Πίνακας του Γιάννη Τσαρούχη

Ο Σεπτέμβριος είναι ο ένατος μήνας του ισχύοντος Γρηγοριανού Ημερολογίου, με διάρκεια 30 ημερών.

Η λέξη Σεπτέμβριος, September στα λατινικά, προέρχεται από το αριθμητικό septem (σέπτεμ = επτά), καθώς ήταν ο έβδομος μήνας του αρχαίου δεκάμηνου ρωμαϊκού ημερολογίου. Αργότερα, με την προσθήκη του Ιανουαρίου και του Φεβρουαρίου, ο Σεπτέμβριος μετακινήθηκε στην ένατη θέση, χωρίς όμως να αλλάξει η ονομασία του. Η Ρωμαϊκή Σύγκλητος, θέλοντας να κολακέψει τον αυτοκράτορα Τιβέριο (14-37), αποφάσισε να δώσει το όνομά του στον μήνα Σεπτέμβριο. Αυτός σοφά ποιών αρνήθηκε, επειδή υποστήριξε ότι οι συχνές αλλαγές στις ονομασίες των μηνών μόνο σύγχυση προκαλούν.

Τον Σεπτέμβριο στη Ρώμη τελούνταν μεγάλες γιορτές, όπως τα Καπιτώλια και τα Ρωμαία ή Ρωμαϊκοί Αγώνες (Ludi Romani) προς τιμή του Δία (κάτι σαν Ολυμπιακοί Αγώνες των Ρωμαίων). Την 1η Σεπτεμβρίου προσδιοριζόταν ο ετήσιος φόρος που έπρεπε να καταβάλουν οι Ρωμαίοι πολίτες (indictio), εξού και Ινδικτιών, που στο Βυζάντιο γιορταζόταν ως Πρωτοχρονιά και συνέπιπτε με το νέο εκκλησιαστικό έτος (Αρχή της Ινδικτιώνος).

Στο αρχαίο Αττικό ημερολόγιο ο Σεπτέμβριος αντιστοιχούσε στο δεύτερο δεκαπενθήμερο του μήνα Μεταγειτνιώνα και στο πρώτο δεκαπενθήμερο του μήνα Βοηδρομιώνα. Δεσπόζουσα γιορτή στην Αθήνα και συγκεκριμένα στην Ελευσίνα ήταν τα Ελευσίνια, με τα περιώνυμα Μυστήρια (Ελευσίνια Μυστήρια). Άλλες γιορτές:

• Αδώνια

Διήμερη γυναικεία γιορτή της Αρχαίας Αθήνας προς τιμή του θεού Άδωνη, σε άγνωστη ημερομηνία στο τέλος του καλοκαιριού.

Η λατρεία του Άδωνη ήρθε από τη Συρία και τη Φοινίκη στον ελληνικό χώρο. Συσχετίστηκε με τη θεά Αφροδίτη, που, θαμπωμένη από το κάλλος του, τον ερωτεύτηκε. Ο ωραίος νέος είχε όμως άσχημο τέλος, καθώς πέθανε από επίθεση αγριόχοιρου σε κάποιο κυνήγι.

Η γυναικεία αυτή γιορτή, που συνέπιπτε με το τέλος του καλοκαιριού, είχε στο επίκεντρό της το θρήνο της Αφροδίτης για το χαμό του Άδωνη. Την πρώτη ημέρα της γιορτής, οι γυναίκες θρηνούσαν πάνω από το ομοίωμα του θεού και ακολουθούσε η εκφορά του «νεκρού». Την επομένη ο θεός ανασταινόταν και επικρατούσε μία διάθεση ευφορίας. Η γιορτή θυμίζει το δικό μας Πάσχα και την Ανάσταση του Χριστού.

Ένα άλλο τελετουργικό που γινόταν παράλληλα με τη γιορτή ήταν η σπορά εφήμερων φυτών (μαρούλια, μάραθα, χλόη) σε γλάστρες. Μόλις φύτρωναν οι σπόροι, οι γυναίκες μετέφεραν την πρασινάδα σε νερά πηγών ή σε ρυάκια, όπου κι έριχναν τα φυτά, ευχόμενες συγχρόνως να υπάρξει η απαραίτητη υγρασία, ώστε να ευδοκι­μήσει η σπορά, όπως συνέβη στα εφήμερα φυτά που πετούσαν.

• ​Μεταγείτνια

Γιορτή της Αρχαίας Αθήνας προς τιμήν του Μεταγειτνίου Απόλλωνος, από την οποία πήρε την ονομασία του ο αττικός μήνας Μεταγειτνιών (μετά+γείτων), που συμπίπτει με την περίοδο 15 Αυγούστου - 15 Σεπτεμβρίου του Γρηγοριανού Ημερολογίου. Τον μήνα αυτόν γίνονταν οι μετακομίσεις και επομένως οι αλλαγές γειτόνων, εξ ού και η ονομασία του μήνα.

Γιορταζόταν σε ανάμνηση της μετοικεσίας του Θησέα από το δήμο της Μελίτης (περιοχή Φιλοπάππου - Θησείου), στο δήμο της Διομείας (περιοχή Ιλισού) και συνοδευόταν από θυσία προς τον Απόλλωνα, που βοηθούσε στη μετοικεσία ή στην «αλλαγή γειτόνων».

Η γιορτή αυτή συναντάται και στα ημερολόγια άλλων ιωνικών πόλεων (π.χ. Μιλήτου, Δήλου, Εφέσου, Σάμου, Πριήνης).

• Ηράκλεια του Κυνοσάργους

Λεπτομέρεια από αττική λήκυθο, 480 - 470 π.Χ.

Γιορτή προς τιμήν του Ηρακλή. Γιορταζόταν πριν από τα Ελευσίνια, μέσα στο μήνα Μεταγειτνιώνα, στο Γυμνάσιο του Κυνοσάργους, που βρισκόταν στον Δήμο Διομείας, γι’ αυτό και η γιορτή απαντάται και ως Ηράκλεια τα εν Διομείοις.

Ο Ηρακλής με τους άθλους του ήταν φυσικό να θεωρηθεί προστάτης του αθλητισμού, γι’ αυτό και η γιορτή τελούνταν στο Γυμνάσιο. Η παράδοση θέλει τον Ηρακλή λάτρη της καλοζωίας, με αγάπη για το φαγητό και το ποτό. Η λατρεία του επομένως περιλάμβανε συμπόσια, όπου οι πιστοί του συνέτρωγαν κατά κάποιο τρόπο με το θεό.

Στη γιορτή αυτή συναντούμε το έθιμο της άρσης των ταύρων. Ομάδα ανδρών σήκωνε έναν ταύρο εν ζωή και τον τοποθετούσε στο Βωμό για να θυσιαστεί. Ουσιαστικά, γινόταν μία επίδειξη δύναμης, ταιριαστή με ανάλογα κατορθώματα του Ηρακλή.

Τα Ηράκλεια γιορτάζονταν επίσης στο Μαραθώνα, στη Θήβα (με αγώνες πεντάθλου, καθώς και γυμνικούς και ιππικούς αγώνες), στη Σικυώνα, στους Δελφούς, στη Ρόδο, στην Κω, στην Τέω, στη Σύρο και αλλού.

• Γενέσια

Λεπτομέρεια από αττική λήκυθο, 480 - 470 π.Χ.

Γιορτή προς τιμήν του Ηρακλή. Γιορταζόταν πριν από τα Ελευσίνια, μέσα στο μήνα Μεταγειτνιώνα, στο Γυμνάσιο του Κυνοσάργους, που βρισκόταν στον Δήμο Διομείας, γι’ αυτό και η γιορτή απαντάται και ως Ηράκλεια τα εν Διομείοις.

Ο Ηρακλής με τους άθλους του ήταν φυσικό να θεωρηθεί προστάτης του αθλητισμού, γι’ αυτό και η γιορτή τελούνταν στο Γυμνάσιο. Η παράδοση θέλει τον Ηρακλή λάτρη της καλοζωίας, με αγάπη για το φαγητό και το ποτό. Η λατρεία του επομένως περιλάμβανε συμπόσια, όπου οι πιστοί του συνέτρωγαν κατά κάποιο τρόπο με το θεό.

Στη γιορτή αυτή συναντούμε το έθιμο της άρσης των ταύρων. Ομάδα ανδρών σήκωνε έναν ταύρο εν ζωή και τον τοποθετούσε στο Βωμό για να θυσιαστεί. Ουσιαστικά, γινόταν μία επίδειξη δύναμης, ταιριαστή με ανάλογα κατορθώματα του Ηρακλή.

Τα Ηράκλεια γιορτάζονταν επίσης στο Μαραθώνα, στη Θήβα (με αγώνες πεντάθλου, καθώς και γυμνικούς και ιππικούς αγώνες), στη Σικυώνα, στους Δελφούς, στη Ρόδο, στην Κω, στην Τέω, στη Σύρο και αλλού.

• Αρτέμιδος Αγροτέρας

Γιορτή της Αρχαίας Αθήνας προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδας της Αγροτέρας.

«Αγροτέρα» ήταν ένα από τα πολλά επίθετα της θεάς, που δηλώνει την κυνηγετική της ιδιότητα ή τη διαμονή της στους αγρούς και τα δάση. Κατά τον Παυσανία, στην περιοχή Άγρα ή Άγρες, κοντά στον Ιλισό, υπήρχε ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος, καθώς και άγαλμα που παρίστανε τη θεά με τόξο.

Προς τιμήν της τελούνταν κάθε χρόνο γιορτή την 6η του μηνός Βοηδρομιώνος (21 Σεπτεμβρίου), κατά την οποία ο άρχοντας πολέμαρχος προσέφερε ως θυσία 500 κατσίκες. Φυσικά, μετά τη θυσία, τα ζώα ψήνονταν και καταναλώνονταν από τους πιστούς της θεάς.

Το έθιμο ανάγεται στην εποχή της μάχης του Μαραθώνα (490 π.Χ). Οι Αθηναίοι είχαν υποσχεθεί στη θεά ότι θα θυσίαζαν για χάρη της τόσες κατσίκες, όσους Πέρσες θα σκότωναν στη μάχη. Όμως, ο αριθμός των νεκρών Περσών έφτασε στους 6.400 σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (από την πλευρά των Ελλήνων υπήρξαν μόνο 192 νεκροί) κι έτσι οι Αθηναίοι αναγκάστηκαν να συμβιβαστούν με τη θεά, προσφέροντάς της μόνο 500 κατσίκες, επειδή διαφορετικά θα διακινδύνευαν την ερήμωση του τόπους από τα χρήσιμα αυτά ζώα.

• Βοηδρόμια

Γιορτή της Αρχαίας Αθήνας προς τιμήν του Απόλλωνος Βοηδρομίου, που έδωσε το όνομά του στον μήνα Βοηδρομιώνα (βοή+δράμω = σπεύδω), που συμπίπτει με το χρονικό διάστημα 15 Σεπτεμβρίου – 15 Οκτωβρίου του Γρηγοριανού Ημερολογίου. Οι Αθηναίοι και οι λοιποί Έλληνες τιμούσαν τον Απόλλωνα ως πολεμικό θεό και αρωγό στη μάχη, τον θεό που κατά τη μάχη σπεύδει να συμπαρασταθεί στη βουή και στην επίκλησή τους.

Σύμφωνα με τον Παυσανία, η γιορτή καθιερώθηκε μετά τη νίκη των Αθηναίων επί των Ελευσινίων. Οι Αθηναίοι βρίσκονταν σε πόλεμο με τους Ελευσινίους, όταν βασιλιάς τους ήταν ο Ερεχθέας. Οι Ελευσίνιοι φαίνονταν να επικρατούν, όταν στο πεδίο της μάχης μπήκε ο Ίων (φέρεται ως γιος του Απόλλωνα) και η έκβαση της μάχης άλλαξε υπέρ των Αθηναίων.

Ως δείγμα ευγνωμοσύνης, οι Αθηναίοι ανακήρυξαν τον Ίωνα διάδοχο του Ερεχθέα, που είχε στο μεταξύ σκοτωθεί. Η νίκη, λόγω της συγγένειας του Ίωνα με τον Απόλλωνα, αποδόθηκε στον Ολύμπιο θεό, στον οποίο προσφέρθηκαν οι ανάλογες τιμές.

Σε γενικές γραμμές, η γιορτή ήταν αφιερωμένη στο θεό Απόλλωνα που σώζει στη μάχη. Ο Σεπτέμβριος (αρχές του Βοηδρομιώνος) μοιάζει κατάλληλος ως μήνας για την τέλεση της γιορτής, μια και ορίζει το τέλος του πολεμικού έτους.

Η 1η Σεπτεμβρίου συνδέεται με ποικίλες προλήψεις. Οι έγκυες απείχαν από κάθε εργασία για να μη γεννηθεί το παιδί τους με το σημάδι του Αγίου Συμεών του Στυλίτη, που γιορτάζει αυτή την ημέρα (Συμεών / σημαδεύω). Η 1η Σεπτεμβρίου θεωρείται η «Ημέρα του Χρονογράφου», καθώς πιστεύεται ότι ο Χάρος γράφει όσους θα πεθάνουν κατά τη διάρκεια του χρόνου. Για να ξορκίσουν τον Χάροντα, οι νοικοκυραίοι σπάνε ένα ρόδι στην είσοδο του σπιτιού τους.

Ο Σεπτέμβριος έχει διάφορες ονομασίες στο λαϊκό καλεντάρι:

• Χινόπωρος, επειδή θεωρείται ο πρώτος μήνας του Φθινοπώρου.
• Ορτυκολόγος, λόγω του περάσματος των ορτυκιών που αποδημούν νότια.
• Τρυγητής ή Τρυγομηνάς, λόγω του τρύγου, που είναι η κύρια αγροτική απασχόληση το μήνα αυτό.
• Σποριάρης, επειδή προετοιμάζεται η σπορά των χωραφιών.
• Σταυρίτης, από τη μεγάλη εορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου.

• Παροιμίες για τον Σεπτέμβριο

Αν ίσως βρέξει ο Τρυγητής, χαρά στον τυροκόμο.
Ελλάδα

Σεπτέμβρη στάρι σπείρε και σε πανηγύρι σύρε.
Ελλάδα

Σεπτέμβρης πρώτα κρύα, τρέχει, ανοίγει τα σχολεία.
Ελλάδα

Το Σεπτέμβρη τα σταφύλια, τον Οκτώβρη τα κουδούνια.
Ελλάδα

Τον Τρυγητή τ’ αμπελουργού, πάνε χαλάλι οι κόποι.
Ελλάδα

Του Σεπτέμβρη οι βροχές, πολλά κακά μας φέρνουν.
Ελλάδα

• Εορτολόγιο Σεπτεμβρίου