Εξώφυλλο βιβλίου του Marin Barleti (1508)

 

Το 1423, ο Καστριώτης δόθηκε ως όμηρος στους Οθωμανούς Τούρκους, εξισλαμίστηκε και μορφώθηκε στο Εντιρνέ (Αδριανούπολη). Του δόθηκε, από τον σουλτάνο Μουράτ Β’ το όνομα Ισκεντέρ, από τον Μ. Αλέξανδρο, και το αξίωμα του μπέη (απ’ όπου και το δεύτερο συνθετικό του ονόματος Σκεντέρμπεης).

Κατά την ήττα των Οθωμανών στη Νις της Σερβίας το 1443, ο Σκεντέρμπεης εγκατέλειψε τους Τούρκους και επέστρεψε στην Αλβανία την οποία κατά μεγάλο μέρος είχαν καταλάβει οι Τούρκοι. Οι συνθήκες υπό τις οποίες ο Καστριώτης έφυγε από την υπηρεσία των Οθωμανών δεν είναι απόλυτα γνωστές. Ο Αλβανός ιστορικός A. Buda κλίνει υπέρ της θεωρίας ότι ο Σκεντέρμπεης εστάλη στην Αλβανία από τον σουλτάνο μετά τον θάνατο του Ιωάννη Καστριώτη για να διαδεχθεί το πατρικό τιμάριο αλλά, ενθαρρυμένος από την ήττα των Τούρκων στη Νις, επαναστάτησε εναντίον τους. Κατά άλλη άποψη, ο Σκεντέρμπεης αφέθηκε να φύγει χάρη στην επιρροή της Μάρας Μπράνκοβιτς, αδελφής της μητέρας του Σκεντέρμπεη και συζύγου του σουλτάνου. Έγινε χριστιανός, διεκδίκησε την οικογενειακή του περιουσία, κυρίευσε το ισχυρότατο κάστρο της Κρούγια. Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, ο Σκεντέρμπεης τέθηκε επικεφαλής συνομοσπονδίας Αλβανών πριγκίπων το 1444 και απελευθέρωσε την πατρίδα του από την τουρκική κατοχή, η οποία είχε ολοκληρωθεί μόλις το 1430. Κατά τον σύγχρονο Ελβετό ιστορικό Όλιβερ Σμιτ, ο Σκεντέρμπεης κατάφερε να ξεσηκώσει μόνο τους ορεσίβιους της Αλβανίας, ανεξαρτήτως γλώσσας, ενώ οι μεγάλες πόλεις δεν τον ακολούθησαν γιατί ήταν ικανοποιημένες από τη τάξη που επικρατούσε υπό τη βενετική ή οθωμανική διοίκηση. Έτσι, ο Σκεντέρμπεης κατάφερε να ελέγξει μόνο την ύπαιθρο και ορισμένα κάστρα ήσσονος σημασίας, ενώ και εκεί δεν κατάφερε να φέρει με το μέρος του σημαντικό μέρος του πληθυσμού. Κατά την εκδοχή αυτή, η περιοχή που έλεγχαν οι επαναστάτες του Σκεντέρμπεη ήταν μια σχετικά μικρή λωρίδα επικράτειας, χωρίς μείζονες αστικές περιοχές, γύρω από την Κρούγια, την κοιλάδα Ματ και τη Δίβρη, και στη νότιο-κεντρική Αλβανία την ενδοχώρα του Δυρραχίου και κατά μήκος του ποταμού Σκούμπι.

 

Κατά την περίοδο 1444–1466, απέκρουσε 13 τουρκικές εισβολές, ενώ φέρεται ότι είχε αναγνωριστεί ως αρχηγός όλων των αλβανικών φυλών. Κατά τον Όλιβερ Σμιτ, ωστόσο, περί τη δεκαετία του 1450 η ηγεσία του είχε πρακτικά παύσει, όταν επιχείρησε να αναλάβει τη γενική αρχηγία των παλαιών μεγάλων φατριών οι οποίες και αντέδρασαν. Η λεγόμενη “Λίγκα του Λέτσε”, που ήταν μόνο μια στρατιωτική συμμαχία και όχι πολιτική, διαλύθηκε την ίδια δεκαετία και ακόμη και συγγενείς του τον εγκατέλειψαν. Σταδιακά ο Σκεντέρμπεης αναζήτησε συμμαχίες αλλού. Για παράδειγμα, το 1451, ζήτησε τη συμμαχία του βασιλιά Αλφόνσου της Νάπολης. Άλλοι ιστορικοί επίσης θεωρούν ότι ο Σκεντέρμπεης δεν υπήρξε ηγέτης όλων των Αλβανών, καθώς η περιοχή του Κοσόβου και η νότια Αλβανία δε συμμετείχαν στους αγώνες του. Επίσης, ο Όλιβερ Σμιτ πιστεύει ότι τον ακολούθησαν όχι μόνο Αλβανοί αλλά και Σέρβοι, Έλληνες και Βλάχοι. Κατά τον ίδιο ιστορικό, ο Γ. Καστριώτης βρήκε στήριξη από αυτούς που βγήκαν χαμένοι από την οθωμανική διείσδυση, δηλ. τις παλιές μεγάλες οικογένειες που ήθελαν να επανακτήσουν τη γη τους, και τους ορεσίβιους που δεν ήθελαν να πληρώνουν φόρους ούτε να έχουν Οθωμανούς δικαστές. Παρόμοια άποψη διατυπώνεται από τον Τούρκο ιστορικό Ιναλτζίκ (Inalcik), ότι δηλαδή ο αγώνας του Σκεντέρμπεη σε μεγάλο βαθμό ήταν προϊόν του ανταγωνισμού μεταξύ του σουλτάνου και των μεγάλων τιμαριωτών στην Αλβανία κατά τον 15ο αι.

 

Οι επιτυχίες του του έδωσαν ηρωική φήμη στη Δυτική Ευρώπη, δεν κατόρθωσε όμως να λάβει ανάλογη οικονομική και στρατιωτική ενίσχυση, την οποία προσπάθησε να εξασφαλίσει επισκεπτόμενος τη Ρώμη και τη Νάπολη, τον χειμώνα του 1466-7. Εκεί εντυπωσίασε με το παρουσιαστικό του και την απλότητα των τρόπων του, χωρίς όμως να του προσφερθεί τελικά αξιόλογη βοήθεια.

 

 

Το Μουσείο Σκεντέρμπεη στη Κρούγια της Αλβανίας

 

 

 

Ο Ισμαήλ Κανταρέ στο «Κάστρο» αναφέρεται στον Σκεντέρμπεη

 

Μετά τον θάνατο του Σκεντέρμπεη, σχηματίστηκε ένας κύκλος θρύλων και παραδόσεων γύρω από το πρόσωπό του. Στην Ευρώπη κυκλοφορούσαν μυθιστορηματικές βιογραφίες του μέχρι και τον 17ο αι.

 

Οι βυζαντινοί χρονικογράφοι οι σύγχρονοι του Σκεντέρμπεη αναφέρουν πενιχρές πληροφορίες γι’ αυτόν, όπως είχε παρατηρήσει και ο Παπαρρηγόπουλος. Ο «Θρήνος της Κωνσταντινουπόλεως» δεν τον μνημονεύει καθόλου, παρ’ ό,τι αναφέρεται στην Αλβανία. Επίσης δεν τον αναφέρει ο Δούκας, ενώ οι Χαλκοκονδύλης, Φραντζής και Κριτόβουλος τον αναφέρουν ελάχιστα. Ο Σκεντέρμπεης αναφέρεται επίσης στον βίο του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Νήφωνος († 1508) τον οποίο συνέγραψε ο μαθητής του μοναχός Γαβριήλ. Η μορφή του Σκεντέρμπεη διατηρήθηκε επίσης σε λαϊκά τραγούδια και θρύλους των νότιων Σλάβων απ’ όπου άντλησαν στοιχεία μεταγενέστερες γραπτές σλαβικές πηγές. Όσον αφορά την εθνότητα του Σκεντέρμπεη, υπήρξαν κατά καιρούς διάφορες απόψεις στην ιστοριογραφία. Κατά τον σύγχρονό του, Μαρίνο Μπαρλέτι, ήταν «πρίγκηπας Ηπειρωτών» (Epirotarum Principis), ενώ Ηπειρώτη τον αποκαλεί και ο ο Γάλλος ιστορικός Paganel (1855). Ο Clement C. Moore, θεωρούσε τον 19ο αιώνα ότι ο πατέρας του (Ιωάννης) ήταν Έλλην Ηπειρώτης.

Νεότεροι ιστορικοί

Κατά τον 19ο αιώνα ήταν αντιληπτό ότι η τότε υπάρχουσα βιβλιογραφία για τον Σκεντέρμπεη περιείχε και έναν αριθμό θρύλων και ότι για να γραφεί μια αντικειμενική ιστορία θα έπρεπε να μελετηθεί αρχειακό υλικό. Ο Τσέχος ιστορικός C. Jireček το 1899 συνέλαβε την ιδέα ενός τέτοιου έργου το οποίο υλοποιήθηκε αργότερα από τον Σέρβο ιστορικό Jovan Radonić. Το υλικό που συγκέντρωσε ο Radonić εκδόθηκε το 1942 από την Σερβική Ακαδημία Επιστημών με τον τίτλο “Djuradj Kastriot Skanderbeg I Arbanija u XIV veku”. Το έργο αποτέλεσε σταθμό στη μελέτη της μεσαιωνικής ιστορίας της Αλβανίας. Στο δεύτερο μέρος του έργου περιλαμβάνονται κείμενα σχετικά με τον Σκεντέρμπεη από πηγές βυζαντινές (Χαλκοκονδύλη, Σφραντζή, Κριτόβουλο), δυτικές, σερβικές και τουρκικές.

Περίπου την ίδια εποχή έκαναν έρευνα στα ιταλικά αρχεία οι Ιταλοί ιστορικοί G.M. Monti A. Cutolo, τα οποία δεν έλαβε έγκαιρα υπόψη ο Radonić λόγω του πολέμου. Πρόσθετο αρχειακό υλικό εντοπίστηκε αργότερα από τον Τούρκο ιστορικό H. Inalcik ο οποίος μεταξύ άλλων εντόπισε το όνομα του Ιωάννη Καστριώτη, πατέρα του Σκεντέρμπεη, σε κατάλογο χριστιανών τιμαριούχων της Αλβανίας του 1431/1432.

Το σημαντικό έργο του Radonić παρέμεινε άγνωστο στον Αλβανό κληρικό F.S. Noli που δημοσίευσε το 1947 μονογραφία περί του Σκεντέρμπεη. Ο ίδιος αγνοεί επίσης το έργο των Monti και Cutolo και άλλα σύγχρονα για την εποχή του έργα, όπως των Ρουμάνων Marinescu και Pall. Ο Noli στηρίζεται, μεταξύ άλλων, σε κείμενο ανωνύμου που ισχυρίστηκε ότι ανακάλυψε ο Ιταλός ιστορικός του 18ου αι. Giammaria Biemmi, το οποίο θεωρείται πλαστό. Ο βαλκανιολόγος Γ. Χρ. Σούλης θεωρεί ότι το έργο του Noli περιέχει ανακρίβειες και δεν θεωρείται αξιόλογη συμβολή στην σχετική ιστοριογραφία. Ο ίδιος, το 1958, διαπίστωνε ότι δεν είχε ακόμα γραφτεί ιστορία του Σκεντέρμπεη που να διαχωρίζει τον θρύλο από την πραγματικότητα.

Στη σύγχρονη (τέλη 20ου αι.) ακαδημαϊκή ιστοριογραφία εντάσσεται ο καθηγητής Όλιβερ Σμιτ. Η μετάφραση του βιβλίου του στην αλβανική γλώσσα προκάλεσε έντονες συζητήσεις στην Αλβανία, καθώς θεωρήθηκε ότι αμφισβητεί την αλβανική καταγωγή του Καστριώτη. Στο βιβλίο του “Σκεντέρμπεης, ο νέος Αλέξανδρος των Βαλκανίων“, ο Σμίτ αναφέρει ότι κατ’αυτόν το εθνώνυμο “Αλβανός”, όπου αυτό συναντάται σε μεσαιωνικές πηγές, έχει μία από τις εξής σημασίες: α) Κάποιος που ομιλεί την Αλβανική γλώσσα, β) κάποιος που κατάγεται από τη γεωγραφική περιοχή της Αλβανίας ανεξαρτήτως της γλώσσας που ομιλεί, και γ) άνθρωπος των βουνών και της υπαίθρου.

Ελληνική ιστοριογραφία και λογοτεχνία

Οι αγώνες των Ελλήνων κατά της Οθωμανικής κυριαρχίας, από την Επανάσταση του 1821 ως και τα επαναστατικά κινήματα της Ηπείρου που ακολούθησαν, καθώς και οι προσπάθειες για ελληνοαλβανική συσπείρωση εναντίον των Τούρκων συνετέλεσαν ώστε η προσωπικότητα του Γεωργίου Καστριώτη, ενώ παρέμεινε άγνωστη στη δημοτική ποίηση, να απασχολήσει την ελληνική ιστοριογραφία και λογοτεχνία του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Π.χ., ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος υποστήριξε τη σλαβική καταγωγή του Καστριώτη, υιοθετώντας τη θέση του Καρλ Χοπφ, και επέκρινε την ακρίβεια της βιογραφίας του Μπαρλέτι. Ωστόσο, σε νεότερες εκδόσεις της Ιστορίας αναφέρει για τον Σκεντέρμπεη ότι: «…λογίζεται Αλβανός ουχί Έλλην»...

Τις έως τότε βιογραφίες και τα λογοτεχνικά έργα με θέμα τον Γ. Καστριώτη συγκέντρωσε σε βιβλίο του ο Τίτος Γιοχάλας το 1975. Στο πρώτο μέρος του έργου συνόψισε επίσης και τη σημαντικότερη διεθνή βιβλιογραφία, διαπιστώνοντας ότι «ουδείς μέχρι σήμερον συνέγραψε την ιστορίαν του Σκεντέρμπεη κατά τρόπον ανταποκρινόμενον εις τας συγχρόνους επιστημονικάς αξιώσεις…» (Γιοχάλας, σ. 13).

Βιογραφίες

• Ανωνύμου, Επιτομή της ιστορίας Γεωργίου του Καστριώτου του επονομασθέντος Σκεντέρμπεη βασιλέως της Αλβανίας μεταφρασθείσα εκ του Γαλλικού … Μόσχα, 1812. Είναι η πρώτη στα ελληνικά βιογραφία. Αποτελεί μετάφραση άγνωστου μεταφραστή από άγνωστο γαλλικό έργο.. Αυτό το έργο επηρέασε πολλούς Έλληνες λόγιους και λογοτέχνες του 19ου αιώνα, ενώ ήταν γνωστό και σε αγωνιστές της Επανάστασης του 1821, όπως ο Θ. Κολοκοτρώνης. Μεταφράστηκε στη ρουμανική, ρωσική και ιταλική γλώσσα. Η μετάφραση στα ιταλικά είχε τη σημαντικότερη απήχηση, από την οποία προήλθε το έργο του Α. Παπαδόπουλου-Βρετού, Ιστορία Γεωργίου Καστριώτου του μετονομασθέντος Σκεντέρμπεη, Αθήνα, 1848.
• Ν. Δραγούμης, Ιστορία Γεωργίου Καστριώτου του επιλεγομένου Σκεντέρμπεη, επεξεργασθείσα κατά Παγανέλ. Αθήνα, 1861. Πρόκειται ουσιαστικά για μετάφραση του έργου του Paganel, το οποίο με τη σειρά του βασίζεται στη βιογραφία του Μ. Barletius. Στη βιογραφία αυτή ο Δραγούμης θεωρεί τον Σκεντέρμπεη Έλληνα επειδή έτσι τον θεωρεί και ο Paganel. Η αντίληψη αυτή είχε μεγάλη απήχηση στους Έλληνες λόγιους της εποχής, ώστε ξέσπασε φιλολογική έρις (και η τρίτη κατά σειρά βιογραφία) όταν ο Παπαρρηγόπουλος υποστήριξε ότι ο Σκεντέρμπεης ήταν Σλάβος.
• Το 1876 δημοσιεύτηκε ένας μεγάλος αριθμός από μικρότερης έκτασης έργα σχετικά με τον Σκεντέρμπεη μετά από την διατύπωση από τον Κ. Παπαρρηγόπουλο της άποψης ότι ο Σκεντέρμπεης ήταν Σέρβος. Την ίδια άποψη επανέλαβε σε βιογραφία που δημοσιεύτηκε στην Εστία την 4-1-1876. Ενωρίτερα ο ίδιος ιστορικός είχε υποστηρίξει ότι ο Σκεντέρμπεης ήταν Έλληνας Από τους λόγιους που συμμετείχαν στον διάλογο, άλλοι υποστήριζαν ότι ο Σκεντέρμπεης ήταν Έλληνας (Α. Πετρίδης, Εστία 9-2-1876, Λαός 28-2-1876 και 29-3-1876), άλλοι ότι ήταν Αλβανός (Μ. Δήμιτσας, εφημ. Νεολόγος των Αθηνών, 15-2-1876) και άλλοι ότι ήταν εξαλβανισμένος Έλληνας ή Ελληνοαλβανός (Α. Μηλιαράκης, 1876, αναφέρεται στο Γιοχάλας, σ. 43, 48). Ο Παπαρρηγόπουλος ανέφερε ότι ή άποψή του βασίζεται στους Musachi, Spandugino και Χαλκοκονδύλη που αναφέρουν τον πατέρα του Σκεντέρμπεη ως Ιβάν και τη μητέρα του με το σλαβικό όνομα Βοϊσάβα. Η περί ελληνικότητας άποψη βασιζόταν εν μέρει στην επιστολή του Γ. Καστριώτη προς τον πρίγκηπα του Τάραντα Πικινίνο, όπου καυχάται ότι είναι Ηπειρώτης και απόγονος του Πύρρου.
• Η αντιπαράθεση αυτή είχε συνέχεια μέχρι και το 2ο ήμισυ του 20ου αιώνα, καθώς γίνονταν δημοσιεύσεις από Έλληνες λογίους που υποστήριζαν ότι ο Καστριώτης ήταν Έλληνας ή Ελληνοαλβανός. Σε νεότερη έκδοση της Ιστορίας του Παπαρρηγόπουλου, με προσθήκες από τον Π. Καρολίδη (Αθήνα 1932,τ. 5, σ. 294), ο Σκεντέρμπεης «κοινώς λογίζεται ως Αλβανός ουχί Έλλην».
• Το 1880 επιχειρήθηκε μια βιογραφία από ανώνυμο στην εφημερίδα «Η Φωνή της Αλβανίας» που εξέδιδε ο Α. Κουλουριώτης, για την οποία ο Γιοχάλας δεν μπόρεσε να βρει τα φύλλα της εφημερίδας στα οποία περιεχόταν.
• Ανωνύμου, Γεώργιος Καστριώτης, εφημερίδα “Νέα Ημέρα”, Τεργέστη, 1895. Βασίζεται στη βιογραφία του Barletius.
• Η. Οικονομόπουλος, Γεώργιος Καστριώτης ο Σκενδέρμπης, Αθήναι 1904, εκδόσεις «Πατριωτική Βιβλιοθήκη», Νέα Υόρκη 1910. Αποτελεί περίληψη της βιογραφίας του Δραγούμη, του οποίου αποδέχεται την άποψη περί ελληνικής καταγωγής του ήρωα. Αυτή ήταν και η τελευταία βιογραφία στα ελληνικά που καταγράφει ο Γιοχάλας το 1975.
• Ο Μ. Δημίτσας, συγγραφέας των Μακεδονικών και καθηγητής της ιστορίας στο Αρσακείω, αντικρούοντας τον Κ. Παπαρρηγόπουλο και τον βυζαντινό λόγιο Θεόδωρο Σπανδουγίνο Κατακουζηνό αλλά και τον Γερμανό Χοπφ οι οποίοι είχαν υποστηρίξει ότι ο Καστριότι ήταν Σλάβος, υποστήριξε στο βιβλίο του «Κριτικαί Έρευναι περί της Καταγωγής και Εθνικότητος Γεωργίου Καστριώτου του Σκενδέρμπέη» στη σελίδα 25 (τυπογραφείο Βιλλαράς, Αθήνα, 1877) ότι ο Καστριώτης ήταν αλβανικής καταγωγής και τους κατηγόρησε ότι έκαναν επιλεκτική αναφορά στις πηγές, ενώ για τον Παπαρρηγόπουλο ιδιαίτερα χαρακτήρισε τη συμπεριφορά του παράδοξη και αντιεπιστημονική.

Λογοτεχνικά έργα

• Ι. Ζαμπέλιος, Γεώργιος Καστριώτης, Κορφοί, 1833. Τραγωδία που γράφτηκε το 1818.
• Ι. Καρασούτσας, Ο Σκενδέρβεης, Ερμούπολη, 1839. Ποίημα
• Α. Δάνδολος, Μια φωνή του Καστριώτη. Κέρκυρα 1854. Ποίημα.
• Γ. Σταυρίδης, Σκενδέρβεης, Αθήνα 1860-1862. Επικό ποίημα.
• A. Αντωνιάδης, Σκεντέρμπεης, ο βασιλεύς των Ηπειρωτών, Αθήναι 1889. Δράμα σε πέντε μέρη.
• Κ. Κρυστάλλη, Η εικόνα, Αθήναι 1893. Διήγημα.

Ο Σκεντέρμπεης και ο αλβανικός εθνικισμός

Στη νεότερη εποχή, οι Αλβανοί επέλεξαν ως σύμβολο τον Σκεντέρμπεη. Η επιλογή αυτή οφειλόταν στο ότι ο Καστριώτης ήταν μια καλά τεκμηριωμένη προσωπικότητα, του οποίου η μνήμη ήταν ζωντανή, κυρίως μεταξύ των Αρμπερέσων (δηλαδή της αλβανόφωνης μειονότητας της νότιας Ιταλίας). Έτσι ο Σκεντέρμπεης έγινε εθνικός ήρωας, παρόλο που οι Αλβανοί του Κοσόβου και των περισσότερων μερών του νότου δεν συμμετείχαν στους αγώνες του. Ενδεικτική είναι επίσης η αποτυχία του το 1455, να καταλάβει την πόλη του Μπερατίου. Άλλο πρόβλημα για τους Αλβανούς του 19ου αιώνα, η πλειοψηφία των οποίων ασπαζόταν τον Ισλαμισμό, ήταν η χριστιανική πίστη του Σκεντέρμπεη. Πράγματι, στα ποιήματά τους οι Αρμπερέσοι τον εγκωμίαζαν για τον αγώνα του όχι μόνο για την πατρίδα, αλλά και για τη χριστιανοσύνη. Έτσι, η θρησκευτική αυτή παράμετρος έπρεπε να αγνοηθεί. Τελικά, στην είσοδο του 20ου αιώνα, ο Σκεντέρμπεης έγινε «το εθνικό επιχείρημα που αποδείκνυε την πολιτισμική συγγένεια της Αλβανίας με την Ευρώπη», καθώς συμβόλιζε την ύστατη θυσία των Αλβανών στην υπεράσπιση της Ευρώπης από τις ασιατικές ορδές.
ΠΗΓΗ: https://el.wikipedia.org