Πίνακας του Γιάννη Τσαρούχη

Ο Δεκέμβριος είναι ο δωδέκατος μήνας και τελευταίος του Γρηγοριανού Ημερολογίου, με διάρκεια 31 ημερών. Η ονομασία του ετυμολογείται από τη λατινική λέξη December, η οποία προέρχεται από το αριθμητικό decem (δέκα), επειδή στο αρχαίο δεκάμηνο ρωμαϊκό ημερολόγιο ο Δεκέμβριος ήταν ο δέκατος κατά σειρά μήνας.

Στη συνέχεια, με την προσθήκη του Ιανουαρίου και του Φεβρουαρίου, το ρωμαϊκό ημερολόγιο έγινε δωδεκάμηνο. Ο Δεκέμβριος μετακινήθηκε στη δωδέκατη θέση, αλλά διατήρησε την παλιά του ονομασία, παρότι τον 2ο αιώνα μ.Χ. ο ρωμαίος αυτοκράτορας Κόμμοδος θέλησε να τη μετονομάσει σε Αμαζόνιο, προς τιμήν της σύζυγό του Βρουτίας, που ήταν όμορφη σαν Αμαζόνα.

Στην αρχαία Αθήνα ο Δεκέμβριος ισοδυναμούσε με το δεύτερο δεκαπενθήμερο του μήνα Μαιμακτηριώνα και το πρώτο δεκαπενθήμερο του μήνα Ποσειδεώνα, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στον θεό Ποσειδώνα. Οι κυρίαρχες γιορτές ήταν τα Πομπαία και τα Βραυρώνια.

Στο λαϊκό καλεντάρι ο Δεκέμβριος ονομάζεται Ασπρομηνάς και Χιονιάς για το πυκνό του χιόνι.

Οι Ρωμαίοι είχαν δύο σημαντικές γιορτές τον Δεκέμβριο:

• Τα «Σατουρνάλια», προς τιμή του θεού Σατούρνους (ο Κρόνος των Ελλήνων), ήταν γιορτή χαράς και ξενιασιάς, όπου εκτός από τις καθιερωμένες θυσίες, κυρίαρχη θέση είχαν η ανταλλαγή δώρων και τα τυχερά παιγνίδια. Διαρκούσαν από τις 17 έως τις 23 Δεκεμβρίου.
• Ακολουθούσαν στις 25 Δεκεμβρίου τα Βρουμάλια, γιορτή του χειμερινού ηλιοστασίου, όπου τιμούσαν τον Ήλιο, που ως θεότητα του φωτός ταυτιζόταν με τον Μίθρα των Περσών. Και στις δύο γιορτές θυσίαζαν χοίρους, τους οποίους στη συνέχεια κατανάλωναν.

Οι παγανιστικές αυτές γιορτές ήταν αρκετά δημοφιλείς και επέζησαν έως το 12ο αιώνα, παρά τις απαγορεύσεις, κληροδοτώντας σε μας τις δοξασίες και τους θρύλους για τους καλικάντζαρους και τα άλλα δαιμόνια. Η Χριστιανική Εκκλησία προσπάθησε να επωφεληθεί από τη δημοφιλία των δύο αυτών εορτών και να τις καταπολεμήσει ως ειδωλολατρικές, τοποθετώντας τα Χριστούγεννα στις 25 Δεκεμβρίου, σύμφωνα με μία θεωρία. Η άλλη θεωρία στηρίζεται σε ημερολογιακούς υπολογισμούς για να απαντήσει στο ερώτημα πώς επιλέχθηκε η 25η Δεκεμβρίου ως ημέρα εορτασμού των Χριστουγέννων.

Εκτός από τα Χριστούγεννα, που κυριαρχούν τον Δεκέμβριο, με τα θρησκευτικά και κοσμικά τους συμφραζόμενα, ξεχωριστή θέση έχουν από θρησκευτικής πλευράς και τα λεγόμενα Νικολοβάρβαρα, που περιλαμβάνουν τις εορτές της Αγίας Βαρβάρας (4 Δεκεμβρίου), Αγίου Σάββα (5 Δεκεμβρίου) και Αγίου Νικολάου (6 Δεκεμβρίου).

Πομπαία

Γιορτή της αρχαίας Αθήνας προς τιμή του Μειλίχιου Δία. Λάμβανε χώρα το τρίτο δεκαήμερο του μήνα Μαιμακτηριώνα (μέσα Δεκεμβρίου), με απώτερο σκοπό την κάθαρση και την παράκληση για εξιλέωση και εξαγνισμό. Ονομάστηκε «Πομπαία» από την πομπή με την περιφορά του ζώου που ακολουθούσε τη θυσία. Ο επικεφαλής της πομπής κρατούσε το κηρύκειο, έμβλημα του Ερμή.

Σύμφωνα με το τελετουργικό, περιφερόταν στην Αθήνα ένα δέρμα τράγου που είχε θυσιαστεί στο Δία (Δίον κώδιον) και όσοι ήθελαν να καθαρθούν έπρεπε να σταθούν πάνω στην προβιά, πατώντας μόνο με το αριστερό τους πόδι. Το δέρμα υποτίθεται ότι απορροφούσε το μίασμα και είχε εξαγνιστικές ιδιότητες.

Η όλη ιεροτελεστία θυμίζει μαγικές πρακτικές, που στόχο είχαν τον εξευμενισμό των απρόσωπων δυνάμεων της φύσης, τον εξορκισμό του κακού και την προστασία της πόλης. Στα πλαίσια της γιορτής διοργανώνονταν και χοροί, με τους άνδρες να μεταμφιέζονται σε Βάκχες, Νύμφες και Ώρες, και να γιορτάζουν χορεύοντας την άφιξη του χειμώνα.

Βραυρώνια

Η πομπή των μικρών άρκτων

Στα Βόρεια του σημερινού Πόρτο Ράφτη βρίσκεται η περιοχή της Βραυρώνας. Εκεί τελούνταν στα αρχαία χρόνια η σημαντικότερη σε όλη την Αττική γιορτή προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδας.

Στο ιερό αυτό λατρευόταν και η γνωστή μας Ιφιγένεια, που κατά το μύθο, έφερε το ξόανο της θεάς από την Ταυρίδα στη Βραυρώνα, με τη βοήθεια του αδερφού της Ορέστη.

Στα επόμενα χρόνια, η συγκεκριμένη λατρεία της Βραυρωνίας Αρτέμιδος μεταφέρθηκε στην Αθήνα, με τέμενος της θεάς πάνω στην Ακρόπολη.

Κορίτσια ηλικίας 5-10 ετών έμεναν στο Βραυρώνιο πάνω στην Ακρόπολη, για κάποιο χρονικό διάστημα, υπηρετώντας τη θεά κι έχοντας την επονομασία «άρκτοι» (αρκούδες). Αυτό γινόταν μία και πολλές έγκυες γυναίκες έταζαν το παιδί τους στην Αρτέμιδα, προκειμένου αυτό να γεννηθεί υγιές.

Οι γυναίκες που είχαν θητεύσει ως «άρκτοι» σε μικρή ηλικία πίστευαν ότι λόγω αυτού του γεγονότος θα κέρδιζαν την εύνοια της θεάς και στο συζυγικό τους βίο.

Η σχέση της Αρτέμιδος με την αρκούδα εξηγείται από το γεγονός ότι μάλλον η θεά αυτή είχε αρχικά τη μορφή αρκούδας (προτού ακόμη οι θεοί πάρουν ανθρώ­πινη μορφή και εγκατασταθούν στον Όλυμπο) και στη συνέχεια ταυτίστηκε με τη θεά Άρτεμη.

Σατουρνάλια

Ρωμαϊκή εορτή προς τιμήν του θεού Σατούρνου (Saturnus), ο οποίος ταυτίζεται με τον ελληνικό θεό Κρόνο και αντιστοιχεί με την ελληνική γιορτή των Κρονίων. Ο Κρόνος ήταν ο θεός της σποράς και τον τιμούσαν μετά τη λήξη της περιόδου της σποράς του σίτου. Ο εορτασμός άρχιζε κάθε χρόνο στις 17 Δεκεμβρίου και διαρκούσε επτά ημέρες. Πολλά από τα έθιμα των Σατουρναλίων επιζούν μέχρι σήμερα.

Οι εορταστικές εκδηλώσεις των Σατουρναλίων ξεκινούσαν με θυσία που ο δήμος προσέφερε στον θεό και τελούσε μπροστά στο ναό του. Μετά τη θυσία ακολουθούσε κοινό γεύμα για όλους τους πολίτες, με δημόσια δαπάνη. Κατά την ημέρα αυτή, αλλά και τις τρεις επόμενες, τα δικαστήρια και τα σχολεία παρέμεναν κλειστά.

Για να μνημονευθεί, μάλιστα, η εποχή του χρυσού αιώνα της βασιλείας του Κρόνου (προτού τον εκθρονίσει ο γιος του Ζευς), κατά την οποία μεταξύ των ανθρώπων επικρατούσαν ευδαιμονία και ελευθερία, επέτρεπαν στους δούλους να συμπεριφέρονται ως ελεύθεροι. Οι ρωμαίοι οικοδεσπότες αντάλλασσαν τους ρόλους με τους δούλους τους και προσέφεραν σ’ αυτούς κάθε εξυπηρέτηση.

Κατά τις ημέρες των Σατουρναλίων αναστελλόταν η απαγόρευση των τυχερών παιχνιδιών. Οργανώνονταν πλούσια συμπόσια, σε καθένα από τα οποία εκλεγόταν από τους συνδαιτημόνες ένας βασιλιάς (saturnalicius princeps), στα προστάγματα του οποίου όφειλαν να υπακούουν όλοι οι συμπότες.

Κατά την 21η και την 22α Δεκεμβρίου γινόταν αγορά, στην οποία πωλούσαν αγαλματίδια που ονομάζονταν σιγιλάρια (sigillaria). Σύμφωνα με το έθιμο, οι εορτάζοντες έπρεπε να αγοράζουν τέτοια αγαλματάκια και να τα προσφέρουν στους γνωστούς και φίλους τους, ευχόμενοι «Bona Saturnalia». Οι πλούσιοι μοίραζαν στους φτωχούς γενναία χρηματικά βοηθήματα. Μεταξύ των δώρων ήταν και λαμπάδες, επειδή, όπως πίστευαν, το φως τους ενίσχυε το φως τού ηλίου, το οποίο ελαττωνόταν την εποχή αυτή.

Τα Σατουρνάλια διατηρήθηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων, μέχρι τον 5ο μ.Χ. αιώνα, οπότε καταργήθηκαν υπό την επίδραση του Χριστιανισμού. Ωστόσο, πολλά από τα έθιμά τους (ανταλλαγή δώρων, γλέντια, χαρτοπαιξία κ.ο.κ.) διατηρήθηκαν και μεταβιβάστηκαν στον εορτασμό της Πρωτοχρονιάς.

Τις περισσότερες πληροφορίες για τις τελετές των Σατουρναλίων μνημονεύει ο Λατίνος συγγραφέας του 5ου μΧ αιώνα Μακρόβιος στο έργο του «Saturnalia».

Παροιμίες

Άγια Βαρβάρα μίλησε κι ο Σάββας αποκρίθη: «Μαζέψτε ξύλα κι άχυρα και σύρτε και στο μύλο, γιατί ο Αι-Νικόλας έρχεται με χιόνια φορτωμένος».
Ελλάδα

Αν πρωιμίσει η μυγδαλιά κι ανθίσει το Δεκέμβρη,
βαρύς χειμώνας κι όψιμος θε νά \'ρθει να μας εύρει.
Ελλάδα

Δεκέμβρη με τα κρύα σου και πώς θα ξεκρυώσω.
Ελλάδα

Δεκέμβρη μου, με πάγωσες
και πώς να ξεπαγώσω;
Μήνα μου σαρακοστιανέ
καλέ, Χριστουγεννιάτη!
Ελλάδα

Δεκέμβρης και δεν έσπειρες, λίγο σιτάρι θα ’χεις.
Ελλάδα

Δεκέμβρης μας επλάκωσε, το κρύο μας φαρμάκωσε.
Ελλάδα

Δεκέμβρης με γιορτές, Χριστουγέννων διακοπές.
Ελλάδα

Δεκέμβρης Χριστού γέννηση κι ο καλός μας χρόνος.
Ελλάδα

Μπήκε ο Δεκέμβρης; Δίκαιος όποιος έσπειρε.
Αραβία

Το τραγούδι με τον τρύγο το Δεκέμβρη παραμύθι.
Ελλάδα

Χιόνι του Δεκεμβρίου, χρυσάφι του καλοκαιριού. (ή χρυσάφι τ’ Αλωνάρη)
Ελλάδα

Ως τ’ Αγίου Νικόλαου οι τοίχοι βράζουνε κι ύστερα ξυλιάζουνε.
Ελλάδα

Εορτολόγιο