπο δεν μπορώ να την πω σε μια συνέντευξη, δεν χωράει…
● Δεν σου το ζητάω.
Το ξέρω. Ο,τι είμαι εγώ τώρα, είμαι εξαιτίας της. (Παύση. Σιωπή.)
● Ο Προμηθέας είναι κλεισμένος σε ένα δωμάτιο. Αυτό προήλθε από το δικό σου δωμάτιο;
Ε βέβαια. Από ποιου άλλου; Δεν έχω πού αλλού να ψάξω παρά μέσα μου. Δεν έχω κάτι άλλο. Έχετε εσείς; Κανένας δεν έχει. Από αυτό το 1,77!
● Ανέφερες πριν τον Βολανάκη. Για όσους τον πρόλαβαν, υπήρξε δάσκαλος. Ποιους άλλους θεωρείς δασκάλους σου;
Τον Βασίλη Παπαβασιλείου. Τον Δημήτρη Μαυρίκιο. Φωτεινά πνεύματα που έδιναν την ψυχή τους για μια λέξη και για μια έννοια δημοκρατίας και αλήθειας μέσα τους. Τον Νίκο Παναγιωτόπουλο. Ανθρώπους μνημειώδεις στη γνώση, αλλά και στο χειρισμό της. Παλαιότερα υπήρχαν καλλιτέχνες που το ότι ήταν ακόμα εν ζωή κάπου στην Αθήνα, σε έκανε να στέκεις με σεβασμό. Μια φορά συνάντησα στο δρόμο τον Βολανάκη, και τον ρωτάω: Τι κάνετε; «Αταξίες!» μου απάντησε. Το ότι ήταν κάπου στην Κυψέλη σε έκανε να αισθάνεσαι ασφαλής – ότι υπάρχει ένας τέτοιος άνθρωπος. Ο Λευτέρης Βογιατζής, ο Μαυρίκιος, παλαιότερα ο Ανδρέας Βουτσινάς… Μικροί μύθοι. Αλλά και χώροι: το θέατρο Αμόρε, το Εμπρός, οι άνθρωποί του… Σου έδιναν την ασφάλεια ότι αυτή η Τέχνη είναι σε καλά χέρια.
● Έχουμε ακόμα τέτοια μεγέθη;
Ναι. Μπορεί εν υπνώσει ή λίγο ξεχασμένα. Αλλά υπάρχουν άνθρωποι που έχουν ανέβει σε ύψη μεγάλα καλλιτεχνικά. Και δεκάδες ηθοποιοί. Και εμπορικοί. Τους βλέπεις καμιά φορά να παίζουν θυμωμένα, σαν να μας μαλώνουν να ανοίξουμε τα μάτια μας. Είναι μεγάλη περιουσία το να καταλάβεις τι υπέροχο είναι να έχεις και να χαίρεσαι τη Λυδία Φωτοπούλου, τη Χρύσα Ρώπα ή τη Σοφία Φιλιππίδου. Ανθρώπους που κάτι λατρεύεις στα μάτια τους. Σε κεντρίζουν να ζεις.
● Ο ηθοποιός στο θέατρο πόση ανάγκη έχει τον σκηνοθέτη;
Η πιο αρχαία σχέση είναι με αυτόν που γράφει, που γεννάει κάτι. Αυτός είναι ο πιο παλιός. Από κει και πέρα χρειάζεσαι κάποιον να σε οργανώνει, έναν μικρό Θεό να αποφασίζει για σένα. Αλλά χρειάζεται να βγούνε νέα παιδιά με ικανότητες να πάρουν αυτή τη δουλειά στα χέρια τους. Συνήθως ήταν κλειστή. Αλλά η εποχή παράγει αυτό που θα θελήσει για αργότερα. Κάποτε πηγαίναμε σε μια παράσταση και λέγαμε: «Α! Έτσι είναι! Το βρήκαμε! Έτσι παίζεται! Αυτό είναι!». Τι είναι; Κι άμα το βρήκαμε, τι το κάνουμε;
* Δημοσιογράφος, σκηνοθέτης και μεταφραστής
⚫ INFO: Ο «Προμηθέας», από τον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου, σε σκηνοθεσία Νίκου Καραθάνου, θα παίζεται στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση ως τις 30 Οκτωβρίου, από Τετάρτη ως Κυριακή στις 20.30.
Πληροφορίες και εισιτήρια: Ίδρυμα Ωνάση (onassis.org).
Μετάφραση/κείμενο: Γιάννης Αστερής.
Διασκευή: Νίκος Καραθάνος, Γιάννης Αστερής.
Σκηνοθεσία: Νίκος Καραθάνος.
Σκηνικό: Εύα Μανιδάκη.
Κοστούμια: Άγγελος Μέντης.
Φωτισμοί: Felice Ross.
Μουσική: Άγγελος Τριανταφύλλου.
Επιμέλεια κίνησης: Amalia Bennett.
Ηθοποιοί (αλφαβητικά): Νίκος Καραθάνος, Γιάννης Κότσιφας, Χρήστος Λούλης, Γαλήνη Χατζηπασχάλη.
Μουσικοί επί σκηνής: Άγγελος Τριανταφύλλου, Γιώργος Πούλιος και οι Δημήτρης Γκόγκας (τρομπέτα), Γιάννης Γούναρης (κόρνο), Γιάννης Καΐκης (τρομπόνι), Ντίνος Τριανταφύλλου (τούμπα)
πηγη: https://www.efsyn.gr