Το ελληνικό προοδευτικό τραγούδι των δεκαετιών του μετεμφυλιακού κράτους και της δικτατορίας των συνταγματαρχών (1950-1967) χρησιμοποιούσε την αλληγορία στον στίχο για να εκφράσει όλα αυτά που έκοβε ή θα μπορούσε να κόψει η λογοκρισία. Εν αντιθέσει με τις δημοκρατίες της Δύσης στην Ελλάδα μια ολόκληρη ιδεολογία και πολιτική παράταξη, η κομμουνιστική, ήταν απαγορευμένη. Όμως από αυτήν τη θέαση του κόσμου προέκυπταν σκέψεις και αντιλήψεις, οι οποίες έπαιρναν τη μορφή του στίχου.
Παράλληλα, στο πεδίο της μουσικής της σύνθεσης η δεκαετία του ‘60 έφερε στο φως αυτές τις συνθέσεις που, υπηρετώντας το λαϊκό, έμελλε να κάνουν την ελληνική μουσική παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά με το «γκλιν-γκλιν» του Χατζηδάκι και το «μπουμ-μπουμ» του Θεοδωράκη, όπως εύστοχα μου είχε πει ένας συνάδελφος σερβιτόρος πριν πολλά χρόνια στη Μυτιλήνη. Στη γραμμή που χάραξαν αυτοί οι δυο συνθέτες ήρθαν να δημιουργήσουν οι λίγο νεώτεροί τους μεγάλοι συνθέτες, ο Ξαρχάκος, ο Κουγιουμτζής, ο Πλέσσας, ο Σπανός, ο Χατζηνάσιος και ο εκλιπών Δήμος Μούτσης.
Ο ρόλος του Μούτση επί Χούντας
Ο Δήμος Μούτσης, γεννημένος το 1938 στον Πειραιά, εμφανίστηκε στη δισκογραφία το 1967 μελοποιώντας Νίκο Γκάτσο στο τραγούδι «Βρέχει ο Θεός» που το τραγούδησε ο Σταμάτης Κόκκοτας. Στη συνέχεια, στα πρώτα χρόνια της Χούντας, θα κάνει επιτυχίες που τις ξέρουμε όλοι όπως το τραγούδι «Αυτά τα χέρια» σε στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου και το «Στην Ελευσίνα μια φορά» του Βασίλη Ανδρεόπουλου που τα τραγούδησε ο Μανώλης Μητσιάς. Θα συνεχίσει με τον εμβληματικό «Άγιο Φεβρουάριο» που θα αποτελέσει τομή στην ελληνική έντεχνη μουσική. Η Πετρή Σαλπέα με την ουράνια φωνή τραγουδά το ομώνυμο τραγούδι και το «Σπίτι στην ανηφοριά» ενώ ο Δημήρτης Μητροπάνος τα «Άλλος για Χίο τράβηξε» και «Ο χάρος βγήκε παγανιά», ανάμεσα στα άλλα. Θα ακολουθήσει ο δίσκος «Συνοικισμός Α» με ερμηνευτές τη Βίκυ Μοσχολιού και τον Αντώνη Καλογιάννη, απ’ όπου και ο τίτλος αυτού του σημειώματος. 1972, παντοδύναμη ακόμα Χούντα, κι ο τραγουδιστής θρηνεί: «Ήλιε μου, κουράστηκες και νωρίς βασίλεψες». Ποιος να ήταν ο ήλιος; Ο καθένας κι η καθεμιά ας αναλογιστεί εκείνη την εποχή και ας δώσει την απάντηση. Ο λεβέντης που εροβόλαγε; Η ελπίδα που έπαιρνε το τρένο για τη Γερμανία;
Ανέφερα αυτά τα τραγούδια γιατί τα ξέρουμε όλες και όλοι -κι να δεν τα ξέρετε κάποια, ακούστε τα! Για την πορεία του συνθέτη και τραγουδιστή θα γράψω παρακάτω δυο πραγματάκια, αλλά με ενδιαφέρει πολύ το τι έκανε τότε στα χρόνια της τυραννίας. Ακούγοντας τα τραγούδια του εκείνης της εποχής δεν μπορεί αν μας διαφύγει η επιρροή του Θεοδωράκη. Ο Θεοδωράκης τότε ήταν απαγορευμένος, δεν μπορούσε κάποιος να παίξει τα τραγούδιά του και δεν μπορούσε νόμιμα να έχει επαφή με το έργο του δημιουργού.
Ο Μούτσης λοιπόν, ηθελημένα ή αθέλητα γίνεται αυτός Θεοδωράκης. Υιοθετεί το «μπουμ-μπουμ», το εμπλουτίζει το προχωρά, αλλά παραμένει στον ίδιο δρόμο. Ακούστε, για παράδειγμα το «Κι αν φταίει κανείς» με την Πετρή Σαλπέα. Η Χούντα με αυτόν τον τρόπο αποτυγχάνει να πνίξει το συναίσθημα που προκαλεί η ακρόαση της μουσικής του Μίκη Θεοδωράκη, γιατί ο κόσμος μπορεί να ακούει τραγούδια σαν του Θεοδωράκη. Και μάλιστα, με στίχους αλληγορικούς, που παραπέμπουν στην ίδια θεματολογία. Στη ζωή των «απλών ανθρώπων της συνοικίας», όπως τους περιγράφει λίγο αργότερα ο Στέλιος Καζαντζίδης. Εξού και ο δίσκος «Συνοικισμός Α».
Αλλά και θεματολογία πιο δύσκολη, όπως σχετικά με την τότε πραγματικότητα της χώρας, πάντα με την αλληγορία στον στίχο. Έχουμε αναλογιστεί τι τραγουδά ο Δημήτρης Μητροπάνος; Ποιοι είναι αυτοί, στον στίχο του Μάνου Ελευθερίου, που τράβηξαν, άλλος για Χίο κι άλλος για Μυτιλήνη, και τι υπήρχε στης Σύρας τα στενά, όπου ένας άλλος «αίμα και δάκρυα πίνει»; Δείτε στον χάρτη πού είναι η Γυάρος, η φυλακή στο ξερονήσι, βορειοδυτικά της Σύρου; Αλλά και η πρόσφατη ιστορία, στο τραγούδι «Ο χάρος βγήκε παγανιά» και «θέρισε μια γειτονιά». Γερμανοί και ταγματασφαλίτες σε μπλόκο κάνουν εκτελέσεις πατριωτών; Τι άλλο; Παράλληλα, η Πετρή Σαλπέα τραγουδά για την ιστορία, τη Μικρασιατική Καταστροφή, την Κατοχή, την Αντίσταση και τον Εμφύλιο.
Όσον αφορά στη μουσική καθ’ αυτή ο Μούτσης θα κάνει χρήση του υλικού του ροκ της εποχής τους. Ηλεκτρική κιθάρα δαιμονική μαζί με το θεοδωρακικό μπουζούκι και ένα ηλεκτρικό πιάνο φτιάχνει μια απόκοσμη ατμόσφαιρα σε αυτό το τραγούδι. Ταυτόχρονα, σε έναν διάλογο με τον Διονύση Σαββόπουλο, κάνει χρήση της ηλεκτρικής κιθάρας με έντονη παραμόρφωση, το overdrive που λέμε. Αν ακούσετε σε σύγκριση την εισαγωγή στον«Άγιο Φεβρουάριο», που δεν είναι τίποτε άλλο από μια ροκ εκδοχή του «Άλλος για Χίο τράβηξε», με τη «Μαύρη Θάλασσα» του Σαββόπουλου, που βγήκαν την ίδια χρονιά θα καταλάβετε τι εννοώ. Κι όταν έχουμε τέτοιους διαλόγους, αυτό είναι δείγμα της άνθησης της καλλιτεχνικής αναζήτησης των μουσικών της εποχής εκείνης.
Ο Μούτσης θα μελοποιεί και θα τραγουδά αμφισβήτηση για πολλές δεκαετίες. Αμφισβητεί τα συστήματα, τα καθεστώτα. Σταθμοί είναι ο δίσκος «Φράγμα» με το κορυφαίο «Δε λες κουβέντα» όπου γράφει μουσική και συνοδεύει την ιερή για τούτον τον τόπο φωνή της Σωτηρίας Μπέλλου. Θα συνεχίσει με δίσκους όπως το «Ενέχυρο» και το «Να!». Μουσικά απομακρύνεται από το μπουζούκι για να πάει σε δρόμους ροκ, ακόμα και αμερικάνικη φολκ και κάντρι. Μαέστρος της μελωδίας, κορυφαίος στην ενορχήστρωση, αφήνει έργο που ζει μέσα στο χρόνο.
Cancel culture
Ο Δήμος Μούτσης κατηγορήθηκε για σεξουαλική παρενόχληση το 2021. Η υπόθεση δεν πήγε ποτέ στο δικαστήριο. Το κόμμα στο οποίο ήταν μέλος και υποψήφιος βουλευτής, το ΜέΡΑ25, τον διέγραψε γι’ αυτό. Δε θα μάθουμε ποτέ τι έγινε. Όποιος και όποια είναι πονηρεμένη σχετικά με αυτά τα θέματα, δεν έχει λόγους να μην πιστέψει την καταγγέλλουσα. Αυτό είναι μελανό σημείο στην ιστορία του συνθέτη και είτε ισχύει, είτε όχι, δείχνει το πόσο βρόμική είναι η κοινωνία μας, πόσος δρόμος έχει ακόμα να διανυθεί ώστε να αισθάνονται ασφάλεια οι γυναίκες και να είναι σε ίση θέση με τους άντρες. Επιλέγω συνειδητά να μη χρησιμοποιήσω τη λέξη «παρόλα αυτά». Η δημοσιοποίηση τότε με συγκλόνισε καθώς η μουσική και η φωνή του Μούτση με συνοδεύουν σε όλη μου τη ζωή, από τα παιδικά ραδιοφωνικά ακούσματα.
Μπορούμε να πετάξουμε στα σκουπίδια το έργο ενός συνθέτη; Γνώμη μου είναι πως, όχι. Άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου. Άδικη η κοινωνία και η δικαιοσύνη τυφλή εκεί που θέλει. Τα στερεότυπα για τα φύλα καλά κρατούν. Όμως κρατώ αυτό που ανέφερα στο τελευταίο μου σημείωμα, σχετικά με τον Λευτέρη Παπαδόπουλο: ο Παύλος Σιδηρόπουλος μας έμαθε στα εφηβικά μας ακούσματα να λέμε: «Το έργο αυτονομείται από τον δημιουργό του». Υπό αυτήν την έννοια, θα εξακολουθήσουμε να ακούμε τα τραγούδια του Μούτση. Με μια πίκρα και μια αμφιβολία όταν ακούμε τη φωνή του. Με αμφισβήτηση, όπως αυτός μας υπενθύμιζε. Με «μια φυσαρμόνικα που κλαίει, με την ανάσα ενός παιδιού, σημάδι ετούτου του καιρού, που μας φοβίζει και μας καίει…».
