Σε τούτη τη συνέντευξη ο ζωγράφος Αλέκος Λεβίδης μάς μιλά για ένα δικό του ιδιαίτερο έργο, που αποκαλύπτει ένα μικρό θραύσμα Ιστορίας.

Από το 1964 μέχρι το 1970 ο ίδιος ήταν φοιτητής Αρχιτεκτονικής στη Γενεύη, ύστερα από σπουδές θεάτρου στο Παρίσι. Το 1969, πριν από 52 χρόνια τέτοιες μέρες, τον Απρίλιο, είχε επιτευχθεί η φυγάδευση μερικών μαρτύρων στην κυριολεξία, οι οποίοι θα κατέθεταν στο Συμβούλιο της Ευρώπης στο Στρασβούργο.

Ανάμεσα στους μάρτυρες των βασανιστηρίων ήταν και ο ηθοποιός, τότε, Περικλής Κοροβέσης, που η εξιστόρηση των βασανιστηρίων του έμελλε όχι μόνο να είναι καθοριστική αλλά έγινε στα χρόνια που ακολούθησαν ένα βιβλίο-κατηγορώ αφύπνισης για την απάνθρωπη εξουσία που δοκιμάζει τις ανθρώπινες αντοχές ακόμη...

«Ανάμεσα σε αυτούς που είχαν φυγαδευτεί τότε στο εξωτερικό, για να έχουν μια ζωντανή παρουσία στο Συμβούλιο, ήταν ο Περικλής Κοροβέσης και ο Πέτρος Βλάσσης οι οποίοι έφτασαν στη Γενεύη, που ήταν ένα κομβικό σημείο εκείνη την εποχή, ως έδρα του ΟΗΕ και άλλων οργανισμών που οι Ελληνες αντιστασιακοί του εξωτερικού προσπαθούσαν να ενημερώνουν σχετικά με το καθεστώς της δικτατορίας. Από τους πολύ δραστήριους που ανήκαν στη δημοκρατική παράταξη ήταν η Μαρία Μπέκετ και ο Αμερικανός σύζυγός της, που φιλοξένησαν τον Περικλή αρχικά».

Εκτός από αυτούς, ο αφηγητής μας κάνει λόγο και για άλλους αντιστασιακούς αυτοεξόριστους, του δημοκρατικού τόξου ή αριστερούς. Ο ίδιος ήταν μέλος της αντιστασιακής οργάνωσης Πατριωτικό Μέτωπο. Με αυτή του την ιδιότητα τον αναζήτησε ο Κοροβέσης.

«Αμέσως διαμορφώθηκε ένα φιλικό κλίμα, βλεπόμασταν σχεδόν καθημερινά και κάναμε πάρα πολλές συζητήσεις γύρω από τις εξελίξεις στην Ελλάδα αλλά και την τέχνη. Κάποια στιγμή που μαζί με την τότε γυναίκα του φιλοξενήθηκαν στο σπίτι της Ελένης Καζαντζάκη, η οποία έλειπε σε ταξίδι, οι επαφές μας έγιναν τακτικότερες. Ετσι, στο διάστημα πριν από τη δίκη, περάσαμε πολύ χρόνο μαζί, συχνά ξενυχτώντας και συναντώντας άλλα άτομα από τον αντιστασιακό χώρο.

Κάποιο βράδυ συζητώντας τον έπεισα να μου διηγηθεί πιο συστηματικά την εμπειρία του της σύλληψης, της κράτησης και των βασανιστηρίων. Μάλιστα, παρότι ο ίδιος δεν είχε σχέση με τη ζωγραφική, τον παρότρυνα να επιχειρήσει να αναπαραστήσει σχεδιαστικά τα συμβάντα.

Ο ζωγράφος Αλέκος Λεβίδης

Με την επιμονή μου πείστηκε και άρχισε να σχεδιάζει: τη σκηνή της σύλληψης, τη βίαιη μεταφορά του με το αυτοκίνητο στην Ασφάλεια, την πρώτη του ανάκριση και όλα όσα ακολούθησαν. Τα σχέδιά του, που μπορεί να φαίνονταν άτεχνα ή παιδικά, έβγαζαν έντονο συναίσθημα και την ανάγκη του να αναπαραστήσει με λεπτομέρεια την κόλαση που είχε ζήσει. Εμένα μου έδιναν τα απαραίτητα πραγματολογικά στοιχεία για να αναπαραστήσω το κλίμα και την ατμόσφαιρα.

Του ζήτησα να μου σχεδιάσει και τον χώρο των κελιών της απομόνωσης στα υπόγεια της Μπουμπουλίνας καθώς και τα ίδια τα πρόσωπα των βασανιστών του». Ολα αυτά δεν έγιναν για να έχει ο ζωγράφος ένα αρχείο. Παράλληλα με τις διαδικασίες αυτές, τόσο ο Περικλής όσο και ο Πέτρος δούλευαν πάνω στο κείμενο των καταθέσεών τους στο Συμβούλιο.

«Προσπαθούσαν να θυμηθούν με ακρίβεια όλα τα περιστατικά και τα δεδομένα. Τότε εγώ τους πρότεινα να προχωρήσουμε σε μια λεπτομερή αναπαράσταση των ίδιων των βασανιστηρίων. Σκέφτηκα ότι μέσα από αυτή τη διαδικασία θα μπορούσε να προκύψει ένα υλικό που θα τεκμηρίωνε τις προφορικές καταθέσεις αλλά και άλλες πολλές, γραπτές, που είχαν φτάσει παράνομα στο εξωτερικό και συμπλήρωναν τον φάκελο της κτηνώδους καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τη χούντα...».

Καταδίκη

Αποτέλεσε ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός η καταδίκη τότε της χουντικής Ελλάδας και για βασανιστήρια, κι ας είχε αποχωρήσει μία μέρα πριν από την αποβολή της από το Συμβούλιο της Ευρώπης.

«Ο Περικλής ασπάστηκε την ιδέα με ενθουσιασμό. Σε συνεργασία με τον Πέτρο και δύο ακόμα μέλη του Πατριωτικού Μετώπου στη Γενεύη πραγματοποιήσαμε την αναπαράσταση. Ο Περικλής ανέλαβε τον ρόλο του σκηνοθέτη και ενσάρκωσε τον αρχιβασανιστή, πλαισιωμένος από τους δύο άλλους συμμετέχοντες που εναλλάσσονταν σε διάφορους ρόλους. Τον βασανιζόμενο υποδύθηκε ο Πέτρος, που σχεδόν γυμνός δέθηκε πάνω σε μια τάβλα.

Ο Περικλής, με τη γνώση του ηθοποιού και την εμπειρία του βασανισμού ζεστή και χαραγμένη ανεξίτηλα στο σώμα και το μυαλό του, ζωντάνεψε κάθε φάση της διαδικασίας από το ομαδικό ξυλοκόπημα στη συστηματική φάλαγγα μέχρι και τον τελικό ανασκολοπισμό.

Μας έφερε όλους νοερά στην ταράτσα της Μπουμπουλίνας. Εγώ φωτογράφιζα. Από τις φωτογραφίες εκείνης της μέρας δημιούργησα μια σειρά σχεδίων που, εν είδει κόμικς, έστησαν μια εικαστική αφήγηση η οποία κατατέθηκε στο Συμβούλιο της Ευρώπης ως τεκμήριο μαζί με τις καταθέσεις των μαρτύρων.

Θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι όλα αυτά συνέβησαν σε μια εποχή που δεν υπήρχε ο σημερινός καταιγισμός των εικόνων μέσα από κινητά και κάμερες. Επομένως, το συγκεκριμένο εικαστικό υλικό ως μέρος της δικογραφίας πρέπει να αποτέλεσε πρωτοτυπία.

Αργότερα είδα αυτά τα σχέδια να κυκλοφορούν στην Ευρώπη ανώνυμα, ενώ στη Μεταπολίτευση τα συνάντησα ως εξώφυλλο σε τεύχη του «Θούριου», περιοδικού της νεολαίας του Ρήγα Φεραίου, που ήταν αφιερωμένα στο θέμα των βασανιστών οι οποίοι τότε κυκλοφορούσαν ακόμα ελεύθεροι...».

● Τι απέγινε αυτό το υλικό;

«Εναν χρόνο μετά, το 1970, με το τέλος των σπουδών μου, αποφάσισα να γυρίσω στην Ελλάδα. Είχα ήδη έτοιμη μια σειρά έργων με πολιτικό περιεχόμενο καθώς και το υλικό από την αναπαράσταση. Δεν ήταν εύκολο τέτοιου είδους υλικό να περάσει τα σύνορα. Αρα, έπρεπε να αποφασίσω αν θα το άφηνα πίσω ή αν θα αναζητούσα έναν τρόπο να το εισαγάγω στη χώρα.

Τελικά πήρα την απόφαση να κόψω τα έργα και τα σχέδια σε μικρά κομμάτια ώστε να μην είναι εύκολα αναγνωρίσιμα. Στόχος μου ήταν αργότερα να τα ανασυνθέσω υπό μορφή κολάζ. Ομως αυτό δεν στάθηκε δυνατό γιατί η μνήμη μου με πρόδωσε. Οπότε η συγκεκριμένη δουλειά δεν ανασυστήθηκε ποτέ ως ενιαίο σύνολο.

Εξάλλου, η πλημμυρίδα της «αντιστασιακής» τέχνης που μας κατέκλυσε αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας με οδήγησε να φυλάξω στο συρτάρι ό,τι είχα φτιάξει από το 1968 μέχρι το 1974. Την ίδια τύχη είχαν και οι φωτογραφίες από τις οποίες είχα φέρει μαζί μου μόνο ένα μέρος. Πολύ αργότερα, μόλις το 2006, εξέθεσα έργα εκείνης της νεανικής περιόδου στην γκαλερί «Αστρα» στην Αθήνα με τον τίτλο «Μαρτυρίες 1965-1976»».

● Τι σας έχει μείνει από αυτή την αναπαράσταση;

«Αυτό που είχε πολύ ενδιαφέρον ήταν ότι αυτή η ιστορία έγινε εν θερμώ, ήταν κάτι πολύ έντονο ψυχολογικά, υπήρχε ένα πάθος...».

● Και σε σχέση με το σήμερα; Οι καταγγελίες για βασανιστήρια τι σκέψεις σάς γεννάνε;

«Οταν έπεσε η χούντα πέρασε μια φάση του τέλους των δικτατοριών. Πορτογαλία, Ισπανία… Πιστέψαμε ότι τα βασανιστήρια έμεναν πίσω μας. Ομως η Χιλή άλλα προμήνυε. Στην πραγματικότητα τα βασανιστήρια δεν σταμάτησαν ποτέ. Οσα περιγράφει ο Περικλής αλλά και ο Πέτρος στο τέλος κλείνουν με έναν αποτρόπαιο βιασμό... Οι βασανιστές επιχείρησαν το κοντάρι με το οποίο χτυπούσαν τα θύματα, να το βάλουν και στον πρωκτό τους...

Αναπαράσταση βασανιστηρίων από το αρχείο Αλέκου Λεβίδη

Υπάρχει αυτό το στοιχείο του εξευτελισμού. Αυτό είναι που δεν έχει σταματήσει ποτέ. Είτε στο Γκουαντάναμο από τους Αμερικανούς είτε από τους ισλαμιστές του ISIS... H αίσθηση ότι σε διαλύουν, σε εξευτελίζουν και σε υποτάσσουν».

Επιχειρώντας μια σύγκριση του τότε με το σήμερα ο ζωγράφος στέκεται στο γεγονός ότι την περίοδο της χούντας υπήρχε αλληλεγγύη και μια πολύ θερμή αίσθηση συντροφικότητας ανάμεσα στους ανθρώπους που συμπορεύονταν και δούλευαν μαζί. Αίσθηση που σήμερα έχει υποχωρήσει.

Ηταν ο θάνατος του Περικλή, πριν από έναν χρόνο, στις 11 Απριλίου, που ανέσυρε αυτά τα θραύσματα Ιστορίας στην επιφάνεια μαζί με κάποια από τα σχέδιά του. Και είναι μερικά από αυτά τα ιστορικά τεκμήρια που μας παραχώρησε ο Αλέκος Λεβίδης προκειμένου να τα παρουσιάσουμε σήμερα στην «Εφ.Συν.» στη μνήμη του Περικλή Κοροβέση, για να μην ξεχάσουμε ποτέ όσα υπέστησαν ο ίδιος και ο τόπος...

Για την Ιστορία, η Ελληνική Υπόθεση, περισσότερο από μισό αιώνα πριν, θεωρείται ότι ήταν αυτή που συνέβαλε στην οριοθέτηση της έννοιας των βασανιστηρίων όπως θεμελιώθηκε στο άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, που αφορά την απαγόρευσή τους. Τραγική ειρωνεία;