Στη Μεγάλη Βρετανία, όπου όλα τα γνωστά Πανεπιστήμια είναι δημόσια, τα δίδακτρα πήγαν στις 9.000 λίρες για τους Βρετανούς και πολύ περισσότερα για τους ξένους όταν διαδοχικές κυβερνήσεις απέσυραν την κρατική χρηματοδότηση για τη διδασκαλία και απαίτησαν να καλύψουν την τρύπα οι φοιτητές με τα δίδακτρα. Παράλληλα, τιμωρητικοί και επάλληλοι μηχανισμοί αξιολόγησης χρησιμοποιούνται για να μειώνουν τις κρατικές δαπάνες, λέγοντας στους χαμένους «Δεν φταίμε εμείς, αλλά οι συνάδελφοί σας που σας έδωσαν χαμηλό βαθμό». Δημιουργήθηκε έτσι μια τεχνητή «αγορά» που κάνει την παιδεία εμπόρευμα και οδηγεί στο κλείσιμο τμημάτων, τις απολύσεις πανεπιστημιακών και την επίθεση στις ανθρωπιστικές σπουδές γιατί δεν έχουν ορατή οικονομική επίδραση.

Οταν διαπιστώθηκε η προσπάθεια χειραγώγησης έρευνας και διδασκαλίας, ξεκίνησε μια αντεπίθεση για την επιστροφή στις αρχές του ανθρωπιστικού Πανεπιστήμιου. Πολλά Πανεπιστήμια εγκαταλείπουν το επιχειρηματικό μοντέλο και επιστρέφουν στην ακεραιότητα της ακαδημαϊκής ζωής. Η χαριστική βολή δόθηκε από το Brexit και την πανδημία που αποτέλεσαν τη νέμεση για την ύβρι του ματαιόδοξα ηλίθιου business plan. Οι ξένοι φοιτητές, που τώρα περιλαμβάνουν και τους Ευρωπαίους, μειώθηκαν δραστικά, αφαιρώντας σημαντικό μέρος των εισοδημάτων. Το πανεπιστημιακό μοντέλο που στηρίζεται στα δίδακτρα και το κέρδος απέτυχε παταγωδώς. Τα βρετανικά Πανεπιστήμια, από τα καλύτερα στον κόσμο, άρχισαν να χάνουν το κύρος τους μαζί με τους βασικούς τους χρηματοδότες.

Δικαίωμα ή προνόμιο;

Οι αποτυχίες και η ανασφάλεια στο νέο περιβάλλον οδήγησαν σε διεθνή ακαδημαϊκό διάλογο για το Πανεπιστήμιο του 21ου αιώνα. Ο διάλογος έχει πάρει τη μορφή της αντιπαράθεσης δύο ριζικά διαφορετικών μοντέλων. Για τη μια πλευρά η παιδεία είναι δημόσιο αγαθό, δικαίωμα και αυταξία, για την άλλη, προνόμιο και εμπόρευμα. Για το κλασικό μοντέλο Πανεπιστήμιου του Humboldt, η παιδεία καλλιεργεί τη δημοκρατική συνείδηση. Για τους άλλους, τα Πανεπιστήμια είναι τεχνοκρατικά ιδρύματα σε στενή και αποφασιστική σχέση με την αγορά. Ελπίζω η ιδεολογική σύγκρουση να εμφανιστεί στη συζήτηση για τον νόμο των ιδιωτικών Πανεπιστημίων. Οι συνταγματικές ενστάσεις είναι σημαντικές. Αλλά δουλειά των δημοκρατών είναι να υπερασπιστούν τα αξιακά θεμέλια του Πανεπιστημίου.

Η παιδεία ως δικαίωμα δεν κάνει διαχωρισμό μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Αντίθετα, η εκπαίδευση έχει αποτελέσει ιστορικά τρόπο μείωσης των ανισοτήτων, αναδιανομής με την δωρεάν παροχή της, κύριο μηχανισμό κοινωνικής δικαιοσύνης. Πώς λειτουργεί η παιδεία ως προνόμιο και εμπόρευμα; Οπως έχει πει επανειλημμένα ο κ. Μητσοτάκης και οι υπουργοί του, με τον ανταγωνισμό: δημιουργία ιδιωτικών Πανεπιστημίων, δίδακτρα στα δημόσια, τιμωρητική αξιολόγηση του δημόσιου Πανεπιστημίου και σύνδεσή της με τη χρηματοδότηση, κουπόνια για να επιδοτεί το Δημόσιο τους ιδιώτες, λίγες και επιλεκτικές υποτροφίες για να νομιμοποιείται ένα σύστημα που στηρίζεται και μεγαλώνει την ανισότητα.

Η παιδεία αποτελεί εμπόρευμα σαν την οδοντόπαστα, οι φοιτητές είναι πελάτες, οι πανεπιστημιακοί πωλητές σε σουπερμάρκετ που πουλάνε πληροφορίες και πτυχία. Η αξία την παιδείας καθορίζεται από την προσφορά και τη ζήτηση πτυχίων και το ύψος των διδάκτρων. Σύμφωνα με το Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός, οι πλούσιοι Ελληνες ξοδεύουν πέντε φορές περισσότερα για την παιδεία των παιδιών τους από ό,τι οι φτωχοί. Οσοι έχουν την οικονομική δυνατότητα στέλνουν τα παιδιά τους στα καλά Πανεπιστήμια του εξωτερικού και θα συνεχίσουν μετά την ίδρυση ιδιωτικών ιδρυμάτων. Η παιδεία ως εμπόρευμα και προνόμιο αναπαράγει και μεγαλώνει τις ανισότητες. Αλλά γι’ αυτό απαιτείται η υπονόμευση του δημόσιου και δωρεάν Πανεπιστήμιου.

Στο ανθρωπιστικό μοντέλο δεν έχει θέση ο ανταγωνισμός, αλλά η σκέψη που στηρίζεται στη σκέψη των άλλων, η διδασκαλία και η μάθηση ως συλλογική διαβούλευση, η έρευνα και η φαντασία ως άνοιγμα νέων κατευθύνσεων στην επιστήμη. Πανεπιστήμιο σημαίνει λόγον διδόναι, να έχεις επιχειρήματα, να ακούς τον άλλο και μέσα από τον διάλογο να ανελίσσεται η αλήθεια, πάντα προσωρινή, ευάλωτη, μεταβλητή. Η δεύτερη αρχή υποστηρίζει ότι η πανεπιστημιακή παιδεία είναι αυτοσκοπός, έχει εγγενή και όχι εργαλειακή αξία. Η επιτυχία της σχετίζεται αλλά δεν εξαρτάται από οικονομικά ή άλλα εξωγενή αποτελέσματα.

Δεν διδάσκουμε τους νέους για να «συνεισφέρουν» στην οικονομία αλλά για να μάθουν να διαβάζουν κριτικά, να σκέφτονται, να κρίνουν και να εμβαθύνουν την κατανόηση του εαυτού, του άλλου και του κόσμου. Αποκτούν βέβαια οι νέοι γνώσεις και δεξιότητες που θα χρησιμοποιηθούν επαγγελματικά. Μια γενική σύγκλιση της παιδείας με τις ανάγκες εργασιακής και κοινωνικής αναπαραγωγής είναι επιθυμητή. Αλλά όπως η εργασία δεν αποτελεί το σύνολο της ζωής, έτσι και οι επαγγελματικές γνώσεις δεν εξαντλούν το έργο της μάθησης. Οταν το Πανεπιστήμιο γίνεται επαγγελματική σχολή –όπως βλέπουμε σε μερικές «μεγάλες» σχολές–, τότε σταματάει να καλλιεργεί την επιστήμη και γίνεται τεχνογνωσία.

Οι αρχές αυτές είναι ακόμη πιο κρίσιμες για τα μεταπτυχιακά προγράμματα. Ενα μεγάλο ποσοστό των νέων, κοντά στο 50% στην Ευρώπη και την Αμερική, αποκτούν πρώτο πτυχίο. Επομένως, τα μεταπτυχιακά προγράμματα διαχωρίζουν, δίνοντας την εξειδίκευση και την κριτική σκέψη, απαραίτητη για την οικονομία της γνώσης και άυλης παραγωγής. Τα διδακτορικά διπλώματα αναπαράγουν την επιστήμη και ειδικότητα.

Στη διδακτορική επιτήρηση ολοκληρώνεται η έννοια του Πανεπιστημίου ως χώρου μαθητείας και προετοιμασίας για την ανανέωση του ακαδημαϊκού «σιναφιού». Στα μεταπτυχιακά, φτιάχνουμε τους συναδέλφους που θα μας αντικαταστήσουν. Δεν υπάρχει περίπτωση τα ιδιωτικά Πανεπιστήμια, με το περιορισμένο προσωπικό που κατά κανόνα δεν έχει ελεύθερο χρόνο για έρευνα, να αποκτήσουν αξιοπρεπή μεταπτυχιακά προγράμματα και ερευνητικές δυνατότητες. Στα ιδιωτικά Πανεπιστήμια όλα έχουν τιμή, αλλά τίποτε αξία. Οι πανεπιστημιακές αξίες έχουν αντικατασταθεί από τη χρηματική αξία. Αυτή είναι η κατεύθυνση του νέου νόμου για τα ιδιωτικά Πανεπιστήμια.

Τέλος η δημοκρατία. Το Πανεπιστήμιο δεν αποτελεί «προετοιμασία» για τη ζωή, είναι ένα από τα πιο σημαντικά μέρη της ζωής. Κάθε πλευρά του αναπνέει δημοκρατία. Εκεί μαθαίνουμε τη δύναμη του λόγου και του επιχειρήματος, τον σεβασμό του άλλου και της άποψής του. Εκεί μαθαίνουμε ότι η σκέψη και η γνώση είναι συλλογική προσπάθεια και κατάκτηση. Η συμμετοχή των φοιτητών στη διοίκηση του Πανεπιστημίου αποτελεί εργαστήρι και προπαίδεια για την ένταξη στην πολιτική. Τα χρόνια της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ ο Κ. Μητσοτάκης έλεγε ότι οι φοιτητές μπορούν να συμμετέχουν σε συζητήσεις με ακαδημαϊκά θέματα, αλλά όχι σε αποφάσεις, γιατί τους ξεπερνούν. Για τη Νέα Δημοκρατία οι φοιτητές δεν μπορούν να αποφασίζουν, χρειάζονται τους πατερούληδες, δεν έχουν ξεπεράσει το οιδιπόδειο. Η μια αντίληψη αντιμετωπίζει τους νέους ως ενεργούς πολίτες, η άλλη ως πολιτικά αδιάφορους και ανίκανους.

Τι να πει κανείς; Φαίνεται ότι οι εραστές του ιδιωτικού και της ιδιωτικοποίησης είναι ιδιώτες με την κλασική έννοια της λέξης.

Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Λονδίνου

● Το βιβλίο του Κώστα Δουζίνα «States of Exception: Human Rights, Biopolitics, Utopia» μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Edward Elgar.

www.efsyn.gr