Ο Παντελής Πρεβελάκης (Ρέθυμνο, 18 Φεβρουαρίου 1909 – Αθήνα, 15 Μαρτίου 1986) ήταν Κρητικός λογοτέχνης και καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Καλλιέργησε όλα σχεδόν τα είδη της λογοτεχνίας, συγγράφοντας πεζά, ποιητικά και θεατρικά έργα. Μετέφρασε πλήθος κειμένων από τις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσσες.
Διακρίθηκε επίσης στην δοκιμιογραφία και στη συγγραφή επιστημονικών συγγραμμάτων στην ιστορία της τέχνης, ειδικά στην τέχνη της Ιταλικής Αναγέννησης. Είναι όμως περισσότερο γνωστός ως ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της πεζογραφίας της Γενιάς του ΄30. Υπήρξε πολύ στενός φίλος του Νίκου Καζαντζάκη.
Ο Παντελής Πρεβελάκης πρωτοεμφανίστηκε στη λογοτεχνία ως ποιητής, το 1928, με το επύλλιο Στρατιώτες, που αναφέρεται στους κρητικούς στρατιώτες που πολέμησαν στην Μικρασιατική εκστρατεία. Την ίδια χρονιά δημοσίευσε και το δεύτερο έργο του, θεατρικό αυτή τη φορά, το μονόπρακτο Ο μίμος. Τα επόμενα χρόνια ως το 1937 διέκοψε προσωρινά τη λογοτεχνική του δράση: ήταν τα χρόνια που σπούδαζε στο Παρίσι (1930-1932), εκπονούσε τη διδακτορική διατριβή του και προσπαθούσε να αποκατασταθεί επαγγελματικά στο Πανεπιστήμιο. Κατά το διάστημα εκείνο εξέδωσε τις μελέτες Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (1930) και Δοκίμιο γενικής εισαγωγής στην ιστορία της τέχνης (1934).
Το 1937 πραγματοποίησε συγγραφική στροφή προς την πεζογραφία, με Το χρονικό μιας Πολιτείας. Έκτοτε ασχολήθηκε συστηματικά με τον πεζό λόγο και έγραψε συνολικά 11 μυθιστορήματα, δεν εγκατέλειψε όμως ούτε την ποίηση ούτε το θέατρο: δημοσίευσε άλλες τρεις ποιητικές συλλογές και την ποιητική σύνθεση Νέος Ερωτόκριτος και 9 θεατρικά έργα.
Το πεζογραφικό έργο
Το πρώτο έργο του Πρεβελάκη ήταν η μυθιστορία Το χρονικό μιας Πολιτείας, ένα οδοιπορικό στο Ρέθυμνο των ετών 1898-1924, με κύριο χαρακτηριστικό τη νοσταλγία για μια γοητεία που δεν υπάρχει πια. Το επόμενο μυθιστόρημά του, Ο θάνατος του Μέδικου (1939), είναι το μόνο έργο του που δεν διαδραματίζεται στην Κρήτη. Τοποθετείται στην Φλωρεντία την εποχή της Αναγέννησης και πραγματεύεται το θέμα του θανάτου ως προσωπικής επιλογής και πράξης εκδήλωσης της ατομικής ελευθερίας.
Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου δεν δημοσίευσε κανένα έργο, όμως επεξεργάστηκε τα επόμενα έργα, το Παντέρμη Κρήτη και την τριλογία Ο Κρητικός. Η Παντέρμη Κρήτη (δημοσίευση το 1945) είναι, όπως αναφέρει και ο υπότιτλος, χρονικό της κρητικής εξέγερσης του 1866. Δεν πρόκειται βέβαια για ιστορική έρευνα, παρ’ όλο που στο τέλος του έργου παρατίθεται βιβλιογραφία, αλλά για λογοτεχνική ανασύνθεση των ιστορικών γεγονότων. Η τριλογία Ο Κρητικός (1948-1950) μπορεί να θεωρηθεί ως οργανική συνέχεια της Παντέρμης Κρήτης. Το πρώτο μέρος της τριλογίας, Το δέντρο, παρουσιάζει τον κεντρικό ήρωα, τον Κωνσταντή, από τη γέννησή του ως την ενηλικίωσή του. Το δεύτερο μέρος, Η πρώτη λευτεριά, αναφέρεται στα γεγονότα των χρόνων 1895-1898, που οδήγησαν στην εγκαθίδρυση του καθεστώτος αυτονομίας της νήσου (αυτό συμβολίζει και ο τίτλος). Το τρίτο μέρος, Η πολιτεία, παρουσιάζει τις προσπάθειες των Κρητών να οργανώσουν τη διακυβέρνηση και να διευρύνουν και τα γεγονότα τα σχετικά με το Κίνημα του Θερίσου.
Η επόμενη τριλογία του, Δρόμοι της δημιουργίας, είναι απεικόνιση της πνευματικής πορείας του ίδιου του συγγραφέα. Στο πρώτο μέρος, Ο Ήλιος του Θανάτου, ο ήρωας Γιωργάκης μεγαλώνει μαζί με τη θεία του, τη θειά-Ρουσάκη και η προσωπικότητά του διαμορφώνεται υπό την επίδραση της θείας αλλά και ενός διανοούμενου, του Λοΐζου Νταμολίνου. Τα δύο αυτά άτομα εκπροσωπούν δύο αντίθετες κοσμοθεωρίες. Η θεια-Ρουσάκη, που είναι ένας από τους πιο ενδιαφέροντες χαρακτήρες των μυθιστορημάτων του Πρεβελάκη, είναι η αυθεντική έκφραση της λαϊκής σοφίας, ενώ ο μηδενιστής Νταμολίνος εκπροσωπεί την εγγράμματη σοφία, η οποία δεν έχει πάντα θετικές επιδράσεις στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπου. Το δεύτερο μέρος της τριλογίας, Η κεφαλή της Μέδουσας, παρουσιάζει τον ήρωα στην Αθήνα, αντιμέτωπο με την ιδεολογική κρίση του μεσοπολέμου (που παρουσιάζεται συμβολικά ως «κεφαλή της Μέδουσας»). Ο ήρωας αντιμετωπίζει την κρίση με μόνο όπλο την καλλιτεχνική δημιουργία. Το τρίτο μέρος, Ο άρτος των Αγγέλων, με τον υπότιτλο «Περιπέτεια στην Ιθάκη», αφηγείται την επιστροφή του ήρωα στη γενέθλια γη (Ρέθυμνο, η προσωπική του «Ιθάκη») και την εσωτερική του κρίση.
Η τελευταία ημιτελής τριλογία Ερημίτες και αποσυνάγωγοι δεν παρουσιάζει την οργανική συνοχή των δύο προηγούμενων. Το πρώτο μέρος, Ο Άγγελος στο πηγάδι, ασχολείται με μεταφυσικά ζητήματα. Ο ήρωας, ένας δόκιμος μοναχός, δοκιμάζεται από την εσωτερική του κρίση και τον προβληματισμό του για την σχέση του με τους ανθρώπους, τον κόσμο και τον Θεό. Το έργο διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας και οι δοκιμασίες του ήρωα αντιστοιχούν με τα Άγια Πάθη. Το δεύτερο μέρος της τριλογίας, Αντίστροφη μέτρηση, δημοσιεύτηκε και κυκλοφόρησε ιδιωτικά κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, το 1974. Ο ήρωας του βιβλίου είναι ένας καθηγητής Πανεπιστημίου, που την επομένη ημέρα του πραξικοπήματος ορκίζεται μπροστά στους φοιτητές του ότι εάν σε έναν χρόνο δεν αποκατασταθεί η δημοκρατία, θα αυτοκτονήσει. Ένα χρόνο μετά πραγματοποιεί την υπόσχεσή του, παρ’ όλο που βρίσκεται αντιμέτωπος με το δίλημμα της επιλογής ανάμεσα στον έρωτα για μια φοιτήτριά του και την ηθική του δέσμευση. Κάποια από τα προβλήματα που θίγονται στο έργο είναι ο ρόλος του διανοούμενου και ο θάνατος ως προσωπική επιλογή και ως πράξη διαμαρτυρίας.
Τίτλοι στη βάση Βιβλιονέτ
- (2014)Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Νίκας / Ελληνική Παιδεία Α.Ε.
- (2010)Ανθολογία από το έργο του Παντελή Πρεβελάκη, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη
- (2006)Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Κάκτος
- (1999)Η κεφαλή της μέδουσας, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- (1999)Το χρονικό μιας πολιτείας, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- (1998)Ο άγγελος στο πηγάδι, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- (1998)Ο ήλιος του θανάτου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- (1995)Ο Κρητικός , Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- (1995)Ο Κρητικός , Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- (1995)Ο Κρητικός, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- (1995)Παντέρμη Κρήτη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- (1993)Ο άρτος των αγγέλων, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- (1992)Ο θάνατος του Μέδικου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- (1992)Ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- (1990)Άγγελος Σικελιανός, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- (1985)Δείχτες πορείας, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- (1983)Τα χέρια του ζωντανού Θεού, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- (1982)Η αντίστροφη μέτρηση, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- (1981)Μοναξιά, Εκδόσεις των Φίλων
- (1981)Το ηφαίστειο, Εκδόσεις των Φίλων
- (1974)Δύο κρητικά δράματα, Εκδόσεις των Φίλων
- (1971)Ο άγγελος στο πηγάδι, Εκδόσεις των Φίλων
- (1971)Το χέρι του σκοτωμένου, Εκδόσεις των Φίλων
- (1969)Τα ποιήματα, Εκδόσεις των Φίλων
- Το ιερό σφαγίο, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
Συμμετοχή σε συλλογικά έργα
- (2013)Κύπρος: νησί του πάθους και των μαρτυρίων, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη
- (2011)Εισαγωγή στο έργο του Καζαντζάκη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- (2009)Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- (2007)Νίκος Καζαντζάκης, Ελευθεροτυπία
- (2000)Προσφορά στον Άγγελο Τερζάκη, Ευθύνη
- (1995)Κότινος στον Άγγελο Σικελιανό, Ευθύνη
- (1993)Θεώρηση του Νίκου Καζαντζάκη, Ευθύνη
- (1993)Το Εικοσιένα, Ευθύνη
- (1991)Κούλας Πράτσικα έργα και ημέρες, Ευθύνη
- (1984)Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Εκδόσεις Καζαντζάκη
- (1982)Έκφραση τιμής στον Κωνσταντίνο Τσάτσο, Ευθύνη
- (1981)Μελετήματα για τον Ε. Π. Παπανούτσο, Ευθύνη
- (1979)Χαιρετισμός στον Ι. Μ. Παναγιωτόπουλο, Ευθύνη
- Ξενάγηση στη Μαρία Π. Ράλλη, Ευθύνη
Μεταφράσεις
- (2010)Reinach, Salomon, Ιστορία της τέχνης, Νίκας / Ελληνική Παιδεία Α.Ε.
- (2005)Καζαντζάκης, Νίκος, 1883-1957, Ο βραχόκηπος, Εκδόσεις Καζαντζάκη
- (1980)Montherlant, Henry de, Ο καρδινάλιος της Ισπανίας, Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας
- (1977)Benavente, Jacinto, 1866-1954, Τα δημιουργημένα συμφέροντα, Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας
- (1973)Η νεκρή βασίλισσα, Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Reinach, Salomon,
- Γενική ιστορία της τέχνης, Νίκας / Ελληνική Παιδεία Α.Ε. Ευριπίδης, 480-406 π.Χ.,
- Μήδεια, Νίκας / Ελληνική Παιδεία Α.Ε.
Λοιποί τίτλοι
- (1993)Schlumberger, Gustav, Βυζαντινές ιστορίες, Αστήρ [διασκευή]
- (1972)Μουσαφιραίοι στο Στεπαντσίκοβο, Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας [διασκευή]
Συλλογικό έργο
- Η τέχνη και ο άνθρωπος, Νίκας / Ελληνική Παιδεία Α.Ε. [επιμέλεια]