Σχόλια και απόψεις

   Όλοι οι δημιουργοί της τέχνης μπορούν, σε πολύ γενικές γραμμές, να χωριστούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες, διαμετρικά αντίθετες: στους ρεαλιστές και τους Οραματιστές.

   Ρεαλιστές είναι εκείνοι που περιορίζονται στο να αντιγράφουν τη φύση και να μελετούν τα φαινόμενά της. Άμεσος στόχος τους είναι η ίδια η ζωή και μια, όσο γίνεται, πιο πιστή αναπαράσταση της πραγματικότητας και του γύρω τους υπαρκτού κόσμου.

   Οι κορυφαίοι ρεαλιστές, ποιητές και πεζογράφοι, μας έδωσαν, σ’ όλους τους καιρούς, θαυμάσιες και απόλυτα αυθεντικές, απεικονίσεις. Είδαν με οξυδέρκεια και ανέλυσαν με ακρίβεια και σε βάθος το καθετί. Δεν τους ξέφυγε, τίποτα! Το φυσικό περίγυρο, οι άνθρωποι, οι κοινωνικές δομές, οι χαραχτήρες και οι συμπεριφορές γυναικών και ανδρών, στις μεταξύ τους σχέσεις, έγινε αντικείμενο βαθύτατης μελέτης. Με τα συμπεράσματά τους, τις αναλύσεις τους, μας έκαναν να θαυμάσουμε ή να τρομάξουμε, αλλά και να προβληματιστούμε, γύρω από τη ζωή, την ανθρώπινη φύση, τα σκοτεινά και αποκρουστικά ένστικτα, τα κίνητρα και τα ελατήρια της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

   Ο ρεαλιστής δημιουργός, συγγραφέας, ζωγράφος ή γλύπτης, είναι σπουδαίος ανατόμος της ανθρώπινης ψυχής. Δεν έχει μεταφυσικές ανατάσεις. Δεν οραματίζεται άλλους κόσμους. Είναι φυσιολάτρης και φυσιογνώστης. Λατρεύει τον ήλιο και το φως, τη γη και τους καρπούς της. Η φαντασία του είναι περιορισμένη και ελεγχόμενη. Στόχος του είναι να περιγράψει τη φύση και να εξηγήσει την ομορφιά, τον άνθρωπο, τη ζωή σ’ όλες της τις διαδοχικές μορφές, την απειρότητα των εικόνων και των σχημάτων της. Δεν του αρέσει να πλάθει άλλους κόσμους, να πετά στα σύννεφα, να μαγεύεται και να εμπνέεται από καταστάσεις  ονειρικές και φευγαλέες. Αποφεύγει το ασαφές και το αβέβαιο και η αλήθεια και η πιστότητα, η καθαρότητα της μορφής, είναι γι’ αυτόν τα ύψιστα ιδανικά!..

   Στους πιο μεγαλοφυείς εκπροσώπους της τάσης αυτής που, στα νεότερα χρόνια, γνώρισε νέα ακμή, συγκαταλέγονται, χωρίς καμία αμφιβολία, οι μεγάλοι λυρικοί και επικοί Ποιητές της αρχαιότητας: ο Όμηρος και ο Αρχίλοχος, ο Αλκαίος και ο Θέογνις, όπως και οι περισσότεροι γλύπτες και ζωγράφοι της ίδιας εποχής. Ταλαντούχοι ήσαν τόσο ο Φειδίας, ο Σκόπας, ο Πραξιτέλης, όσο και ο Πολύγνωτος και ο Απελλής.

   Ρεαλιστές, ήσαν ακόμα, και πολλοί μεγάλοι συγγραφείς των νεοτέρων χρόνων, με κορυφαίο εκπρόσωπό τους τον Τολστόι και το Μπαλζάκ, το Γκόριν και τονΕμίλ Ζολά. Όσο για τους ζωγράφους και του γλύπτες, της ίδιας τεχνοτροπίας: το Ντοναντέλλο, το Μιχαήλ Άγγελο, τον Καραβάτζιο, το Ρέμπραντ, τον Τισιανό και άλλους.

   Παράλληλα, όμως, με τη «Σχολή» των ρεαλιστών εμφανίστηκε μια άλλη. Τους εκπροσώπους, τους είπαμε Οραματιστές.

   Εκείνο που τους κάνει να ξεχωρίζουν από τους πρώτους, είναι η αδιαφορία τους για το συγκεκριμένο, το πραγματικό, το σχήμα, τη μορφή. Σ’ αυτούς πλεονάζει η φαντασία, η τόλμη, η μεταφυσική αναζήτηση, η διάθεση αυτοσχεδιασμού. Γι’ αυτούς ο στόχος είναι η επιφάνεια των πραγμάτων, το εξωτερικό τους περίβλημα, αλλά και η γνώση τους σε βάθος. Άλλωστε, οι ίδιοι, πιστεύουν πως η αλήθεια είναι κάτι το σύνθετο και το απρόσιτο, ενώ η πραγματικότητα φτωχή και ρηχή, για να περιοριστούν μόνο σ’ αυτήν. Στις αναζητήσεις τους ξεπερνούν τα όρια του εφικτού ή του λογικού, του υπαρκτού ή του υλικού για να φτάσουν σε χώρους εξωπραγματικούς και ονειρικούς…

   Πολλές φορές παίζουν τολμηρά με τα χρώματα και τις σκιές, τις λέξεις και τα νοήματα, το λογικό και το παράλογο… Τα γεννήματα της τέχνης τους, είναι αποκυήματα της δικής τους φαντασίας, αντανακλάσεις του μέσα τους κόσμου, του διχασμένου, του γεμάτου φόβους και ανησυχίες, ελπίδες και πάθος, που αναδύθηκαν ύστερα από μακρόχρονη κατεργασία μέσα από την έκσταση και το παράλογο, την υπέρβαση και το όνειρο, που κέντρισαν δημιουργικά τη θέλησή τους. Ακόμα και τα έργα, που λειτουργούν αυτόνομα και καταξιώθηκαν αισθητικά στη συνείδηση κριτικών και αναγνωστών, θυμίζουν έντονα τους χώρους προέλευσής τους: το υποσυνείδητο και το άμορφο, τη μυστηριακή και εναγώνια ομορφιά, τη σύγχυση και την ασύλληπτη ιδανικότητα του υπερφυσικού…

   Ύστερα απ’ αυτά μπορούμε να ρωτήσουμε, απορημένοι, μαζί με τον αναγνώστη: Μα ποιοι είναι του είδους αυτού, οι εκπρόσωποι; α) Είναι, πρώτα-πρώτα, όλοι οι πρωτόγονοι, ζωγράφοι και γλύπτες, των πανάρχαιων πολιτισμών: θρησκόληπτοι καλλιτέχνες της Ανατολής, της Αμερικής. Οι κατασκευαστές πανάρχαιων ειδωλίων του Αιγαιακού χώρου, των φανταστικών θεϊκών μορφών της Βαβυλώνας και της Ασσυρίας, των τοτεμικών μορφών της Αφρικής και της Αυστραλίας, των παράξενων γλυπτών αναπαραστάσεων των Ίνκας και των Μάγιας. β) Όλη η νεότερη τέχνη χαραχτηρίζεται από μια συνειδητή επιστροφή στις υπαρξιακές ρίζες, στο μαγικό και το υποσυνείδητο…

   Ας θυμηθούμε τους πρωτοπόρους σ’ αυτού του είδους την τέχνη, τον Γκρέκο πρώτα-πρώτα, με τις μακρουλές φιγούρες και τους βυζαντινούς ζωγράφους με τα ασκητικά εξωγήινα πρόσωπα, τις υπερκόσμιες συνθέσεις. Από κοντά ακολουθούν πιο τολμηρά ο Γκωργκέν με τις χοντροφτιαγμένες γυναίκες και τα πολύχρωμα άλογά του και, όλοι οι εμπρεσιονιστές, οι εξπρεσιονιστές, οι κυβιστές, σύγχρονοι και μεταγενέστεροί του: Πικάσο, Ματίς, Ντε Κίρικο, Χένρι Μουρ και ο Μπρανκούζι…

   Αλλά και στο χώρο του λόγου παρουσιάστηκαν μεγάλοι και καταξιωμένοι ποιητές και συγγραφείς, που μπορούμε να τους κατατάξουμε στους Οραματιστές. Κορυφαίος όλων ο Σαίξπηρ, που τόσο έντεχνα και τολμηρά ανέμιζε το ονειρικό, το υπερφυσικό, και το εξωπραγματικό, στα έργα του. Κοντά του ένα αναρίθμητο πλήθος γνωστών ποιητών: Ο Σέλλεϋ και ο Μπάϋρον, ο Ρεμπώ και ο Μποντλέρ, οΠόε και ο Ουίτμαν, ο Έζρα Πάουντ, ο Ρίλκε, ο Έλιοτ, ο Ελύτης. Αλλά στην ίδια σχολή ανήκουν και πολλοί πεζογράφοι, όπως ο Θερβάντες, ο Κάφκα, ο Έρμαν Έσσε, ο Άλντους Χάξλεϋ, ο Ανατόλ Φρανς, που έγραψε φανταστικά και ουτοπιστικά μυθιστορήματα, και φυσικά ο κορυφαίος και πιο αντιπροσωπευτικός, απ’ όλους, ο Ντοστογιέφσκι! Είναι ο κατ’ εξοχήν συγγραφέας που προχώρησε, βαθύτερα απ’ όλους, μέσα στα άδυτα της ύπαρξης και δημιούργησε δικούς του ανθρώπινους τύπους όπου, σ’ αυτούς, συμπυκνώνεται όλο το έρεβος, το πάθος, και το ανεξιχνίαστο της ανθρώπινης φύσης.

   Στον ίδιο πάντα χώρο εντάσσεται το παραμύθι, η λαϊκή παράδοση, ο μύθος…

   Ύστερα απ’ αυτά, νομίζουμε, πως δώσαμε, σε πολύ αδρές γραμμές, τα κύρια χαραχτηριστικά των δύο αυτών μεγάλων τάσεων της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Και οι δύο εκφράζουν, αυθεντικά, την ανθρώπινη ψυχή.

Ρεαλισμός και φαντασία συνθέτουν τον απέραντο, πολυποίκιλο και ανεξάντλητο χώρο, όπου σ’ αυτόν κινείται ο δημιουργός της τέχνης. Μέσα από την πραγματικότητα, την πολλαπλότητα των εντυπώσεων, των προκλήσεων και των ερεθισμάτων, όλοι έδωσαν δικές τους απεικονίσεις, του έξω και του μέσα τους κόσμου, μ’ έναν τρόπο μοναδικό και ανεπανάληπτο. Όλοι τους έδωσαν τέλος, μιαν ελεύθερη και προσωπική ερμηνεία, στα φαινόμενα και τις καταστάσεις, αφήνοντας έτσι μια μαρτυρία συχνά αποκαλυπτική και μεγαλοφυά, για όσα είδαν, σκέφτηκαν ή έπλαθαν στη διάρκεια της πρόσκαιρης παραμονής τους στον αδιάκοπα εξελισσόμενο κόσμο μας, τον τόσο παράλογο και αντιφατικό, αλλά και τον τόσο πλούσιο σε ομορφιές και τέρψεις!..

Πάνος Ανέστιος (Αλέφαντος)

Πολιτικός Επιστήμονας-Νομικός

Δάσκαλος τ’ ανθρωπισμού

Σημειώσεις-Βιβλιογραφία:

1. Ευάγγελος Ρόζος, Αντιπαραθέσεις, εκδ. ΔΡΥΜΟΣ, Αθήνα 1982.
2. Πάνος Αλέφαντος, Στοιχεία Νεοελληνικής Γραμματολογίας, εκδ. Γ. Σταυρόπουλος, Αθηνα 1973.
3. Γεράσιμος Μαρκαντωνάτος, Λογοτεχνικοί και Φιλολογικοί όροι, εκδ. Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, Αθήνα 2013.
4. Γιωτοπάνος, Ιατροφιλόσοφος, Αγηδέας και Αείεργος, εκδ. του ιδίου, Αθήνα 2017.
5. Πάνος Αλέφαντος, Χαραχτηρισμοί και Προβληματισμοί, εκδ. Φίλιππος, Θεσσαλονίκη 1993.
6. Δημήτριος Γέροντας, Στοχασμοί, εκδ. ΔΡΥΜΟΣ, Αθήνα 1963.
7. FRITZ KUNKEL, Εισαγωγή στην Χαρακτηρολογία, εκδ. Πανεπιστημίου Λος Άντζελες (Los Angeles), 1939.
8. ΑΛΦΡΕΝΤ ΑΝΤΛΕΡ, Ανθρώπινοι Χαραχτήρες, εκδ. ΑΤΛΑΣ, Αθήνα 1956.
9. Σίγκμουντ Φρόυντ, τοτέμ και Ταμπού, εκδ. Ελληνική Παιδεία, Αθήνα 1976.