«Οι συλλέκτες είναι οι πραγματικοί αρχαιοκάπηλοι» | Κόλιν Ρένφριου. Οταν το 1993 ο καθηγητής Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κέιμπριτζ, Κόλιν Ρένφριου, διατύπωνε αυτόν τον αφορισμό, είχε ήδη βιώσει μέσω των ανασκαφών που διεξήγαγε στη Μήλο, την Αμοργό και τον Κάβο Δασκαλιού στην Κέρο την τεράστια καταστροφή που προκάλεσαν οι αρχαιοκάπηλοι στα Κυκλαδονήσια.

Οι σαρωτικές αρχαιοκαπηλίες, οι οποίες προηγήθηκαν της ανασκαφικής έρευνας των αρχαιολόγων, κατέστρεψαν πολύτιμες πληροφορίες και αυτός είναι ένας βασικός λόγος που γνωρίζουμε τόσα λίγα για τον Κυκλαδικό Πολιτισμό και την κοινωνία που τον γέννησε.

Μέχρι τη δεκαετία του 1930 η κυκλαδική τέχνη θεωρούνταν, ακόμη και από πολλούς αρχαιολόγους, υποδεέστερη, ορισμένοι την αποκαλούσαν «βαρβαρική» και οπωσδήποτε δεν έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης. Οταν όμως την ανακάλυψαν ο Μπρανκούζι, ο Πικάσο και άλλοι μεγάλοι καλλιτέχνες των αρχών του 20ού αιώνα, άρχισε να δημιουργείται μια μόδα η οποία προκάλεσε και τη ζήτηση κυκλαδικών ειδωλίων στην παγκόσμια αγορά τέχνης. Η ζήτηση ήταν αυτή που προκάλεσε την προσφορά και κατά τη δεκαετία 1960-70 κορυφώθηκε η λεηλασία των Κυκλάδων προκειμένου να τροφοδοτηθεί η ακόρεστη δίψα των ιδιωτών συλλεκτών και των μουσείων.

Χαρακτηριστική είναι η ανακοίνωση του καθηγητή Αρχαιολογίας, Χρήστου Ντούμα, σε ημερίδα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων στην Αντίπαρο (15-9-2018): «Η αυξημένη ζήτηση κυκλαδικών ειδωλίων στο διεθνές εμπόριο αρχαιοτήτων κατά τη διάρκεια του 1960 ήταν το κίνητρο για την ολοσχερή καταστροφή ολόκληρων νεκροταφείων…». «Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και κυρίως μετά την έκδοση του μνημειώδους τόμου που της αφιέρωσε ο Christian Zervos, η προϊστορική τέχνη των Κυκλάδων έγινε ευρύτερα γνωστή και κέντρισε το ενδιαφέρον ματαιόδοξων ανθρώπων να περιλάβουν έργα της στις συλλογές τους. Ετσι ξεκίνησε η υποβάθμισή της σε είδος εμπορεύσιμο, αγνοώντας τις άλλες αξίες που αντιπροσωπεύει. Σημαντικότερη από αυτές, η επιστημονική αξία των ειδωλίων, που αποτελούν ιστορικά τεκμήρια μιας κοινωνίας που δεν υπάρχει πια. Αποκομμένα όμως από το περιβάλλον στο οποίο οι κάτοχοι ή χρήστες τους τα είχαν αποθέσει, δηλαδή από τις ανασκαφικές τους συνάφειες, έχουν απολέσει εντελώς αυτή την αξία. Με την εμπορευματοποίησή τους αναδείχτηκε πρωτίστως η οικονομική τους αξία, η οποία, για ορισμένους αδαείς αλλά πλουσίους, αποτέλεσε και το μόνο κίνητρο απόκτησής τους. Ετσι η ζήτηση στην αγορά αυξήθηκε, με συνέπεια αφενός την εκτεταμένη λεηλασία πρωτοκυκλαδικών νεκροταφείων και τη λαθραία εξαγωγή ειδωλίων εκτός Ελλάδας και αφετέρου την παραγωγή κίβδηλων. Μεγάλοι συλλέκτες και ιδιωτικά μουσεία επινόησαν διάφορους τρόπους για τη νομιμοποίηση και την πιστοποίηση γνησιότητας».

Οι αρχαιοπώλες της Δύσης παρέκαμψαν τη Διεθνή Συνθήκη της UNESCO για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών του 1970, εκμεταλλεύτηκαν τη χαλαρή, ελλιπή και αντικρουόμενη νομοθεσία των επιμέρους κρατών και την απουσία διασυνοριακών ελέγχων, αγόρασαν μαζικά αρχαιότητες απευθείας από τους αρχαιοκάπηλους, αποθήκευσαν κυρίως στα άνευ τελωνειακού ελέγχου «free port» της Γενεύης και της Βασιλείας, στη μαύρη τρύπα της Ελβετίας, το «εμπόρευμα», το «ξέπλυναν» μέσω τριγωνικών συναλλαγών και παρένθετων προσώπων με τρόπο παρόμοιο με το ξέπλυμα μαύρου χρήματος και γέμισαν τις προθήκες μουσείων και ιδιωτών συλλεκτών, που έψαχναν κοινωνική αναγνώριση. Αυτό το πλιάτσικο ντύθηκε ιδεολογικά με τη θεωρία των «ορφανών» αρχαιοτήτων.

Τον όρο «ορφανά» τον υιοθέτησε πρώτη η αρχαιολόγος Pat Getz Preziosi αναφερόμενη στις αρχαιότητες χωρίς προέλευση, δηλαδή χωρίς γνώση της τοποθεσίας όπου βρέθηκαν (από λαθρανασκαφές) αρχαιότητες για τις οποίες έχει χαθεί το αρχαιολογικό πλαίσιο.

Την ανάπτυξη της θεωρίας των «ορφανών» ανέλαβε ο πρώην διευθυντής του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης, Φίλιπ ντε Μοντεμπέλο, ο οποίος για να δικαιολογήσει τα μεγάλα μουσεία που αγοράζαν «ορφανά», υποστήριξε: «…αυτά τα χωρίς προέλευση αντικείμενα είναι ορφανά, έχει χαθεί η πατρότητά τους μέσω της απουσίας γνωστού τόπου ανεύρεσης. Ομως θα εγκατέλειπαν οι αρχαιολόγοι στον δρόμο ένα ορφανό παιδί μια κρύα μέρα με βροχή ή θα έψαχναν ένα ορφανοτροφείο; Εμείς, τα μουσεία, είμαστε τα ορφανοτροφεία αυτών των αντικειμένων».

Απέναντι σε αυτή την αποικιοκρατική φιλανθρωπία στάθηκαν κάποιοι -κυρίως Βρετανοί, αλλά και Αμερικανοί- καθηγητές Αρχαιολογίας, με κορυφαίο τον Κόλιν Ρένφριου, οι οποίοι αντέκρουσαν τη θεωρία των ορφανών και απέδειξαν την ανυπολόγιστη καταστροφή που προκαλούν οι «υιοθεσίες» αρχαιοτήτων χωρίς προέλευση και ιστορικό ιδιοκτησίας.

Οι αρχαιολόγοι Κρίστοφερ Τσίπιντεϊλ (Οξφόρδη) και Ντέβιντ Τζιλ (Σουόνσι) μελέτησαν το 1993 την προέλευση πέντε σύγχρονων μεγάλων ιδιωτικών συλλογών (μεταξύ των οποίων οι συλλογές των George Ortiz, Leon Levy και Shelby White και Fleischman) και απέδειξαν ότι μόνο το 18% (101 από τις 569 αρχαιότητες) ανήκαν προηγουμένως σε κάποιον άλλο συλλέκτη. Το 82% δεν είχε κανένα ιστορικό προέλευσης, είχαν δηλαδή παρουσιαστεί «από το πουθενά».

Οι Τσίπιντεϊλ και Τζιλ σε νεότερη έρευνά τους (2000) κατέληξαν, μετά τη μελέτη 1.396 κυκλαδικών ειδωλίων που βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές και μουσεία του εξωτερικού, ότι μόλις 29, δηλαδή το 2%, έχουν αρχαιολογικό πλαίσιο, 1.039 (74%) ήταν άγνωστα πριν από το 1973 (όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες προσχώρησαν στη Συνθήκη της UNESCO για την προστασία των αρχαιολογικών αγαθών) και 529 αντικείμενα έγιναν γνωστά για πρώτη φορά με την έκθεσή τους, χωρίς να υπάρχει ιστορικό προέλευσης.

Οσο δε για τη συλλογή Shelby White (περιλαμβάνει και κυκλαδικά), η οποία εκτέθηκε το 1990 στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης (σε έκθεση με τίτλο Glories of the Past), γνωστή προέλευση είχαν μόλις το 4% των εκτεθειμένων αρχαιοτήτων με το 90% να στερείται εντελώς προέλευσης και ένα 6% να βρίσκεται σε μια γκρίζα ζώνη.

Ο καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης, Ρικάρντο Ελία, έγραψε τον Οκτώβριο του 1994 με αφορμή την έκθεση «A Passion for Antiquities» της ιδιωτικής συλλογής αρχαιοτήτων της Μπάρμπαρα και του Λόρενς Φλάισμαν στο αμερικανικό ιδιωτικό μουσείο Getty ότι «η λεηλασία αρχαιολογικών χώρων αρχίζει και τελειώνει με τους συλλέκτες. Οι συλλέκτες δημιουργούν τη ζήτηση για τις αρχαιότητες και προσφέρουν, αν και εμμέσως, τη χρηματοδότηση για τις παράνομες ανασκαφές. Οι αρχαιοπώλες (dealers) υποστηρίζουν τη ζήτηση μέσω αρχαιοκαπηλικών δικτύων. Η σχέση μεταξύ του συλλέγειν και του λεηλατείν είναι τόσο ισχυρή, που δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι οι συλλέκτες είναι οι πραγματικοί αρχαιοκάπηλοι».

Από τα χέρια του αρχαιοκάπηλου στους συλλέκτες

Η «Εφ.Συν.» αποκαλύπτει φωτογραφίες από το κατασχεθέν αρχείο του Ιταλού αρχαιοκάπηλου, ο οποίος απέκτησε μέσω... παρθενογένεσης δύο κυκλαδικά ειδώλια και τα πούλησε σε αρχαιοπώλη, για να επανεμφανιστούν μετά από χρόνια ως «ξεπλυμένα»

«Σχεδόν κάθε αρχαιότητα η οποία έφτασε στις Ηνωμένες Πολιτείες τα τελευταία δέκα με είκοσι χρόνια παραβίασε τους νόμους της χώρας από την οποία προέρχεται» | Τόμας Χόβινγκ, πρώην διευθυντής του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης (ΜΕΤ), στα απομνημονεύματά του «Making the Mummies Dance», 1994

Για την ετεροβαρή και τουλάχιστον αμφιλεγόμενη συμφωνία της ελληνικής πολιτείας, και μάλιστα με νόμο, με τον Αμερικανό ιδιώτη συλλέκτη και φιλάνθρωπο Λέοναρντ Στερν, αλλά και για τη διαδικασία που ακολούθησε το υπουργείο Πολιτισμού έχουν κατατεθεί πολλές απόψεις στον δημόσιο διάλογο. Θα ήθελα να επικεντρωθώ στον πυρήνα της κριτικής, που σηματοδοτεί και το ευρύτερο πρόβλημα. Την άρνηση του συλλέκτη να αποκαλύψει, ως όφειλε από τη δεοντολογία, την προέλευση κάθε ενός από τα 161 κυκλαδικά και προϊστορικά αντικείμενα της επίμαχης συλλογής του, καθώς και το ιστορικό διαδοχικής ιδιοκτησίας τους διαμέσου του χρόνου.

Ομως, ούτε και το υπουργείο Πολιτισμού ζήτησε το ιστορικό κατοχής των αρχαιοτήτων και δέχτηκε τη συλλογή εν τω συνόλω της, ως αυθεντική και νόμιμη, προκειμένου να πετύχει τη συμφωνία. Ο έλεγχος «νομιμότητας» που έκανε η αρμόδια Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών θυμίζει τους «ελέγχους» Πόθεν Εσχες των βουλευτών και των ευρωβουλευτών, καθώς ερευνήθηκε αν οι 161 αρχαιότητες είχαν κλαπεί από μουσείο, αποθήκη, συλλογή ή αρχαιολογικό χώρο. Κανένας συλλέκτης αυτής της εμβέλειας, πόσο μάλλον μουσείο του εξωτερικού, δεν αγοράζει κλεμμένα από μουσείο, αποθήκη, συλλογή ή αρχαιολογικό χώρο. Αγοράζουν όμως από το διεθνές δίκτυο αρχαιοκαπήλων, μέσω των μεσαζόντων αρχαιοπωλών. Η μόνη εγγύηση νομιμότητας είναι η ενδελεχής έρευνα της τεκμηρίωσης προέλευσης και του διαδοχικού ιστορικού ιδιοκτησίας, πληροφορίες τις οποίες οφείλει να παρουσιάσει ο συλλέκτης. Ομως, ο κ. Στερν επ’ αυτού σιωπά. Δεν μπορεί να γνωρίζει κανείς αν έχει τους λόγους του ή αν διακατέχεται από την αντίληψη της οίησης και της υπεροψίας.

Η πρώτη ρωγμή στο αφήγημα του Αμερικανού «δωρητή» προήλθε από τον Ελληνα αρχαιολόγο Χρίστο Τσιρογιάννη, με την ιδιότητα του αναπληρωτή καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Aαρχους (Δανία), ο οποίος αποκάλυψε στις 30 Σεπτεμβρίου 2022, σε συνέντευξή του στην Athens Voice και την Ευγενία Μίγδου, ότι το κυκλαδικό ειδώλιο αριθμός 29 της συλλογής Στερν (φωτ. 0), ταυτίζεται με κυκλαδικό ειδώλιο που εμφανίζεται σε φωτογραφία η οποία περιέχεται στο αρχείο του Ιταλού αρχαιοπώλη, καταδικασμένου για αρχαιοκαπηλία σε Ελλάδα και Ιταλία, Τζιανφράνκο Μπεκίνα.

Ο Τσιρογιάννης έδωσε στη δημοσιότητα δύο φωτογραφίες του ειδωλίου (φωτ. 1 και 2) και σημείωσε: «Στο αρχείο Μπεκίνα η φωτογραφία είναι επαγγελματική και όχι Polaroid. Το ειδώλιο εμφανίζεται σε πρόσθια όψη δίπλα σε ένα άλλο μεγαλύτερο κυκλαδικό ειδώλιο και δίπλα σε αυτό μια μαρμάρινη κυκλαδική φιάλη».

Στις 12 Οκτωβρίου 2022 ο Λέοναρντ Στερν προσπάθησε να διασκεδάσει τις εντυπώσεις και σε συνέντευξή του στην εφημερίδα New York Post υποστήριξε: «Δεν γνωρίζω τίποτα για τον Μπεκίνα. Δεν αγόρασα ποτέ τίποτα από αυτόν. Δεν είχα ακούσει το όνομά του μέχρι την περασμένη εβδομάδα. Από όσα γνωρίζω αυτές οι αρχαιότητες (τα 161 κυκλαδικά) δεν είναι προϊόντα αρχαιοκαπηλίας».

Ο συλλέκτης δήλωσε στη New York Post ότι και οι 161 αρχαιότητες αποκτήθηκαν μέσω νόμιμων προμηθευτών, ελέγχθηκαν από τη συνεργάτιδά του αρχαιολόγο (ειδικευμένη στα κυκλαδικά και με πλούσιο συγγραφικό έργο αναφοράς) Pat Getz-Preziosi και έχουν ισχυρό pedigree (ιστορικό προηγούμενων κατόχων).

Η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη αντέδρασε στην αποκάλυψη Τσιρογιάννη προσπαθώντας να απαξιώσει τον Ελληνα αρχαιολόγο. Παράλληλα, λειτούργησε ως δικηγόρος του διαβόλου. Αντί να απαντήσει επί της ουσίας και να διατάξει έρευνα, προτίμησε να παίξει τον ρόλο του συνηγόρου υπεράσπισης του Αμερικανού συλλέκτη.

«Πώς προκύπτει ότι το συγκεκριμένο ειδώλιο διακινήθηκε παράνομα από τον Μπεκίνα; Δεν προκύπτει από πουθενά» | Λίνα Μενδώνη, συνέντευξη στη Βασιλική Τζεβελέκου, «Εφημερίδα των Συντακτών», 22-10-2022

«Στη συνέντευξή του, ο ως άνω ιδιώτης αρχαιολόγος δεν επικαλείται ότι από τα χέρια του Ιταλού αρχαιοπώλη πέρασε ένα ειδώλιο της συλλογής, αλλά ότι (πέρασε από τα χέρια του αρχαιοπώλη) μια φωτογραφία αυτού του ειδωλίου. Ο ιδιώτης αρχαιολόγος δεν γνωρίζει και δεν υποστηρίζει ότι ο αρχαιοπώλης είχε οπωσδήποτε αγοράσει και διακινήσει το ειδώλιο της φωτογραφίας, ούτε ότι αυτό δεν συνοδευόταν από νόμιμους τίτλους και ότι συνδέεται με αρχαιοκαπηλική ή άλλη παραβατική δράση του αρχαιοπώλη» | Λίνα Μενδώνη στη Βουλή, 27-10-22

«Το ξαναλέω, λοιπόν, ότι πρόκειται για επαγγελματική φωτογραφία, που μπορεί να έχει τραβηχτεί σε οποιαδήποτε έκθεση και δεν αποτελεί τεκμήριο αρχαιοκαπηλικής δραστηριότητας» | Λίνα Μενδώνη, συνέντευξη στη Lifo και την Τίνα Μανδηλαρά, 1-11 22

«Είναι λοιπόν η φωτογραφία που βρέθηκε στο αρχείο που κατέχει ο ιδιώτης αρχαιολόγος και όχι το ίδιο το ειδώλιο. Με τη συγκεκριμένη λοιπόν φωτογραφία δεν μπορεί κανείς να πιστοποιήσει ότι το ειδώλιο βρέθηκε στην κατοχή του αρχαιοπώλη» | Λίνα Μενδώνη, απάντηση σε επίκαιρη ερώτηση του βουλευτή του ΜέΡΑ25, Κρίτωνα Αρσένη, 7-11-2022

Κι όμως, σύμφωνα με έγγραφα και φωτογραφίες που δημοσιεύουμε σήμερα, από το κατασχεθέν αρχείο του αρχαιοκάπηλου Τζιανφράνκο Μπεκίνα προκύπτει ότι ο Ιταλός αρχαιοκάπηλος ήταν κάτοχος του επίμαχου κυκλαδικού ειδωλίου. Το συγκεκριμένο ειδώλιο δεν συνοδευόταν από νόμιμους τίτλους, δεν υπάρχει προηγούμενος κάτοχος, ο Μπεκίνα το μεταπώλησε σε άλλον αρχαιοκάπηλο σε μια προσπάθεια να το «ξεπλύνει» και οι συναλλαγές αυτές έγιναν μία δεκαετία μετά τη συμφωνία της UNESCO του 1970, είναι δηλαδή παράνομες.

Στη σημερινή μας έρευνα θα αποδείξουμε επίσης ότι η συνεργάτις του κ. Στερν, κ. Getz Preziosi, γνώριζε καλά τον κύριο Μπεκίνα από το 1981 και είχε μαζί του αλληλογραφία σχετικά με κυκλαδικά ειδώλια. Ωστόσο, η ίδια, σε όλες της τις δημοσιεύσεις, απέφυγε επιμελώς να αναφερθεί στον αρχικό κάτοχο Μπεκίνα, τον οποίο ο κ. Στερν άκουσε για πρώτη φορά προσφάτως.

◾️ Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά:

● Στις 24 Νοεμβρίου 1980, η Ούρσουλα Μπεκίνα, διευθύντρια της γκαλερί (αρχαιοπωλείου) Antike Kunst Palladion και σύζυγος του Τζιανφράνκο, ιδιοκτήτη της εταιρείας με έδρα τη Βασιλεία της Ελβετίας, στέλνει επιστολή στους Lance και Roberta Entwistle, οι οποίοι έχουν αρχαιοπωλείο στο Λονδίνο (φωτ. 3, 4).

«…Σας αποστέλλουμε φωτογραφίες και περιγραφή ενός αυθεντικού μαρμάρινου αγάλματος λέοντος και ενός μαρμάρινου κυκλαδικού ειδωλίου. Είμαστε υποχρεωμένοι στον κ. George Ortiz, Γενεύη, ο οποίος μας έδωσε το όνομα και τη διεύθυνσή σας. Αντιλαμβανόμαστε ότι θα θέλατε να δείξετε τις φωτογραφίες και να προτείνετε (για αγορά) αυτά τα δύο αντικείμενα σε έναν συγκεκριμένο πελάτη σας. Σας έχουμε εμπιστοσύνη ότι δεν θα δείξετε τις προαναφερόμενες φωτογραφίες και δεν θα αναφέρετε τα δύο αντικείμενα σε κανέναν άλλο. Παρακαλώ να μας ενημερώσετε αν ο πελάτης σας θα σκεφτόταν την απόκτηση κάποιου εκ των αντικειμένων και εάν όχι, παρακαλούμε να μας επιστρέψετε το φωτογραφικό υλικό».

Η επιστολή συνοδεύεται από έγγραφο με περιγραφή τού προς πώληση κυκλαδικού ειδωλίου:

«Μαρμάρινο άγαλμα γυναίκας. Μέγιστο ύψος 42,3 εκ. Μάρμαρο από ελληνικό νησί. Κυκλαδικό, Τρίτη χιλιετία (2700-2300 π.Χ.) Ακέραιο, εκτός από ένα σπάσιμο στο αριστερό πόδι, επανασυγκολλημένο. Γυναικεία ειδώλια αυτού του τύπου προέρχονται από τις Κυκλάδες στο Αιγαίο Πέλαγος και τις παρακείμενες περιοχές…»

Αναφέρεται επίσης ότι ανήκε σε «ιδιώτη συλλέκτη στην Ελβετία» και η τιμή πώλησης είναι 65.000$. Στην άνω αριστερή πλευρά του εγγράφου υπάρχει ένας κωδικός αναφοράς, Ref. 384-5.

● Στις 9 Δεκεμβρίου 1980, η Roberta Entwistle ενημερώνει με επιστολή της την Ούρσουλα Μπεκίνα ότι ο πελάτης δεν ενδιαφέρθηκε για τα αντικείμενα και επιστρέφει τις φωτογραφίες (φωτ. 5).

Ομως ο κωδικός αναφοράς 384 μας είναι γνωστός. Πρόκειται για το κυκλαδικό ειδώλιο γυναίκας ύψους 42,3 εκ. το οποίο εικονίζεται στο αρχείο Μπεκίνα. Στην καρτέλα 384 αναφέρεται επίσης σε σημειώσεις ότι είναι της Τρίτης χιλιετίας, 2700-2300, «αριστερό πόδι σπασμένο, (γόνατο) αριστερά δάχτυλα νέα».

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως αυτό το κυκλαδικό ειδώλιο είναι αυτό που ανήκει σήμερα στη Συλλογή Στερν και ταύτισε ο Τσιρογιάννης (βλέπε φωτ. 1).

Σε έναν φάκελο (Rac) του αρχείου Μπεκίνα, εμφανίζονται συνολικά πέντε φωτογραφίες κυκλαδικών. Τις δύο, εμπρόσθια και πίσω όψη του κυκλαδικού ειδωλίου 42,3 εκ., δημοσίευσε η Athens Voice. Ομως, υπάρχουν άλλες τρεις φωτογραφίες (φωτ. 6, 7, 8) με κωδικούς αναφοράς 381-5, 382 και 383, τις οποίες παραθέτουμε: Στη φωτ. 6 (381-5) εικονίζονται δύο ειδώλια, ένα μεγαλύτερο και ένα μικρότερο, και μία φιάλη. Το μικρότερο είναι αυτό που ταύτισε ο Τσιρογιάννης. Το μεγαλύτερο (φωτ. 7 και 8) είναι σύμφωνα με τις σημειώσεις στην αντίστοιχη καρτέλα «Κυκλαδικό, Σπεδός, 2700-2300 π.Χ, ύψος 56,2 εκ., γυναικείο, λαιμός και αριστερό πόδι σπασμένα».

● Στις 5 Μαρτίου 1981 η Pat Getz-Preziosi, η αρχαιολόγος η οποία πολλά χρόνια αργότερα βοήθησε τον συλλέκτη Λέοναρντ Στερν να δημιουργήσει τη συλλογή του με τα κυκλαδικά και τον συμβούλευε -κατά δήλωσή του- ώστε να αποφύγει να αγοράσει αρχαιότητες προερχόμενες από αρχαιοκαπηλία, στέλνει επιστολή στον Τζιανφράνκο Μπεκίνα (φωτ. 9).

«Σας γράφω για δεύτερη φορά, σε περίπτωση που δεν λάβατε την πρώτη επιστολή μου. Ο δρ Thimme από την Καρλσρούη (ΣτΣ: επικεφαλής του τμήματος αρχαιοτήτων στο Μουσείο Badisches Landesmuseum Karlsruhe, 1959-1982) μου έδωσε τη διεύθυνσή σας και μου συνέστησε να σας γράψω σχετικά με το κυκλαδικό ειδώλιο τη φωτογραφία του οποίου του είχατε στείλει πριν καρό. Σας εσωκλείω τη φωτογραφία για να το θυμηθείτε. Θα ήθελα πολύ να δημοσιεύσω αυτό το ειδώλιο στο υπό έκδοση βιβλίο μου σχετικά με τους γλύπτες των Κυκλάδων. Πιστεύω ότι το σχετικό αντικείμενο σμιλεύτηκε από το χέρι ενός γλύπτη που έχει κάνει γνωστά έργα. Επομένως, σας παρακαλώ να μου στείλετε φωτογραφίες της εμπρόσθιας και πίσω όψης, καθώς και αριστερό προφίλ του ειδωλίου και φυσικά την άδεια να τις δημοσιεύσω. Εάν το ειδώλιο δεν βρίσκεται πλέον στην κατοχή σας, θα μπορούσατε να με φέρετε σε επαφή με το πρόσωπο που το κατέχει τώρα, είτε με την προώθηση αυτής της επιστολής προς αυτόν (ή αυτήν), είτε να μου στείλετε τη διεύθυνσή του; Θα σας ήμουν ευγνώμων, καθώς θα ήταν μεγάλη απογοήτευση να έχω μάθει για ένα σημαντικό αντικείμενο και να μην μπορώ να το εντοπίσω.
Ειλικρινά δική σας
(Ιδιόχειρη υπογραφή)
Pat Getz-Preziosi»

Η φωτογραφία την οποία εσωκλείει η Getz-Preziosi (φωτ. 10) απεικονίζει το ίδιο κυκλαδικό ειδώλιο που βρίσκεται στο αρχείο Μπεκίνα (ref. 382 383 φωτ. 7 και 8).

● Στις 28 Μαρτίου 1981 ο Μπεκίνα πουλάει και τα τρία κυκλαδικά αντικείμενα της φωτ. 6 στον Ιάπωνα αρχαιοπώλη Noriyoshi Horiuchi ο οποίος έχει αρχαιοπωλείο στο Τόκιο.

Σε επιστολή του (φωτ. 11) ο Ιταλός αρχαιοκάπηλος αναφέρει: «Παράδοση: ένα ειδώλιο (ύψος 56,2 εκ.) παραδόθηκε απευθείας (ΣτΣ: πρόκειται για το ειδώλιο για το οποίο έγραψε η Getz-Preziosi στον Μπεκίνα, ζητώντας φωτογραφίες και άδεια δημοσίευσης) και ένα ειδώλιο και μία φιάλη προς παράδοση με φορτωτική στην Ιαπωνία».

Στο έγγραφο περιγράφονται τα δύο κυκλαδικά. Το πρώτο, ύψους 56,2 εκ. αναφέρεται ως «ακέραιο, εκτός από ένα σπάσιμο στον λαιμό και το αριστερό πόδι. Συγκολλημμένο, με πατίνα». Το δεύτερο, ύψους 42,3 εκ., αναφέρεται ως «ακέραιο, εκτός από ένα σπάσιμο στο αριστερό πόδι και τα δεξιά δάχτυλα ποδιών». Και ναι, η περιγραφή φέρει στο πλάι τον αριθμό αναφοράς 381-5, που ταυτίζεται με τις πέντε φωτογραφίες του κατασχεμένου αρχείου Μπεκίνα.

Η συνολική τιμή πώλησης είναι 200.000 ελβετικά φράγκα. Ο Μπεκίνα δίνει και εγγύηση γνησιότητας.

Με ίδια ημερομηνία παρέχει και τιμολόγιο (φωτ. 12). Τη διακίνηση αναλαμβάνει η NALPINA SA BASEL και την παράδοση στην Ιαπωνία η YAMATA TRANSPORT CO. Ltd Fine Arts Tokyo.

● Τρεις ημέρες μετά, στις 31 Μαρτίου 1981, οι Ούρσουλα και Τζιανφράνκο Μπεκίνα στέλνουν επιστολή στον Horiuchi (φωτ. 13). Από την επιστολή συνάγεται ότι ο Horiuchi επισκέφθηκε οικογενειακώς την Ελβετία.

Σε συνδυασμό με την επιστολή της 28ης Μαρτίου 1981, συμπεραίνουμε ότι ο Ιάπωνας αρχαιοπώλης είδε τα τρία κυκλαδικά στη Βασιλεία, στην έδρα του Μπεκίνα, παρέλαβε το ένα κυκλαδικό ειδώλιο (56,2 εκ.) και το μετέφερε στις αποσκευές του κατά τη διάρκεια της επιστροφής του στην Ιαπωνία.

Στην ίδια επιστολή γίνεται αναφορά και στην προγραμματισμένη μεταφορά στην Ιαπωνία των υπόλοιπων δύο κυκλαδικών (ειδώλιο 42,3 εκ. και φιάλη) μέσω της πτήσης TL 332, με αριθμό πακέτου AWB 270 0968 1151. Πρόκειται για ένα ξύλινο κιβώτιο 52 x 22 x 26 (ύψος).

● Στις 23 Απριλίου 1981 η Ούρσουλα Μπεκίνα στέλνει επιστολή (φωτ. 14) στον Horiuchi και προωθεί το αίτημα της Getz-Preziosi για δημοσίευση του μεγαλύτερου (υπογραμμισμένο) κυκλαδικού ειδωλίου (56,2 εκ.). Του συστήνει την Getz-Preziosi ως «γνωστή αρχαιολόγο με ειδίκευση στα κυκλαδικά».

Την ίδια ημέρα, 23 Απριλίου 1981, η Ούρσουλα Μπεκίνα στέλνει επιστολή (φωτ. 15) και στην Getz-Preziosi και την ενημερώνει πως προώθησε το αίτημά της στον κάτοχο (του κυκλαδικού ειδωλίου) χωρίς να τον κατονομάζει. «Ελπίζω ότι θα ανταποκριθεί θετικά», λέει η Ούρσουλα Μπεκίνα και σημειώνει ότι «δεν έχουμε πλέον φωτογραφίες και αρνητικά, είναι ιδιοκτησία του φωτογράφου. Θα επικοινωνήσουμε μαζί σας σύντομα ή ο ίδιος ο κάτοχος».

Ο κάτοχος προφανώς ανταποκρίθηκε, καθώς το επίμαχο κυκλαδικό ειδώλιο περιλήφθηκε με φωτογραφία και σχόλια, την ίδια χρονιά, από την Getz-Preziosi, σε δημοσίευσή της στο περιοδικό του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης, Metropolitan Museum Journal, Vol. 16 (1981), με τίτλο «Risk and Repair in Early Cycladic Sculpture».

Ομως εκεί, στη λεζάντα (54, 55) της σελ. 19, που συνοδεύει δύο νέες φωτογραφίες (για τις οποίες ευχαριστεί τον Horiuchi) του κυκλαδικού ειδωλίου (ύψος 56,2 εκ.) αναφέρει ότι ανήκει στη συλλογή Horiuchi, με έδρα το Λονδίνο. Αλλά ο Horiuchi ήταν αρχαιοπώλης και όχι συλλέκτης και, όπως είδαμε, είχε παραλάβει από τον Μπεκίνα το κυκλαδικό και το μετέφερε ο ίδιος στο Τόκιο και όχι στο Λονδίνο. Ο αρχικός κάτοχος, ο Μπεκίνα, αποκρύπτεται. Εγινε αυτή η θολή και λαθεμένη περιγραφή για να δημιουργηθεί σύγχυση; Σε κάθε περίπτωση, η Getz-Preziosi απογαλάκτισε το κυκλαδικό ειδώλιο από τον Μπεκίνα, ο οποίος έκτοτε δεν θα αναφερθεί ποτέ σε κανένα ιστορικό προέλευσης στις συχνές δημοσιεύσεις της για το συγκεκριμένο ειδώλιο σε βιβλία και ανακοινώσεις της.

Στην έκδοση «Cycladica, Five sculptors in Goulandris Collection», 1984, η φωτογραφία του ειδωλίου (σελ. 14) συνοδεύεται με την επισήμανση: «Προέλευση: άγνωστη» και κανένα ιστορικό προέλευσης προηγούμενων κατόχων.

Στην έκδοση του 1987, στο βιβλίο «Sculptors of the Cyclades», η Getz-Preziosi εξαφανίζει και το όνομα του Horiuchi και από την αναφορά δικαιωμάτων της φωτογραφίας. Ως κάτοχο αναφέρει (σελ. 157 και 250) λιτά και εύγλωττα: «ιδιωτική συλλογή, άγνωστη προέλευση».

Τα δύο κυκλαδικά ειδώλια τα οποία εμφανίστηκαν με… παρθενογένεση στα χέρια του Μπεκίνα (ο ορισμός της αποδοχής προϊόντων αρχαιοκαπηλίας) και πουλήθηκαν το 1981 στον αρχαιοπώλη Horiuchi «χάθηκαν» για μια μακρά περίοδο από την αγορά. Ομως, επανεμφανίστηκαν, «ξεπλυμένα».

Το μεγαλύτερο εκτέθηκε το 1990 στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης στο πλαίσιο της έκθεσης «Glories of the Past», της συλλογής Shelby White (φωτ. 16). Την αρχαιολογική περιγραφή του αντικειμένου στον κατάλογο την κάνει η Getz-Preziosi. Δεν περιλαμβάνει καμία αναφορά στην προέλευση και στο ιστορικό των διαδοχικών κατόχων.

Το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού είχε διαπραγματευτεί (δικηγόρος Ειρήνη Σταματούδη) με τη Shelby White και πέτυχε το 2008, χωρίς κανέναν όρο, τον άμεσο επαναπατρισμό δύο αρχαιοτήτων από τη συλλογή της.

Την ίδια περίοδο, επαναπατρίστηκαν επίσης πολλές αρχαιότητες από τη συλλογή της, κατόπιν διαπραγμάτευσης, στην Ιταλία.

Τον Ιούνιο του 2021 μετά από έφοδο του Ελληνο-αμερικανού εισαγγελέα της Νέας Υόρκης, Mathew Bogdanos, κατασχέθηκαν από τη Συλλογή Shelby White πέντε και τον Απρίλιο του 2022 18 αρχαιότητες, αξίας άνω των 24 εκατ. δολαρίων, και επιστράφηκαν στην Ιταλία και στην Τουρκία. Ο αρχαιολόγος κ. Τσιρογιάννης συνέβαλε στην τεκμηρίωση του εντάλματος έρευνας με ταυτίσεις αντικειμένων.

Η κ. Shelby White είναι επίτροπος (trustee) στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και φιλάνθρωπος.

Η κ. Shelby White εξακολουθεί να κατέχει στη συλλογή της πλήθος ελληνικών αρχαιοτήτων χωρίς προέλευση.

Το μικρότερο κυκλαδικό προέλευσης Μπεκίνα - Horiuchi (42,3 εκ.) επανεμφανίστηκε ξαφνικά το 2001, στο βιβλίο της Getz-Preziosi «Personal styles in early Cycladic sculpture».

Εκεί, αναφέρεται ως κάτοχος η «Harmon Collection», του Λέοναρντ Στερν. Το ειδώλιο περιλαμβάνεται στα 161 κυκλαδικά της Συλλογής Στερν τα οποία θα επιστρέψουν στην Ελλάδα μετά από 25 έως 50 χρόνια.

Τα δύο κυκλαδικά ειδώλια προέλευσης Μπεκίνα - Horiuchi, τα οποία κατέληξαν στη Shelby White και τον Λέοναρντ Στερν, δεν είναι «ορφανά». Είναι κλεμμένα, όπως αποδείξαμε με τα στοιχεία της έρευνάς μας, και πρέπει να επιστρέψουν άμεσα στην Ελλάδα ως προϊόντα αρχαιοκαπηλίας. Αν δεν το ζητήσει το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού, η μόνη ελπίδα είναι ο βοηθός εισαγγελέας του Μανχάταν, Mathew Bogdanos.

 📍Η έρευνα δημοσιεύεται σήμερα και στον ιστότοπο www.wearesolomon.com


πηγη: https://www.efsyn.gr