Ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα, Το Τέλος της Μεγάλης Παρέκκλισης: Από την Ουκρανία και την πανδημία στη νέα πλανητική τάξη (Τόπος: Αθήνα 2023) του Δημήτρη Πεπόνη περιέχει μερικές πολύ ενδιαφέρουσες διαισθήσεις για τον πόλεμο στην Ουκρανία σε σχέση με παρελθοντικές, αλλά και μελλοντικές συγκρούσεις. Μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις του βιβλίου είναι ότι τα τελευταία χρόνια επιστρέφουν τα βασικά μέτωπα του Μεγάλου Πολέμου ή Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, κατά την αμερικανική ιστοριογραφία. Για τον Δημήτρη Πεπόνη, αν φύγουμε από την ευρωκεντρική οπτική, υπάρχει ένας πολύ ενδιαφέρων «Μακρύς Μεγάλος Πόλεμος» τουλάχιστον μεταξύ 1911-1923, αν όχι περισσότερο, ο οποίος περιλαμβάνει τη μαροκινή κρίση, τον ιταλοτουρκικό πόλεμο στη Λιβύη, τους βαλκανικούς πολέμους και μετά το 1918, τον σχηματισμό κρατών, όπως το Ιράκ, η Συρία, ο Λίβανος, η Ιορδανία, η Ιρλανδία, η Ουκρανία (ως Λαϊκή Δημοκρατία, Δεύτερο Χετμανάτο και εντέλει ως Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία), η Γεωργία με αυτόνομη περιφέρεια την Οσετία, η Λετονία, η Λιθουανία, η Τσεχοσλοβακία, η Ρουμανία, η Ουγγαρία, η Αλβανία, η Γιουγκοσλαβία, το Αζερμπαϊτζάν και η Υεμένη. Αυτός ο ευρύτερος κόσμος της συνδιάσκεψης των Παρισίων, των Βερσαλλιών, δηλαδή ο κόσμος της Μεσογείου, του Περσικού Κόλπου, του Ευξείνου και της Βαλτικής είναι, έναν αιώνα μετά, και ο κόσμος των μετώπων της δικής μας εποχής.
Κατά τον Πεπόνη το δυτικό μέτωπο του Μεγάλου Πολέμου ήταν δευτερεύον, ενώ το αποφασιστικό ήταν αυτό της Βαλτικής και του Ευξείνου, των Στενών και της Μεσοποταμίας. Η απόδειξη για αυτό είναι ότι η νίκη της Γερμανίας στο δυτικό μέτωπο κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν επηρέασε την εξέλιξή του, οπότε είναι γαλλοκεντρικό να θεωρούμε πως η ήττα των Γερμανών στο δυτικό μέτωπο κατά τον Α’ Παγκόσμιο είχε κρίσιμη σημασία. Με τον τρόπο αυτό, ο Πεπόνης αντιστρέφει την δυτικοκεντρική ιστοριογραφία, ενώ ως προς τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο επιμένει ότι αυτός άρχισε όχι το 1939, όπως θέλει η ευρωκεντρική οπτική, αλλά το 1937 με την εισβολή της Ιαπωνίας στην Κίνα.
Στη μεταψυχροπολεμική εποχή αναζωπυρώνονται τα βασικά μέτωπα του Μεγάλου Πολέμου: αρχίζουμε το 1991-1998 από βαλκανικούς πολέμους στη Γιουγκοσλαβία (όπως το 1912-1913) και συνεχίζουμε στη Μεσοποταμία (1990, αλλά κυρίως 2003 στο Ιράκ, 2011 στη Συρία), τον Καύκασο (Αρμενία-Αζερμπαϊτζάν το 1992, 2020 και 2022, Γεωργία το 2008) και στη Λιβύη (2011, όπως, έναν αιώνα πριν, το 1911), για να καταλήξουμε στην Ουκρανία που ήταν το βασικό θέατρο και του Μεγάλου Πολέμου. Για τον Δημήτρη Πεπόνη το γεγονός ότι τα ανατολικά μέτωπα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι αυτά που αναζωπυρώνονται σήμερα αποτελεί μια απόδειξη ότι αυτά ήταν εξαρχής τα σημαντικά και όχι τα δυτικά.
Το σημαντικό υδάτινο σύστημα που ήταν το θέατρο των μαχών στον Α’ Παγκόσμιο και σήμερα, αλλά και στους Ναπολεόντιους πολέμους και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο περιλαμβάνει τα υψώματα Βαλντάι, από όπου πηγάζουν ο Δνείπερος που εκβάλλει στον Εύξεινο Πόντο και ο Βόλγας που εκβάλλει στην Κασπία (με τον Μόσκοβα ως παραπόταμό του), ενώ οι ποταμοί Μστα και Λόβατ εκβάλλουν στη Βαλτική μέσω των ποταμών Νέβα και Ντάουγκαβα αντίστοιχα. Υπάρχει επίσης σύνδεση με τη Λευκή Θάλασσα και τον Αρκτικό Ωκεανό.
Σήμερα το ΝΑΤΟ επιθυμεί να καταστήσει τη Βαλτική μια νατοϊκή λίμνη, επιχειρώντας έναν αποκλεισμό της Ρωσίας παρόμοιο με αυτόν που είχε προσπαθήσει ο Ναπολέων. Δεύτερος στόχος του ΝΑΤΟ είναι να καταστεί ο Εύξεινος Πόντος νατοϊκή λίμνη διά της εντάξεως στο ΝΑΤΟ της Ουκρανίας και της Γεωργίας. Η ρήξη της διασύνδεσης της Βαλτικής-Ευξείνου ήταν ο κύριος στόχος της Επιχείρησης Μπαρμπαρόσα του Χίτλερ, ενώ δεύτερος στόχος ήταν η διασύνδεση Λευκής Θάλασσας και Κασπίας στη γραμμή Αρχάνγκελσκ- Άστραχαν. Και στους δύο παγκοσμίους πολέμους η ενεργοποίηση του ουκρανικού μετώπου κατέληξε σε εμπλοκή στον πόλεμο και του Ιράν, όπως παρατηρούμε και σήμερα την Ισλαμική Δημοκρατία να καθίσταται κομβικός παράγοντας της παγκόσμιας αναμέτρησης.
Ο Εύξεινος Πόντος είναι σημαντικός, γιατί συγκλίνουν σε αυτόν πέντε άξονες: (α) Η διασύνδεση με τη Βαλτική μέσω του υδάτινου συστήματος του Βιστούλα και των παραποτάμων του, (β) Η μετάβαση προς την Κασπία μέσω του Καυκάσου, (γ) Η κατεύθυνση προς την Ανατολική Μεσόγειο μέσω των Στενών και του Αιγαίου, (δ) Μέχρι την Κεντρική Ευρώπη και τις Άλπεις μέσω του Δούναβη, (ε) Μέχρι τον Περσικό κόλπο διά του Τίγρη και του Ευφράτη. Υπάρχει, επομένως, ένα σύστημα Βαλτική-Εύξεινος-Μεσόγειος-Περσικός-Κασπία, του οποίου τα μέτωπα αναζωπυρώθηκαν στον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-1856), τον Α’ και τον Β’ Παγκόσμιο. Νωρίτερα, παρατηρεί ο Πεπόνης, δεν ήταν τυχαίο που είχαμε Σταυροφορίες, οι οποίες κατέληξαν στην Κωνσταντινούπολη, δηλαδή στον Εύξεινο, και ταυτόχρονα στη Βαλτική. Η σύγχρονη αναζωπύρωση των μετώπων είχε ως αποτέλεσμα να κατισχύσει το ΝΑΤΟ στη Βαλτική με την ένταξη της Φινλανδίας, αλλά από την άλλη να έλθουν σε συνεργασία Ρωσία και Ιράν στην Κασπία και ακόμη και σε συνεννόηση με την Τουρκία στον Εύξεινο Πόντο.
Αντιστρόφως, αν δούμε τα πράγματα από μια καθαρά ευρωκεντρική σκοπιά, ο πρώτος πραγματικά παγκόσμιος πόλεμος είναι ο Κριμαϊκός του 1853-1856, τον οποίο ακολούθησαν ο Μεγάλος Πόλεμος το 1914-1918 και ο «τρίτος» κατά τον Πεπόνη Παγκόσμιος Πόλεμος το 1939-1945. Χαρακτηριστικό των τριών πολέμων είναι ότι έχουμε εναλλάξ την Τουρκία και τη Γερμανία να εισέρχονται και να εξέρχονται από το σύστημα. Ο λόγος που τα ίδια μέτωπα επανέρχονται είναι ότι η Δυτική Ευρώπη εξαρτάται για την επιβίωσή της από τη Μεσόγειο και αυτό ήταν και το νόημα των Σταυροφοριών, ενώ δευτερευόντως από τον έλεγχο της Βαλτικής. Αν πάλι θεωρήσουμε τον Επταετή Πόλεμο ως πραγματικό πρώτο παγκόσμιο ευρωπαϊκό πόλεμο, τότε έχουμε ένα σχήμα κατά το οποίο η ήττα της Γαλλίας στην απώτατη περιφέρεια θέτει τις βάσεις για τη Γαλλική Επανάσταση και για την αγγλική ηγεμονία, συνεχίζεται με την αρχικά επιτυχημένη προσπάθεια του Ναπολέοντα για κατάληψη του ευρωπαϊκού πυρήνα, η οποία τερματίζεται από τις εγγύς δυνάμεις, συνεχίζεται με τον Κριμαϊκό Πόλεμο στην εγγύς ευρωπαϊκή περιφέρεια, τον Εύξεινο Πόντο, και κορυφώνεται με τον Μεγάλο Πόλεμο για τον πυρήνα του συστήματος, με πρωτεργάτη τη Γερμανία που έχει περιορισμένη πρόσβαση στην αποικιακή περιφέρεια. Στο τέλος η Γερμανία υπό τον Χίτλερ διασφαλίζει το ευρωπαϊκό κέντρο, πλην εμπλέκεται σε έναν τεράστιο πόλεμο φθοράς στην περιφέρεια με αποτέλεσμα οι ΗΠΑ να κατακτήσουν τον πυρήνα του ευρωπαϊκού συστήματος που διχοτομείται πλέον μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ.
Ένα συμπέρασμα που βγάζει ο Πεπόνης είναι ότι είναι πολύ δύσκολο το ευρωπαϊκό σύστημα να κατακτηθεί από δύναμη εγγύς του πυρήνα του και η κατάκτηση να διασφαλιστεί, εξ ου και η πιο μακροχρόνια κατάκτηση που συνέβη ήταν από περιφερειακές δυνάμεις. Ο Πεπόνης ερμηνεύει την Ευρωπαϊκή Ένωση ως μια άτυπη συνθήκη ειρήνης του πυρήνα του ευρωπαϊκού συστήματος ύστερα από κατάκτηση από περιφερειακές δυνάμεις (ΗΠΑ και ΕΣΣΔ), ενώ εντέλει, όπως φάνηκε στην μεταψυχροπολεμική περίοδο, η ειρήνευση αυτή δεν αφορούσε στο σύνολο της Ευρώπης, καθώς είχαμε αιματηρούς πολέμους στη Γιουγκοσλαβία και την Ουκρανία. Με τον νεο-οθωμανισμό, εξάλλου, βλέπουμε έναν κόσμο να επιστρέφει, καθώς η Τουρκία δραστηριοποιείται και πάλι στη Σομαλία και το Σουδάν, ενώ συμμαχεί με το Κατάρ, όπως επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενώ, αντιστρόφως, τον ρόλο της αποικιοκρατικής Πορτογαλίας στον Ατλαντικό μπορεί να λάβει η παλιά της αποικία, η Βραζιλία.
Κατά την ερμηνεία του Δημήτρη Πεπόνη, το γεγονός ότι η παγκόσμια ηγεμονία των ΗΠΑ συνέβη μετά την επιτυχή ανάμειξή τους σε ευρωπαϊκούς πολέμους και τον Ψυχρό Πόλεμο δείχνει ότι το κρίσιμο γεωπολιτικά θέατρο είναι ο ευρασιατικός κορμός και όχι ο Ειρηνικός ή ο Ατλαντικός. Τα τρία συμπεράσματα που εξάγει είναι: (α) οι μεγάλοι πόλεμοι, όπως οι Ναπολεόντειοι με πρωταγωνιστή τη Γαλλία, οι δύο Παγκόσμιοι με πρωταγωνιστή τη Γερμανία και ο Ψυχρός με πρωταγωνιστή τη σοβιετική Ρωσία αποτελούν εγχειρήματα αμφισβήτησης του αγγλόφωνου κοσμοσυστήματος. (β) Ο αγγλόφωνος κόσμος κατόρθωσε ιστορικώς να υπερισχύσει μέσω περίτεχνων διαιρέσεων στους αντιπάλους. (γ) Ο αγγλόφωνος κόσμος θα πρέπει ή να μετασχηματιστεί, έχοντας απωλέσει τα προνομιακά αγγλικά του χαρακτηριστικά, είτε να επιστρέψει σε μία περιφερειακή τάξη. Δηλαδή, είτε το κέντρο του παγκόσμιου συστήματος να επανέλθει στον φυσικό του πυρήνα, είτε να έχουμε μία πολυδιάσπαση σε πολλαπλές περιφερειακές τάξεις. Αυτό είναι το δίλημμα της εποχής μας.
