Ο Παύλος Νιρβάνας (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Πέτρου Αποστολίδη) γεννήθηκε στη Μαριούπολη της Ρωσίας, γιος του εμπόρου Κωνσταντίνου Απ. Κουμιώτη από τη Σκόπελο και της Μαριέτας Ιω. Ράλλη από τη γνωστή οικογένεια της Χίου. Σε παιδική ηλικία εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στον Πειραιά, όπου ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του. Σπούδασε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (1883-1890) και μετά την αποφοίτησή του κατατάχθηκε στο βασιλικό ναυτικό ως ανθυπίατρος.
Η πορεία του ήταν ανοδική και ως το 1922, οπότε παραιτήθηκε με το βαθμό του αρχίατρου είχε διατελέσει πρόεδρος της Ανώτατης Υγειονομικής Επιτροπής του Ναυτικού και τμηματάρχης του Υπουργείου Ναυτικών. Μετά την παραίτησή του αφοσιώθηκε στη δημοσιογραφία και τη συγγραφή. Το 1928 έγινε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Πέθανε σε ηλικία εξηνταενός χρόνων. Από τα μαθητικά του χρόνια έδωσε δείγματα της αγάπης του για τη λογοτεχνία και σε νεαρή ηλικία δημοσίευσε άρθρα στις εφημερίδες του Πειραιά Σφαίρα και Πρόνοια.
Η πρώτη επίσημη εμφάνιση του Νιρβάνα στα γράμματα τοποθετείται το 1884, οπότε εξέδωσε την ποιητική συλλογή Δάφναι εις την 25ην Μαρτίου και παράλληλα άρχισε να δημοσιεύει χρονογραφήματα (στις εφημερίδες Άστυ, Ακρόπολη και από το 1905 στην Εστία με το ψευδώνυμο Κύριος Άσοφος) και κείμενα σε λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής (Τέχνη, Παναθήναια, Νέα Εστία, Το Περιοδικόν μας, Ασμοδαίος, Μη χάνεσαι κ.α.). Σε νεαρή ηλικία πήρε επίσης μέρος στην έκδοση του σατιρικού περιοδικού Αθήναι ως μέλος της λογοτεχνικής Συντροφιάς των δώδεκα.
Η δεύτερη και τελευταία ποιητική του συλλογή είχε τίτλο Παγά λαλέουσα (1907) ενώ έγραψε επίσης μελέτες, κριτικά δοκίμια, διηγήματα, θεατρικά έργα και δύο μεταφράσεις από τον Πλάτωνα και τον Κνουτ Χάμσουν. Ο Παύλος Νιρβάνας τοποθετείται τόσο χρονικά όσο και βάσει του συνόλου του έργου του στον κύκλο του Κωστή Παλαμά. Η γραφή του είναι επηρεασμένη από τα ευρωπαϊκά καλλιτεχνικά ρεύματα του αισθητισμού και συμβολισμού, καθώς και από τη φιλοσοφική σκέψη του Φρειδερίκου Νίτσε, με την οποία ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή από τις σελίδες της Τέχνης του Κώστα Χατζόπουλου, όπου υπήρξε συνιδρυτής.
Αξιόλογα είναι τα κριτικά του δοκίμια, ενώ στο χώρο της πεζογραφίας ασχολήθηκε αρχικά με το διήγημα και στη συνέχεια με το μυθιστόρημα. Στο πεζογραφικό του έργο κυριαρχούν ηθογραφικά και ψυχογραφικά στοιχεία, ενώ τα θεατρικά του έργα κινούνται στα πρότυπα της ιψενικής γραφής. Έντονη παρουσιάζεται στο έργο του η επιρροή που δέχτηκε από τη φιλοσοφία του Νίτσε. Η γλωσσική του έκφραση πέρασε σταδιακά από την καθαρεύουσα σε μια μεικτή γλώσσα και τέλος στη δημοτική, με σταθερό χαρακτηριστικό το εξαιρετικά φροντισμένο ύφος. Το 1928 αναγορεύτηκε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, θέση από την οποία συνέβαλε στην ανάδειξη λογοτεχνών όπως οι Ιωάννης Κονδυλάκης, Σπύρος Μελάς και Γρηγόριος Ξενόπουλος. Πέθανε από βρογχοπνευμονία στο σπίτι του στο Μαρούσι.
1. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Παύλου Νιρβάνα βλ. Άγρας Τέλλος, «Νιρβάνας Παύλος», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια18. Αθήνα, Πυρσός, 1932 (τώρα και στον τόμο Τέλλος Άγρας Κριτικά Τόμος τρίτος· Μορφές και κείμενα της πεζογραφίας· Φιλολογική επιμέλεια Κώστας Στεργιόπουλος, σ.11-74. Αθήνα, Ερμής, 1984), Αργυρίου Αλεξ., «Νιρβάνας Παύλος», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό7. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1987, Βαλέτας Γ., «Βιογραφικός – Χρονολογικός Πίνακας», Άπαντα Παύλου Νιρβάνα, τ.Α΄, σ.κα΄-κβ΄. Αθήνα, 1967, Γιάκος Δημήτρης, «Νιρβάνας Παύλος», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας10. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ., Δήτσα Μαριάννα, «Παύλος Νιρβάνας», Η παλαιότερη πεζογραφία μας· Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμοΘ΄ (1900-1914), σ.224-257. Αθήνα, Σοκόλης, 1997 και Μερακλής Μ.Γ., «Παύλος Νιρβάνας», Η ελληνική ποίηση· Ρομαντικοί – Εποχή του Παλαμά – Μεταπαλαμικοί· Ανθολογία – Γραμματολογία, σ.322-324. Αθήνα, Σοκόλης, 1977.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
• Άγρας Τέλλος, «Ο Νιρβάνας και το χρονογράφημα», Τέλλος Άγρας Κριτικά Τόμος τρίτος· Μορφές και κείμενα της πεζογραφίας· Φιλολογική επιμέλεια Κώστας Στεργιόπουλος, σ.144-153. Αθήνα, Ερμής, 1984.
• Άγρας Τέλλος, «Νιρβάνας Παύλος», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια18. Αθήνα, Πυρσός, 1932 (τώρα και στον τόμο Τέλλος Άγρας Κριτικά Τόμος τρίτος· Μορφές και κείμενα της πεζογραφίας· Φιλολογική επιμέλεια Κώστας Στεργιόπουλος, σ.11-74. Αθήνα, Ερμής, 1984).
• Αρέθας Αργαίος, «Παύλος Νιρβάνας: 1866-1937», Η Φωνή του Έθνους, 1/2/1938.
• Βαλέτας Γ., «Ανέκδοτη αλληλογραφία Νιρβάνα-Χατζόπουλου», Νέα ΕστίαΚΓ΄, 15/3/1938, αρ.270, σ.407-423.
• Βαρίκας Βάσος, «Παύλος Νιρβάνας», Τα Νέα, 3/12/1952.
• Δήτσα Μαριάννα, «Παύλος Νιρβάνας», Η παλαιότερη πεζογραφία μας· Από τι αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμοΘ΄ (1900-1914), σ.224-257. Αθήνα, Σοκόλης, 1997.
• Θρύλος Άλκης, «Παύλος Νιρβάνας», Νέα Εστία36, ετ.ΙΗ΄, 15/9-1η/11/1944, αρ.415-418, σ.818-824 και 12/1944, αρ.419-420 σ.900-911.
• Θρύλος Άλκης, «Παύλος Νιρβάνας», Μορφές της ελληνικής πεζογραφίας· Και μερικές άλλες μορφές, σ.189-226. Αθήνα, Δίφρος, 1963.
• Κωστίου Κατερίνα, «Ο Παύλος Νιρβάνας και Η ιστορία του λεπτού και του δευτερολέπτου», Νέα Εστία1710, ετ.73, 3/1999, σ.266-277.
• Μελάς Σπύρος, 50 χρόνια θέατρο, σ.24-52. Αθήνα, Φέξης, 1960.
• Μερακλής Μ.Γ., «Παύλος Νιρβάνας», Η ελληνική ποίηση· Ρομαντικοί – Εποχή του Παλαμά – Μεταπαλαμικοί· Ανθολογία – Γραμματολογία, σ.322-324. Αθήνα, Σοκόλης, 1977.
• Μυριβήλης Στρατής, «Ο Νιρβάνας», Εθνική, 1/12/1937.
• Ξενόπουλος Γρηγόριος, «Παύλος Νιρβάνας», ΠαναθήναιαΙΔ΄, ετ.Ζ΄, 15-31/8/1907, σ.250-254.
• Ξεφλούδας Στέλιος, Νιρβάνας – Χρηστομάνος – Ροδοκανάκης και άλλοι. Αθήνα, Αετός, 1953. (στη σειρά Βασική Βιβλιοθήκη, αρ.30).
• Παλαμάς Κωστής, «Από την ζωήν και την φύσιν», Τέχνη, 11/1898, σ.19.
• Παλαμάς Κωστής, «Η Φιλοσοφία του Νίτσε», Τέχνη, 5/1899, σ.189.
• Παλαμάς Κωστής, «Παγά λαλέουσα», Παναθήναια14, 15-30/6/1907, σ.169.
• Παράσχος Κλέων, «Παύλος Νιρβάνας», Νέα Εστία17, ετ.Θ΄, 1η/5/1935, αρ.201, σ.422-426 και 15/5/1935, αρ.202, σ.479-484.
• Παράσχος Κλέων, «Παύλος Νιρβάνας», Μορφές και ιδέες, σ.61-96. Αθήνα, 1938.
• Σακελλαριάδης Χ.Γ., «Λησμονημένα κείμενα του Νιρβάνα», Νέα Εστία91, ετ.ΜΣΤ΄, 1η/5/1972, αρ.1076, σ.588-599, 15/5/1972, αρ.1077, σ.672-676, 1η/6/1972, αρ.1078, σ.744-751, 92, ετ.ΜΣΤ΄, 1η/7/1972, αρ.1080, σ.956-965, 15/7/1972, αρ.1081, σ.1031-1036..
• Σαχίνης Απόστολος, «Παύλος Νιρβάνας», Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, σ.292-298. Αθήνα, Εστία, 1958. (και έκτη έκδοση διορθωμένη, 1991)
• Σαχίνης Απόστολος, «Τα διηγήματα του Παύλου Νιρβάνα», Νέα Εστία140, 1/12/1996, ετ.Ο΄, αρ.1666, σ.1537-1543.
• Σιδέρης Γιάννης, Ιστορία του Νέου Ελληνικού Θεάτρου·1794-1944 Α΄ (1794 – 1908). Αθήνα, ΄Ικαρος, χ.χ. ( και επανέκδοση Αθήνα, Καστανιώτης, 1991).
• Χάρης Πέτρος, «Παύλος Νιρβάνας», Έλληνες πεζογράφοι, σ.187-199. Αθήνα, Εστία, 1953.
Αφιερώματα περιοδικών
• Νεοελληνικά Γράμματα53, 4/12/1937.
• Νεοελληνικά Γράμματα64, 19/2/1938.
• Εστία16949, 5/12/1937.
• Νέα Εστία23, ετ.ΙΒ΄, 15/3/1938, αρ.270.
• Ελληνική Δημιουργία12, 1953, αρ.134.
• Εικόνες578, 16/8/1966, σ.51-54.
• Λογοτεχνικό δελτίοΒ΄, 9-10/1966, αρ.10.
1. Για αναλυτική εργογραφία και βιβλιογραφία Παύλου Νιρβάνα ως το 1944 βλ. Θρύλος Άλκης, «Παύλος Νιρβάνας», Νέα ΕστίαΛΣΤ΄, 1η/11/1944, αρ.415-418 και 419-420, σ.818-824 και 900-911.
Εργογραφία
(πρώτες αυτοτελείς εκδόσεις) 1
Ι.Ποίηση
• Δάφναι εις την κε΄ Μαρτίου 1821. Αθήνα, τυπ. Αττικού Μουσείου, 1884.
• Παγά λαλέουσα. Αθήνα, έκδοση Παναθηναίων, 1907 (και δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη και με πρόλογο του Κωστή Παλαμά, Αθήνα, Άγκυρα, 1921).
ΙΙ. Πεζογραφία
• Από την φύσιν και την ζωήν. Αθήνα, τυπ. Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1898.
• Αλήθεια και ψέμα· Ιστορίες για παιδιά και για φιλοσόφους. Αθήνα, έκδοση του Νουμά, 1907.
• Η βοσκοπούλα με τα μαργαριτάρια και άλλες μικρές ιστορίες. Αθήνα, Φέξης, 1914.
• Το συναξάρι του παπά Παρθένη και άλλες νησιώτικες ιστρορίες. Αθήνα, Φέξης, 1915.
• Εκλεκταί σελίδες· Πρόλογος Γρηγορίου Ξενόπουλου. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1922.
• Το πέρασμα του θεού και άλλα διηγήματα. Αθήνα, Κολλάρος, 1922.
• Το αγριολούλουδο · Μυθιστόρημα. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1924.
• Ξενητιά (τρία διηγήματα). Αθήνα, τυπ. Εστία, 1925.
• Λόγοι και αντίλογοι. Αθήνα, Κολλάρος, 1925.
• Το έγκλημα του Ψυχικού· (Σατιρικόν Μυθιστόρημα). Αθήνα, Ο Κοραής, 1928.
• Ένας ήσκιος στη νύχτα. Αθήνα, έκδοση της εφημερίδας Ελληνικόν Μέλλον, 1934.
ΙΙΙ.Μελέτες- Δοκίμια-Χρονογραφήματα
• Φυσιολογική ψυχολογία· Διάλεξις γενομένη εν τω συλλόγω Παρνασσώ. Αθήνα, ανατύπωση από το περιοδικό Εστία, 1893.
• Η φιλοσοφία του Νίτσε. Αθήνα, έκδοση του περιοδικού Τέχνη, 1898.
• Ο Θέμος Άννινος και η ελληνική γελοιογραφία. Αθήνα, έκδοση του περ. Το Περιοδικόν μας, 1900.
• Τέχνη και φρενοπάθεια. Αθήνα, τυπ. της εφημ. Το Κράτος, 1905.
• Γλωσσική αυτοβιογραφία. Αθήνα, έκδοση των Παναθηναίων, 1905.
• Το βιβλίον του κυρίου Ασόφου. Αθήνα, Φέξης, 1915.
• Αριστοτέλης Βαλαωρίτης. Αθήνα, τυπ. Π.Δ.Σακελλαρίου, 1916 (στη σειρά Διαλέξεις φιλολογικού συλλόγου Παρνασσού, αρ.11).
• Το δάσος (δοκίμια). Αθήνα, Εθνικό Τυπογραφείο, 1916.
• Η ζωή του δρόμου. Αθήνα, Άγκυρα, 1917.
• Βενιζέλος. Αθήνα, Εστία, 1920.
• Γύρω από τον έρωτα. Αθήνα, Ζηκάκης, 1920.
• Βίβλος γυναικών · Με ποιητικόν πρόλογον Κωστή Παλαμά. Αθήνα, Ζηκάκης, 1921.
• Εύθυμη ζωή. Αθήνα, Ζηκάκης, 1923.
• Η ηθική επίδρασις της επαναστάσεως. Αθήνα, 1923.
• Η ζωή του δρόμου. Αθήνα, 1924.
• Όσα φέρνει η ώρα. Αθήνα, Το Άστυ, 1925.
• Εύθυμοι περίπατοι. Αθήνα, Κολάρος, 1927.
• Αθηναϊκοί περίπατοι. Αθήνα, Ανώνυμη Αθηναϊκή Εκδοτική Εταιρεία, 1929.
• Φιλολογικά απομνημονεύματα. Αθήνα, βιβλιοπωλείο Εστία Ι.Δ.Κολλάρου και Σίας, 1929.
• O tempora o mores . Αλεξάνδρεια, Κασιγόνης, 1930.
• Μικρές ιστορίες. Αθήνα, 1930.
• Μαλλιά κουβάρια. Αθήνα, έκδοση της εφημ. Νέος Κόσμος, 1935
• Από το παράθυρο. Αθήνα, Δημητράκος, 1935.
ΙV. Θέατρο
• Ο Αρχιτέκτων Μάρθας· Δράμα σε μέρη τρία. Αθήνα, έκδοση Παναθηναίων, 1907.
• Το χελιδόνι·Δράμα σε μέρη τρία. Αθήνα, έκδοση Παναθηναίων, 1908.
• Μαρία η Πενταγιώτισσα· Δράμα σε μέρη τρία. Αλεξάνδρεια, Βιβλιοθήκη Νέας Ζωής3, 1909.
• Όταν σπάση τα δεσμά του · Δράμα σε μέρη τρία. Αλεξάνδρεια, Βιβλιοθήκη Νέας Ζωής4, 1910.
• Θέατρον Α΄ · Ο αρχιτέκτων Μάρθας- Μαρία η Πενταγιώτισσα. Αθήνα, Ι.Ν.Σιδέρης, 1921.
• Θέατρον Β΄ · Το χελιδόνι – Όταν σπάση τα δεσμά του. Αθήνα, Ι.Ν.Σιδέρης, 1922.
V. Μεταφράσεις
• Πλάτωνος, Απολογία Σωκράτους. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1923.
• Κνουτ Χάμσουν, Ο Παν· Μετάφρασις Π.Νιρβάνα. Αθήνα, έκδοση των Παναθηναίων, 1903.
VΙ. Συγκεντρωτικές εκδόσεις
• Τα Άπαντα, τ.1-5 · επιμέλεια Γ.Βαλέτα. Αθήνα, 1968. 1. Για αναλυτική και βιβλιογραφία Παύλου Νιρβάνα ως το 1944 βλ. Θρύλος Άλκης, «Παύλος Νιρβάνας», Νέα ΕστίαΛΣΤ΄, 1/11/1944, αρ.415-418 και 419-420, σ.818-824 και 900-911.
Επιπλέον Πληροφορίες
Χειρόγραφα του λογοτέχνη υπάρχουν στο Γενικό Αρχείο του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (Ε.Λ.Ι.Α.)