Με αφορμή τις πρόσφατες πυρκαγιές και το αδιανόητο σιδηροδρομικό δυστύχημα στη Λάρισα, διατυπώθηκαν δύο θέσεις: Ξεχνάμε. Η εξουσία καταφέρνει να ξεχάσουμε. Η πρώτη αναφέρεται στη δική μας αδυναμία, η δεύτερη στον έλεγχο της μνήμης από την εξουσία.
Η μνήμη, ατομική και συλλογική, σημαδεύεται από την απόσταση, χωρική και χρονική, και την ένταση ενός συμβάντος. Όσο πιο μακρινό είναι ένα συμβάν, τόσο λιγότερο μας αγγίζει. Αν συμβεί κάτι μακριά, μας αγγίζει λιγότερο. Αν συμβεί κοντά, στη γειτονιά, στο σπίτι, μας αγγίζει περισσότερο. Έτσι, δίνουμε μικρότερη σημασία στα πρώτα, περισσότερη στα δεύτερα. Η τσέπη μάς αγγίζει περισσότερο, επηρεάζει τη ματιά μας περισσότερο απ’ ό,τι ο πληθωρισμός σε μια άλλη χώρα.
Η απόσταση ασφαλώς είναι εν μέρει υποκειμενική. Λόγοι ιδεολογικοί και μη τη διαμεσολαβούν. Αν είμαι οικολόγος, θεωρώ ότι οι φωτιές στον Αμαζόνιο επηρεάζουν τον πλανήτη, άρα και την καθημερινότητά μας. Αν είμαι φιλοκινέζος ή έχω συμφέροντα εκεί, με ενδιαφέρει η πορεία της κινεζικής οικονομίας. Αν είμαι εθνικιστής, διαβάζω οτιδήποτε σχετικό με τους «εχθρούς», επιχαίρω όταν ο πληθωρισμός κάνει θραύση στην Τουρκία. Αν είμαι ιστορικός, βλέπω αλλιώς το παρελθόν.
Παρόμοια και με την ένταση ενός συμβάντος. Όσο πιο έντονο είναι, τόσο περισσότερο μας αγγίζει, αποτυπώνεται στη μνήμη. Βέβαια και εδώ η ένταση είναι εν μέρει υποκειμενική. Μια καταστροφή, φυσική ή μη, ένας πόλεμος αγγίζουν την πλειονότητα, αν όχι όλους. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως σε μια θρησκευτική διαμάχη ή ένα παιχνίδι ποδοσφαίρου, η πρόσληψη συναρτάται με την ταύτισή μας με αυτό. Αλλιώς ζει ένας θρησκευόμενος μια θρησκευτική διαμάχη από έναν μη θρησκευόμενο. Αλλιώς ζει τον αποκλεισμό της ομάδας του ένας οπαδός από έναν που δηλώνει φίλαθλος ή αδιάφορος για το ποδόσφαιρο.
Ένταση και απόσταση συμπλέκονται. Όταν συντρέχουν και τα δύο, τότε ζούμε εντονότερα το συμβάν, πιο δραματικά. Και το αντίστροφο. Ένας τρίτος ή μία τρίτη μπορεί να παρέμβει ποικιλότροπα και να επηρεάσει την πρόσληψη του συμβάντος. Να περάσει αυτό απαρατήρητο, να γίνει λιγότερο δραματικό ή το αντίστροφο. Αυτό κάνει κάθε εξουσία κάθε φορά που έχει λόγους να το κάνει. Παρεμβαίνει καταρχήν στην πρόσληψη του συμβάντος ελαχιστοποιώντας ή δραματοποιώντας το ανάλογα με τις στοχεύσεις της, κατά το πώς τη συμφέρει με δυο λόγια. Διαμεσολαβεί το γεγονός, ώστε να γίνει ή να φανεί ασήμαντο ή σημαντικό, αδιάφορο ή να μπει στη ζωή μας. Γι' αυτό υπάρχουν τρόποι με βασικότερο τον έλεγχο και τη διάχυση της πληροφορίας.
Ένας δεύτερος τρόπος ελέγχου της πρόσληψης και κυρίως μνήμης είναι η «ερμηνεία» του συμβάντος, έτσι ώστε να μη θίγει κάποιους και κυρίως να ενοχοποιεί πάντα τους ίδιους βολικούς «εχθρούς». Για παράδειγμα, τη φωτιά στο Ράιχσταγκ δεν την έβαλαν οι ναζί, αλλά οι προαιώνιοι εχθροί του έθνους, οι Εβραίοι, ενδεχομένως με τη συνδρομή Τσιγγάνων και άλλων. Έτσι, οι υπεύθυνοι βγαίνουν εκτός κάδρου, απαλλάσσονται, οι «εχθροί» μπαίνουν στην πρώτη γραμμή, καθίστανται αυτονόητα για άλλη μία φορά ένοχοι και κυρίως επαληθεύεται το αρχικό a priori που νομιμοποιεί την ιδεολογική κατασκευή κάποιων. Για όλα φταίνε πάλι οι εχθροί του έθνους.
Τέλος, ο προσφορότερος τρόπος παρέμβασης, όχι τόσο στην πρόσληψη, γιατί αυτό δεν είναι πάντα εύκολο, αλλά αυτή τη φορά στη μνήμη, είναι η δημιουργία, ανάσυρση ή επίκληση εξίσου δραματικών συμβάντων ώστε να απαλύνουμε τον πόνο και αν γίνεται να τον ξεχάσουμε. Πρόκειται για την πρόταξη αντισταθμιστικών συμβάντων που επικαλύπτουν το βασικό συμβάν. Μια κλασική λύση είναι να υποσχεθούμε ότι γρήγορα οι πληγές θα κλείσουν. Μια άλλη, πιο ριζοσπαστική, είναι αυτή των δώρων που μας θύμισε ο κ. Δούκας για το πώς κέρδισε η Ν.Δ. τις εκλογές του 2009. Βαλιτσάκια με χρήματα. Μπρος στα κάλλη τι είναι ο πόνος, λέει ο λαός.
Στην πρόσφατη συζήτηση στη Βουλή, σε επίπεδο αρχηγών, για τις φωτιές, ο λόγος του Κ. Μητσοτάκη είχε και τα παραπάνω τρία στοιχεία. Υποβάθμιση του προβλήματος, μέσω της μείωση της έκτασης των καταστροφών. Ανάσυρση εχθρών: η κλιματική κρίση, οι μετανάστες, οι διακινητές τους. Τέλος, υποσχέσεις ως αντιστάθμισμα στους πολίτες. Θα καταφέρει η εξουσία να ξεχάσουμε; Πιθανόν. Έχει και την τεχνολογία και τα μέσα. Μας απομένουν ο ορθός λόγος και οι συλλογικές ασκήσεις μνήμης. Και για τα δύο χρειάζονται θεσμοί που λειτουργούν και μια, όσο γίνεται, ενεργή κοινωνία πολιτών.
* Καθηγητής Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών
πηγή: https://www.efsyn.gr