Άρθρο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Philosophy Now 152. Η Lesley Chamberlain είναι δημοσιογράφος, συγγραφέας και ιστορικός του ρωσικού και γερμανικού πολιτισμού.

Μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας.

 Δημοσιεύθηκε την 29 Ιανουαρίου, 2023




Το 1991 όταν άνοιξαν για σύντομο διάστημα τα σοβιετικά αρχεία, ανάμεσα στα έγγραφα του Υπουργείου Άμυνας βρέθηκε ένα αναπάντεχο σημείωμα αυτοκτονίας. Ένας από τους κορυφαίους φιλοσόφους της χώρας σχεδίαζε να αυτοκτονήσει το 1931 υπό την πίεση του Stalin, και η αιτία της απόγνωσης του ήταν πως είχε προτιμήσει ως δάσκαλο τον Spinoza από τον Lenin. Το όνομά του ήταν Abram Moiseievich Deborin, και αν η ιστορία είχε ακολουθήσει διαφορετική πορεία, ο Spinoza μπορεί να είχε γίνει ο βασικός φιλόσοφος της Σοβιετικής Ένωσης. Μπορεί να μην άλλαζε την πολιτική πραγματικότητα, αλλά η ίδια η φιλοσοφία θα είχε επιβιώσει ως κάτι περισσότερο από μια ερμηνευτική μαρξιστική-λενινιστική φαντασίωση.

Ο Spinoza στη Ρωσία

Ο Deborin, αν και άγνωστος στη Δύση, άφησε μια ενδιαφέρουσα ιστορία πίσω του. Γεννημένος το 1881, αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο της Βέρνης στην Ελβετία. Στον Lenin στα μέσα της δεκαετίας του 1920 φάνταζε ως σπουδαιότερος φιλόσοφος στη Ρωσία.

Στη πραγματικότητα μέχρι τότε δεν είχαν μείνει πολλοί για να συγκριθεί μαζί τους, γιατί πολλοί κορυφαίοι ακαδημαϊκοί στη φιλοσοφία, τη κοινωνιολογία και τα οικονομικά είχαν εκδιωχθεί υποχρεωτικά από τον Lenin με το διάσημο «ατμόπλοιο των φιλοσόφων» το 1922. Με τις οικογένειες τους, μαζί με επιφανείς θρησκευτικούς φιλοσόφους, οι ανεπιθύμητοι διανοητές και ακαδημαϊκοί γέμισαν δύο πλοία, με συνολικά πάνω από διακόσιους ανθρώπους να οδηγούνται στην εξορία.

Στην απουσία τους, ο Lenin βρέθηκε σε δύσκολη θέση όταν προσπαθούσε να επανδρώσει το πρόσφατα ιδρυμένο Ινστιτούτο των Κόκκινων Καθηγητών. Ο Deborin έμοιαζε μοναδικά ικανός να διδάξει στο σωστό επίπεδο, ωστόσο δεν ήταν απόλυτα έμπιστος. Το πρόβλημα ήταν πως είχε ξεκινήσει ως Μενσεβίκος, και ο Μενσεβικισμός ήταν ένα μονοπάτι που ο Lenin είχε αφήσει ήδη πίσω του. Ο Lenin κάποτε θαύμαζε τον Μενσεβίκο ηγέτη, Georgy Plekhanov· αλλά ο Μενσεβικισμός όμως έμοιαζε πολύ κοντά στη γερμανική σοσιαλδημοκρατία και υστερούσε σε επαναστατική δυναμική. Έτσι ο Lenin είπε πως έπρεπε να προσέχουν τον Deborin.

Αυτή ήταν η κρίσιμη στιγμή και για τον Spinoza επίσης, επειδή ο Plekhanov τον θαύμαζε. Θα γίνονταν ανεκτός αυτός ο Spinoza, που τον υποστήριζε ένας Μενσεβίκος, στη νέα Σοβιετική κοινωνία: και αν ναι, σε ποιο βαθμό; Ο διάλογος θα διαρκούσε δέκα χρόνια, στη διάρκεια των οποίων ο Deborin, μαζί με τη συνάδερφο και μόνη πραγματική αντίπαλο του στο Ινστιτούτο, Lyubov Akselrod, θα υπερίσχυαν και θα απειλούνταν εναλλάξ.

Ο Deborin και η Akselrod ήταν και οι δυο τους Μαρξιστές που δίδασκαν μαθήματα πάνω στην ιστορία της Δυτικής φιλοσοφίας. Η Akselrod πίστευε στη θέση του Spinoza πως υπάρχουν λογικοί αναγκαστικά νόμοι του σύμπαντος, ενώ ο Deborin πίστευε πως ο οπτιμισμός του Spinoza, η αίσθηση για συλλογική σοφία και το ενδιαφέρον για το πως να βιωθεί μια καλή ζωή πρόσφεραν το είδος της φιλοσοφίας που ήταν αναγκαίο στην Σοβιετική Ρωσία. Όπως ένας καλός Μαρξιστής, υποστήριζαν πως ο Spinoza ήταν υλιστής και άθεος, και με ένα τρόπο ήταν μοναδικά κατάλληλος επειδή μπορούσε να προσφέρει μια συστηματικά αιτιολογημένη άποψη του γιατί αυτές οι ιδέες ήταν αναγκαίες και αληθινές. Ο Trotsky συμφωνούσε. Παραδέχονταν ανοιχτά πως ένα πρόβλημα για τους επαναστάτες όταν θεμελίωναν ιδεολογικά το νέο κράτος ήταν πως αν και ο Marx και ο Engels ήταν αυθεντίες στη πολεμική, δεν ήταν καθόλου συστηματικοί φιλόσοφοι. Δυστυχώς ο Trotsky θα φαίνονταν σύντομα πως δεν αποτελούσε το πιο κατάλληλο πολιτικό σύμμαχο. Ήταν όμως ειλικρινής σπινοζιστής.

Ο Deborin συμφωνούσε με το Trotsky πως η Σοβιετική Ένωση χρειάζονταν τη φιλοσοφία ως κεντρική επιστήμη. Ο ρόλος της φιλοσοφίας ήταν στο να βοηθήσει να διευκρινιστούν οι αξίες και να καθοδηγηθούν  οι πράξεις του νέου κράτους. Στην πραγματικότητα όμως, δεν είναι τόσο εύκολο να υποστηριχθεί η θέση πως ο Baruch Spinoza ήταν υλιστής και άθεος. Γεννημένος το 1632 στο Άμστερνταμ, ο Spinoza ήταν μέλος της εκεί πορτογαλικής σεφραδίτικης εβραϊκής κοινότητας, και τακτικός επισκέπτης της συναγωγής (μέχρι που τον έδιωξαν). Συχνά έγραφε θετικά για το Θεό. Ο υλισμός του ωστόσο μπορούσε να γίνει αποδεκτός. Ο Spinoza δίδαξε πως ο κόσμος ήταν μια ουσία ή οντότητα, «Θεός ή Φύση». Οι επικριτές του όμως θα έλεγαν πως η φιλοσοφία του παρέμενε μεταφυσική, αν όχι, υπό μια εμφανή έννοια, θρησκευτική. Ένα ακόμη πρόβλημα ήταν πως ο Spinoza δεν είχε περάσει από τη σχολή του Hegel όπως είχε κάνει ο Marx. Έτσι αντίθετα από τον Hegel και τον Marx, το αναγκαίο σύμπαν του ήταν στατικό, γιατί δεν είχε κάποια θέση ιστορικής αλλαγής. Η χώρα όμως, που σύντομα θα γίνονταν η Σοβιετική Ένωση, το 1924 χρειάζονταν μια δυναμική φιλοσοφία ιστορικής προόδου.

Οι πρώιμοι σοβιετικοί σπινοζιστές προσπάθησαν να ικανοποιήσουν αυτές τις εθνικές απαιτήσεις ενώ μάχονταν να ξεχωρίσουν από τις Δυτικές αναγνώσεις του Spinoza. Ο Spinoza στη Δύση ήταν ένας σπουδαίος ρασιοναλιστής και ανθρωπιστής, και θεωρούνταν πως κάπως συνδέονταν με την Γαλλική Επανάσταση. Στη Σοβιετική Ένωση, το  1789 δεν ήταν κακή χρονολογία· έδειχνε όμως τον θρίαμβο της μπουρζουαζίας, όχι του πρόσφατα χειραφετημένου σοβιετικού και παγκόσμιου προλεταριάτου.

Το 1927, την 250η επέτειο του θανάτου του Spinoza, ο Deborin ταξίδεψε σε ένα συνέδριο στη Χάγη, με σκοπό να τοποθετηθεί στο σιωπηρό ιδεολογικό διάλογο ανατολής-δύσης πάνω στον στοχαστή. Άκουσε ένα ομιλητή από τη Κοινωνία των Εθνών να εξυμνεί τον Spinoza ως κάποιον που αναζητούσε την ειρήνη, η φιλοσοφία του οποίου  ήταν συμβατή με το χριστιανισμό. Ο Ρώσος εξαγριώθηκε. Κάθονταν στο ακροατήριο, σκέφτονταν «Είστε αναιδείς ψεύτες…. Το σύγχρονο προλεταριάτο είναι ο μόνος αυθεντικός διάδοχος του Spinoza». Η ιδέα ήταν πως η Σοβιετική Ένωση έπρεπε να έχει μια μοναδική αξίωση πάνω στο Spinoza ως το καθοδηγητικό φιλοσοφικό φως της.

Η ρωσική φιλοσοφία είχε μόλις βιώσει τη δική της Οκτωβριανή Επανάσταση, όπως έδειξαν εκείνες οι εκτοπίσεις με τα ατμόπλοια πριν πέντε χρόνια. Για να ξεκινήσεις ένα νέο πολιτισμό, η φιλοσοφία που έπρεπε να εκτοπιστεί ήταν ο μεταφυσικός ιδεαλισμός, και στη πραγματικότητα κάθε απομεινάρι μεταφυσικής, περιλαμβανόμενης της θρησκευτικής πίστης. Οι ομοιότητες με τους Λογικούς Θετικιστικές στη Βιέννη, και το Κέμπριτζ του Bertrand Russell εκείνη την ίδια περίοδο είναι εμφανείς. Όπως στη Δύση στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα εμφανίστηκε ο πειρασμός να ονομαστεί η μεταφυσική «ανοησία» και να θεωρηθεί ως εμπόδιο στο γενικό διαφωτισμό, έτσι και η ρωσική φιλοσοφία, για λογαριασμό της ίδιας της Ρωσίας, ανέπτυσσε την ίδια ιστορία. Στην Ρωσία όμως δεν ήταν απλά ζήτημα φιλοσοφικού διαλόγου. Αυτό που διακυβεύονταν ήταν ζωές.

Spinoza ο Άθεος Υλιστής

Ο τρόπος που αναλύονταν ο Spinoza στη Ρωσία της δεκαετίας του 1920 μας δείχνει σήμερα πως, από πρόταση σε πρόταση, έγιναν ακρογωνιαίοι λίθοι της σοβιετικής νοοτροπίας ένας αισιόδοξος κοινωνικός κολεκτιβισμός και μια πίστη στην επιστημονική πίστη. Ο Spinoza ήταν αντικείμενο θαυμασμού ως ο αρχετυπικός σύγχρονος στοχαστής, που, σε αντίθεση με τον Descartes, είχε καλύψει το κενό μεταξύ του νου και του κόσμου, και κάνοντάς το είχε αποτρέψει τις πιθανότητες του σχετικισμού και του σκεπτικισμού. Ο Deborin γοητεύονταν από τη δύναμη που ο Spinoza απέδιδε στην ανθρώπινη δυνατότητα, ενώ για την Akselrod το σπινοζικό σύμπαν με τους αναγκαίους νόμους του που αγκάλιαζαν και το ανθρώπινο και το οικουμενικό ήταν ακριβώς αυτό που έκαναν τον Spinoza επιστημονικό.

Θεωρούσαν την υπεράσπιση του απέναντι στη κατηγορία της «μεταφυσικής» εύκολη. Ο Ludwig Feuerbach είχε αποκαλέσει το Spinoza «ορθολογιστή μονιστή», και σίγουρα ήταν αυτό το οποίο ήταν. Αναλύοντάς το αυτό που σήμαινε ήταν πως ο Spinoza όταν αναφέρονταν στο «Θεό ή Φύση» ως δυο ονόματα για την απόλυτη πραγματικότητα, είχε στο νου του δυο πτυχές της ίδιας υλικότητας. Δεν υπήρχε τίποτα απολύτως που να στηρίζονταν σε μια μυστηριακή ανώτερη δύναμη. Ήταν ευφυής η κίνηση από τη πλευρά των σοβιετικών σπινοζιστών να στραφούν πίσω στον Feuerbach, επειδή τόνιζε το σημείο που ο Marx, που απέρριπτε τον Feuerbach, είχε αφήσει πίσω του την φιλοσοφία. Αυτοί οι νέοι σοβιετικοί στοχαστές, που πραγματικά γνώριζαν την ιστορία της φιλοσοφίας, πήγαν πίσω  στη τελευταία στιγμή που ο Θεός ήταν ακόμη στο κάδρο, που για τον Feuerbach ήταν η προβολή της ανθρώπινης ανάγκης για ένα καλύτερο κόσμο. Έτσι επέλεξαν για λογαριασμό της Ρωσίας τον σπινοζικό μονιστικό δρόμο προς τα εμπρός: ένας κόσμος, στον οποίο στοχαζόμαστε και δρούμε σύμφωνα με τους αναγκαίους νόμους. Απέρριπταν την υλιστική διαλεκτική του Marx, των μεταβαλλόμενων υλικών συνθηκών που μεταβάλλουν τον ανθρώπινο νου καθώς και τα δύο προχωρούσαν σε ένα προκαθορισμένο μονοπάτι. Ίσως απλά δεν θεωρούσαν πως ήταν φιλοσοφία, γιατί, όπως τη δανείστηκε η Ρωσία, περιείχε αρκετή δόση ευσεβών πόθων.

Ο Deborin και η Akselrod ήταν αρκετά οξυδερκείς στοχαστές για να ξέρουν πως κάθε μελλοντική φιλοσοφία θα έπρεπε να περιέχει τον Darwin και τον Einstein. Αισθάνονταν όμως πως ο Spinoza τους μπορούσε να εμπεριέχει την αλλαγή. Για τον Spinoza, ο κόσμος παρήγαγε τον εαυτό του σύμφωνα με τους δικούς του νόμους. Κατά συνέπεια αν ο κόσμος άλλαζε, το καθήκον ήταν να κατανοηθεί το πως και το γιατί. Αυτή ήταν η απάντηση τους στο διαλεκτικό υλισμό που θα υιοθετούσε τελικά η Σοβιετική Ένωση ως μοναδική της ιδεολογία. Ωστόσο μόνο ο διαλεκτικός υλισμός θα μπορούσε να μιλήσει για την αναγκαία ιστορική αλλαγή υπέρ του προλεταριάτου. Και έτσι γεννήθηκε η σύγκρουση μεταξύ φιλοσοφίας και ιδεολογίας.

Οι δυο Ρώσοι σπινοζιστές βοήθησαν στο καθορισμό του αντι-ατομιστικού, κοινωνικά κολεκτιβοποιημένου Κομμουνιστικού κράτους. Και οι δυο θαύμαζαν την  απόρριψη της ελεύθερης θέλησης και υποκειμενισμού στο Spinoza. Και οι δυο πίστευαν πως η άποψη του Descartes για το μεμονωμένο σκεπτόμενο εγώ ήταν εγγενώς λανθασμένη. Θα μπορούσε να ειπωθεί πως η Ηθική του Spinoza άφηνε ελάχιστο χώρο για μεμονωμένους κριτικούς του συστήματος και επαναστάτες  εναντίον του αναγκαίου τρόπου των πραγμάτων, και αυτό ταίριαζε πολύ καλά στο όραμα τους για τη μελλοντική κοινωνία.

Τότε όμως εμφανίστηκαν οι διαφορές μεταξύ των δυο στρατοπέδων. Το 1924 η Akselrod είπε πως η φυσική επιστήμη, όχι μια a priori λογική, διακρίνει τους νόμους της φύσης. Θαύμαζε τον ορθολογισμό και τον οικουμενισμό του Spinoza, και της άρεσε ο τρόπος που η εβραϊκή του κληρονομιά έμοιαζε να ενθαρρύνει αυτή τη θέση. Δεν μπορούσε όμως να δεχτεί τον μη-εμπειρισμό του. Η άποψη της ήταν ειλικρινής μα δύσκολη και γρήγορα ονομάστηκε «μηχανικισμός». Αυτό συνέδεσε τη σκέψη της με την πειραματική επιστήμη των Γάλλων υλιστών του 18ου αιώνα όπως ο La Mettrie και ο Condillac, και την αποσύνδεσε από τον Hegel και τον Marx.

Ο Deborin από τη πλευρά του δεν θα παραδέχονταν πως η επιστήμη πως η επιστήμη έκανε την σπινοζική λογική περιττή. Η ηθική του Spinoza, αν και δεν ήταν ζήτημα της εμπειρικής επιστήμης, μπορούσε παρόλα αυτά να αποδειχτεί λογικά και να χρησιμοποιηθεί για να καθοδηγηθεί η ανθρωπότητα προς μια χαρούμενη ζωή, του σωστού και αληθινού (σοβιετικού) είδους.

Αυτό για εμένα είναι μια από τις πιο διαφωτιστικές από όλες τις στιγμές στην ιστορία της σοβιετικής φιλοσοφίας. Άλλοι επεδίωκαν να πριμοδοτήσουν την επιστήμη έναντι της φιλοσοφίας, και να δημιουργήσουν από αυτή ένα οδηγό για το μέλλον. Όμως ο Deborin έψαχνε την ιστορία του κλάδου για μια θεωρία, και ένα πρακτικό οδηγό, για την ευτυχία, εκ μέρους ενός ολόκληρου λαού και ενός νέου πολιτισμού. Η Akselrod υποστήριζε την αποτελεσματικότητα της επιστημονικής μεθόδου, ο Deborin την φιλοσοφία ως σοφία στην ανθρώπινη συμπεριφορά.

Το σημαντικότερο ερώτημα όμως ήταν το επικείμενο ζήτημα της διαλεκτικής. Το ζήτημα ήταν ποιες θέσεις στη φιλοσοφία, προσαρμοσμένες καταλλήλως, θα έδιναν στο σοβιετικό κράτος τη φιλοσοφική μηχανή της. Ενώ η Akselrod ήταν «μηχανίστρια», ο Deborin είχε κατορθώσει να συνδέσει τον εαυτό του με τη «διαλεκτική», ήταν όμως μια δύσκολη σχέση.

Για τον Hegel (που πρακτικά είχε εμπνευστεί από τον Spinoza), ο διαλεκτικός ιδεαλισμός περιέγραφε πως ο ανθρώπινος νους επιδρούσε πάνω στο (θεϊκό) φυσικό κόσμο, και επηρεάζονταν με τη σειρά του από αυτόν· και ούτω καθεξής. Ο διαλεκτικός υλισμός των Σοβιετικών ήταν το αποτέλεσμα της ορθής τοποθέτησης του Hegel από τον Marx, έτσι ώστε να παράγει μια υλιστική θέση μιας σταθερά μεταβαλλόμενης ιστορίας. Για τον Deborin ο σκοπός ήταν να βρει με κάποιο τρόπο αυτούς τους μηχανισμούς αλλαγής στον Spinoza. Έτσι υποστήριζε πως υπήρχε ένα είδος διαλεκτικής και στον Spinoza· και για τέσσερα χρόνια, από το 1926 ως τη κρίση των τελών του 1930, οι απόψεις του υπερίσχυσαν. Ήδη από το 1922 είχε γίνει ο διευθυντής της έγκυρης επιθεώρησης Pod Znamenem Marksisma (Κάτω από το Λάβαρο του Μαρξισμού). Ήταν υποδιευθυντής του Ινστιτούτου Μαρξ και Ένγκελς. Ως το Φεβρουάριο του 1929, όταν εκλέχθηκε μέλος της Ακαδημίας των Επιστημών της ΕΣΣΔ, ήταν επιφανής μορφή.

Όμως τότε, στα τέλη του 1929, επενέβη ο Stalin. Ο Γεωργιανός γκάνγκστερ που έγινε τύραννος απεχθάνονταν τους μορφωμένους φιλοσόφους, με την εκτενή γνώση τους πάνω στην Δυτική φιλοσοφία, γύρω από τον Deborin. Θα μπορούσε να τον παρασύρουν. Η γνώση τους για τη Δύση ήταν επικίνδυνη από μόνη της. Ωστόσο το μεγαλύτερο από όλα τα προβλήματα ήταν πως ο Deborin τολμούσε να κάνει την φιλοσοφία ανεξάρτητη από το κράτος και τον ηγέτη του. Είχε έρθει η στιγμή για τον μεγάλο θεωρητικό Stalin να αποφασίσει πως θα ήταν η σοβιετική φιλοσοφία.

Spinoza Εναντίον Stalin

Όταν εγκατέλειψε τη χώρα το 1981, ο Yehoshua Yakhot, για πολλά χρόνια καθηγητής φιλοσοφίας στη Σοβιετική Ένωση, έγραψε ένα σημαντικό βιβλίο πάνω στην Καταπίεση της Φιλοσοφίας στην ΕΣΣΔ, στο οποίο περιέγραφε τις λεπτομέρειες αυτής της πάλης εξουσίας.

Με παρόμοιο τρόπο με κάποιο μεγάλο σχίσμα στην χριστιανική εκκλησία, σε ένα πανσοβιετικό συνέδριο πάνω στη ρωσική φιλοσοφία το Μάρτιο του 1930, οι διοργανωτές εξέδωσαν μια απόφαση – οι διαλεκτοί είχαν κερδίσει απέναντι στους μηχανιστές. Αυτό ήταν αλήθεια, και το τέλος της καριέρας της Akselrod· αυτό ήταν όμως και παραπέτασμα καπνού, καθώς στο υπόλοιπο του 1930 ο Deborin και οι οπαδοί του δέχονταν όλο και πιο έντονες επιθέσεις στο τύπο. Ο Μάρτιος του 1930 έτσι δεν αποτέλεσε νίκη για τον Deborin, αλλά μια περίπτωση απάτης από τον Stalin, στηριγμένη σε μια πονηρή χειραγώγηση όσων διακυβεύονταν. Καθώς η φιλοσοφία ενσωματώνονταν  για να γίνει επισήμως εξάρτημα του κράτους, ταυτόχρονα μηχανισμός, ή η αρχή της φυσικής επιστήμης, και διαλεκτική, ως τρόπος εξήγησης της θέσης του ανθρώπου στη φύση, απογυμνώθηκαν από την ουσιαστική τους σημασία. Ο Stalin ανακοίνωσε πως η διαλεκτική, ή η αρχή της υλικής αλλαγής (μια παραχώρηση στον Deborin) θα έπρεπε να θεωρηθεί ως επιστημονικά έγκυρη (μια παραχώρηση στην Akselrod) – αλλά αυτό ήταν πραγματικότητα στην Σοβιετική Ένωση, και έτσι επιτρέπονταν μόνο υπό αυστηρά αστυνομευόμενες ιδεολογικές συνθήκες.

Ο νέος διαλεκτικός υλισμός ήταν στη πραγματικότητα ένας ταχυδακτυλουργικός συνδυασμός της μεταφυσικής της προόδου του Hegel και της μεταφυσικής του λόγου του Spinoza. Η θεωρία της αλλαγής προήλθε από το Hegel, μέσω του Marx, και η επιστημονική αναγκαιότητα από τον Spinoza. Κατά την άποψη μου, ο «Μαρξισμός-Λενινισμός» ήταν ένα κάλυμμα για να αντληθεί ένα από την ιστορία της φιλοσοφίας ένα πρόγραμμα (ή τουλάχιστον ένα σύνολο διαβεβαιώσεων) για το σοβιετικό μέλλον. Υπό το πρόγραμμα αυτό, ένα σοβιετικό σπινοζικό σύμπαν – μια εμπνευσμένη αντίληψη της οικουμενικής υλικής συνθήκης του ανθρώπου – θα γίνονταν (σύμφωνα με την άποψη του Hegel για το λόγο) θα γίνονταν  κατανοητό για ακόμη περισσότερους ανθρώπους, και έτσι θα πρόσφερε μια ουσιαστική ζωή για τις προλεταριακές μάζες. Επιπλέον η λογική του Hegel μπορούσε πάντοτε να εξηγήσει πως το αρνητικό θα μπορούσε να προαναγγείλει το θετικό που θα έρχονταν.

Μετά την αποκήρυξη του 1930, η Akselrod αποσύρθηκε από τη φιλοσοφία. Ήταν τυχερή που γλίτωσε τη ζωή της. Σε μια πρώιμη φάση αυτού που θα γίνονταν ο Μεγάλος Τρόμος σε ολόκληρη την ΕΣΣΔ, μια σειρά από τους μαθητές της εκκαθαρίστηκαν. Στο μεταξύ ο Deborin απολάμβανε την επιτυχία, αλλά μόνο για ακόμη δεκαοχτώ μήνες. Όταν ο Stalin τον αποκήρυξε ως «μενσεβίζοντα ιδεαλιστή», αισθάνθηκε καταδικασμένος. Κανείς δεν είχε ακούσει ξανά αυτή τη περιγραφή, αλλά ότι και αν σήμαινε, ήταν κακό. Ο Deborin πέρασε το βράδυ της 23ης Δεκεμβρίου 1930 στη φυλακή, και μετά έμεινε την μία μετά την άλλη νύχτα σε ένα πάρκο της Μόσχας, μη θέλοντας να τον πάρουν οι αρχές στο οικογενειακό διαμέρισμα. Επιθέσεις στην κομματική εφημερίδα Pravda, απαιτήσεις για δημόσια απολογία επειδή υποτίμησε τον Lenin ως φιλόσοφο, τον έπνιγαν. Η οικογένεια του τον θυμόνταν ως απελπισμένο την Πρωτοχρονιά του 1931. Και στο «ανεκπλήρωτο» σημείωμα της αυτοκτονίας του, ο Deborin έγραφε στην οικογένεια και στους συναδέλφους του:

«Είμαι αδύναμος, εξουθενωμένος, κατεστραμμένος. Η ζωή έχασε  κάθε νόημα για εμένα. Μια εθελοντική έξοδος είναι η καλύτερη διαφυγή από αυτό που προέκυψε. Δεν έχω τη δύναμη να υπογράψω ένα έγγραφο για τον αντιμαρξισμό μου και το μενσεβιστικό ιδεαλισμό μου. Απομακρύνθηκα από το μενσεβισμό ήδη από τον Οκτώβρη του 1917. Δεν είμαι σε θέση να αντέξω τον ατιμωτικό αποκλεισμό από το Κόμμα που έχω μπροστά μου».

Το σημείωμα είχε ημερομηνία 20 Ιανουαρίου 1931.

Δημόσια ωστόσο, σε μια μετάνοια, παρόμοια μάλλον με του Γαλιλαίου μπροστά στη Ιερά Εξέταση, υποχώρησε. Είπε πως πλέον μπορούσε να δει πως η αντίληψη του Plekhanov γύρω από το Spinoza ήταν παραπλανητική. Απαράδεκτο επίσης ήταν το γεγονός πως αυτός, ο Deborin, είχε «ξεχάσει» να εμπνεύσει τους μαθητές του να επιτεθούν στο τροτσκισμό. Ο Lenin ήταν ο μεγαλύτερος φιλόσοφος της Σοβιετικής Ένωσης. Όχι, στη πραγματικότητα τώρα πλέον ήταν ο Stalin.

Όπως και για το Γαλιλαίο, η μετάνοια του Deborin του πρόσφερε την απαλλαγή. Αλλά με ένα τρόπο που η ρωσική λογοτεχνία μας έχει προσφέρει τόσα πολλά παραδείγματα, το ηθικό πνεύμα είχε καταστραφεί.  Η πρώτη του πράξη ως άνθρωπος που δεν ήταν ακόμη υπό την απειλή του θανάτου, ήταν το να αποκηρύξει ένα συνάδελφο. Επιτέθηκε στον πιο επιφανή επιστήμονα της χώρας, τον Vladimir Vernadsky, για να δει αν θα μπορέσει να τον φέρει σε ολοκληρωτική ατίμωση, και έτσι να δείξει, με ανανεωμένο ζήλο, τα δικά του διαπιστευτήρια. Ο Vernadsky κήρυττε την ελευθερία της επιστήμης. Ο Deborin πρόθυμα διακινδύνευσε τη ζωή του. Ωστόσο ο Vernadsky ήταν τόσο επιφανής που επιβίωσε. Έφτασε ακόμη και να κερδίσει το Βραβείο Στάλιν το 1943, και τελικά να πεθάνει από φυσικά αίτια.

Ξέρουμε πως έτσι ήταν η Ρωσία του Stalin· ξέρουμε όμως πως οι διώξεις είχαν ξεκινήσει ήδη από την σχεδόν καταστροφή του Deborin στα 1930/31; Και πως μια συνέπεια του Τρόμου ήταν μια χούφτα τυχεροί επιζώντες; Ο Yakhot τόνισε τους «εκατοντάδες και χιλιάδες ακαδημαϊκούς που έπεσαν υπό το δήμιο», ανάμεσα τους πάνω από δέκα μαθητές του Deborin και της Akselrod. Κανένας από τους δυο κορυφαίους σπινοζιστές δεν ήταν ανάμεσα τους. Ο Deborin επιβίωσε ώστε να γίνει αντιπρόεδρος της Ακαδημίας Επιστημών. Τα ακόμη και τα άγνωστα σήμερα έργα του δημοσιεύτηκαν, και πέθανε και αυτός από φυσικά αίτια το 1963.

Ο Spinoza Μετά την Γκλασνοστ

Ακόμη και αν οι σοβιετικοί ηγέτες είχαν συνεχίσει να ανέχονται τις αντικρουόμενες ερμηνείες του Spinoza, αμφιβάλω πως η πολιτική πραγματικότητα θα ήταν πολύ διαφορετική. Η ειλικρινής κριτική του συστήματος θα παρέμενε αδύνατη. Αυτό που φαίνεται ωστόσο είναι η εκπληκτική ικανότητα του Spinoza να εμπνέει σύγχρονα οράματα για την καλή ζωή σε όλο το ιδεολογικό φάσμα.

Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι δυτικοί φιλόσοφοι, ιδιαίτερα οι Βρετανοί και Αμερικάνοι, γνώριζαν πολύ καλά την πρώιμη σχέση του Spinoza με τους σοβιετικούς. Ο συντηρητικούς φιλόσοφος Roger Scruton, σε μια από τις καλύτερες εισαγωγές στο Spinoza που εκδόθηκαν ποτέ (Spinoza, 2007), αποκηρύσσοντας την, προέτρεψε τους αναγνώστες του να δουν πέρα από αυτή.

Οι Γάλλοι αριστεροί φιλόσοφοι στη δεκαετία του 1960 – έχω στο νου μου τον ριζοσπάστη μαρξιστή Louis Althusser, και τον μεταμοντέρνο Gilles Deleuze – μετακινούνταν με ευκολία μεταξύ του Marx και του Spinoza. Είδαν το συνδυασμό ως υποσχόμενο περισσότερη ελπίδα για το λόγο και η πρόοδο από τον απεχθή συνδυασμό του καπιταλισμού με το Δυτικό ατομικισμό.

Ο Spinoza δεν ήταν πια δημοφιλής εκείνο το καιρό μεταξύ των Αγγλοα-Αμερικάνων φιλοσόφων, αλλά μετά το 1990, τη χρονιά που έληξε ο Ψυχρός Πόλεμος, τώρα που δεν υπήρχε πλέον το σοβιετικό στίγμα, η αποδοχή του στη Δύση ξαφνικά εκτοξεύτηκε. Τότε ήταν που το βιβλίο του Jonathan Israel, Radical Enlightenment, το 2001 επαναπροσδιόρισε το Διαφωτισμό – τη διαρκή ελπίδα για μια κοσμική δημοκρατική μη-μεταφυσική κοσμοαντίληψη – σε «ριζοσπαστικό» και «μετριοπαθές» ρεύμα. Ένας μετριοπαθής ήταν ο John Locke, πηγή έμπνευσης για τους Ιδρυτικούς Πατέρες των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Spinoza ήταν ο ριζοσπάστης, και η πηγή έμπνευσης για κάτι άλλο. Φυσικά ήταν η μετριοπάθεια του Locke, που στηρίζονταν στα ανθρωπιστικά ιδανικά και ακόμη και στο Θεό, που το συνέδριο του Άμστερνταμ του 1928 ήθελε να συνδέσει με το Spinoza. Θυμηθείτε τον Deborin να κατηγορεί τη Δύση για ξεδιάντροπη ιδεολογική αρπαγή ενός ριζοσπάστη άθεου. Θυμηθείτε τον Jonathan Israel να επαναφέρει τον Spinoza ως επικεφαλής ενός ριζοσπαστικού διαφωτισμού στο βιβλίο του, Spinoza, το 1998.

Όλα αυτά έγινα πριν περισσότερα από είκοσι χρόνια. Αυτές τις μέρες έχουμε γυρίσει στο θρησκευτικό Spinoza: ένα γεγονός που πρέπει να μας κάνει να ανησυχήσουμε για την ανεξαρτησία της δικής μας πρακτικής της φιλοσοφίας στον ελεύθερο κόσμο. Φαίνεται πως και εμείς έχουμε μπλεχτεί σε μια ιδεολογική μάχη υπό εξέλιξη, είτε μας αρέσει, είτε όχι.

Άρθρο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Philosophy Now 152. Η Lesley Chamberlain είναι δημοσιογράφος, συγγραφέας και ιστορικός του ρωσικού και γερμανικού πολιτισμού. Μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας.

 

Το 1991 όταν άνοιξαν για σύντομο διάστημα τα σοβιετικά αρχεία, ανάμεσα στα έγγραφα του Υπουργείου Άμυνας βρέθηκε ένα αναπάντεχο σημείωμα αυτοκτονίας. Ένας από τους κορυφαίους φιλοσόφους της χώρας σχεδίαζε να αυτοκτονήσει το 1931 υπό την πίεση του Stalin, και η αιτία της απόγνωσης του ήταν πως είχε προτιμήσει ως δάσκαλο τον Spinoza από τον Lenin. Το όνομά του ήταν Abram Moiseievich Deborin, και αν η ιστορία είχε ακολουθήσει διαφορετική πορεία, ο Spinoza μπορεί να είχε γίνει ο βασικός φιλόσοφος της Σοβιετικής Ένωσης. Μπορεί να μην άλλαζε την πολιτική πραγματικότητα, αλλά η ίδια η φιλοσοφία θα είχε επιβιώσει ως κάτι περισσότερο από μια ερμηνευτική μαρξιστική-λενινιστική φαντασίωση.

Ο Spinoza στη Ρωσία

Ο Deborin άφησε μια ενδιαφέρουσα ιστορία πίσω του, αν και άγνωστος στη Δύση. Γεννημένος το 1881, αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο της Βέρνης στην Ελβετία. Στον Lenin στα μέσα της δεκαετίας του 1920 πως ήταν ο καλύτερος φιλόσοφος στη Ρωσία.

Στη πραγματικότητα μέχρι τότε δεν είχαν πολλοί για να τον συγκρίνουν μαζί τους, γιατί πολλοί κορυφαίοι ακαδημαϊκοί στη φιλοσοφία, τη κοινωνιολογία και τα οικονομικά είχαν εξοριστεί αναγκαστικά από τον Lenin στο διάσημο «ατμόπλοιο των φιλοσόφων» το 1922. Με τις οικογένειες τους, μαζί με επιφανείς θρησκευτικούς φιλοσόφους, οι ανεπιθύμητοι διανοητές και ακαδημαϊκοί γέμισαν δύο πλοία, με συνολικά πάνω από διακόσιους ανθρώπους να οδηγούνται στην εξορία.

Στην απουσία τους, ο Lenin βρέθηκε σε δύσκολη θέση όταν προσπαθούσε να επανδρώσει το πρόσφατα ιδρυμένο Ινστιτούτο των Κόκκινων Καθηγητών. Ο Deborin έμοιαζε μοναδικά ικανός να διδάξει στο σωστό επίπεδο, ωστόσο δεν ήταν απόλυτα έμπιστος. Το πρόβλημα ήταν πως είχε ξεκινήσει ως Μενσεβίκος, και ο Μενσεβικισμός ήταν ένα μονοπάτι που ο Lenin είχε αφήσει ήδη πίσω του. Ο Lenin κάποτε θαύμαζε τον Μενσεβίκο ηγέτη, Georgy Plekhanov, αλλά ο Μενσεβικισμός έμοιαζε πολύ κοντά στη γερμανική σοσιαλδημοκρατία και υστερούσε σε επαναστατική δυναμική. Έτσι, είπε ο Lenin, έπρεπε να προσέχουν τον Deborin.

Αυτή ήταν η κρίσιμη στιγμή και για τον Spinoza επίσης, επειδή ο Plekhanov τον θαύμαζε. Θα γίνονταν ανεκτός αυτός ο Spinoza, που τον υποστήριζε ένας Μενσεβίκος, στη νέα Σοβιετική κοινωνία: και αν ναι, σε ποιο βαθμό; Ο διάλογος θα διαρκούσε δέκα χρόνια, στη διάρκεια των οποίων ο Deborin, μαζί με τη συνάδερφο και μόνη πραγματική αντίπαλο του στο Ινστιτούτο, Lyubov Akselrod, θα υπερίσχυαν και θα απειλούνταν εναλλάξ.

Ο Deborin και η Akselrod ήταν και οι δυο τους Μαρξιστές που δίδασκαν μαθήματα πάνω στην ιστορία της Δυτικής φιλοσοφίας. Η Akselrod πίστευε την θέση του Spinoza πως υπάρχουν λογικοί αναγκαστικά νόμοι του σύμπαντος, ενώ ο Deborin πίστευε πως ο οπτιμισμός του Spinoza, η αίσθηση για συλλογική σοφία και το ενδιαφέρον για το πως να βιωθεί μια καλή ζωή πρόσφεραν το είδος της φιλοσοφίας που ήταν αναγκαίο στην Σοβιετική Ρωσία. Σαν καλός Μαρξιστής, υποστήριζαν, ο Spinoza ήταν υλιστής και άθεος, και με ένα τρόπο ήταν μοναδικά κατάλληλος επειδή μπορούσε να προσφέρει μια συστηματικά αιτιολογημένη άποψη του γιατί αυτές οι ιδέες ήταν αναγκαίες και αληθινές. Ο Trotsky συμφωνούσε. Παραδέχονταν ανοιχτά πως ένα πρόβλημα για τους επαναστάτες όταν θεμελίωναν ιδεολογικά το νέο κράτος ήταν πως αν και ο Marx και ο Engels ήταν αυθεντίες στη πολεμική, δεν ήταν καθόλου συστηματικοί φιλόσοφοι. Δυστυχώς ο Trotsky θα φαίνονταν σύντομα πως δεν αποτελούσε το πιο κατάλληλο πολιτικό σύμμαχο. Ήταν όμως ειλικρινής σπινοζικός.

Ο Deborin συμφωνούσε με τον Trotsky πως η Σοβιετική Ένωση χρειάζονταν τη φιλοσοφία ως κεντρική επιστήμη. Ο ρόλος της φιλοσοφίας ήταν στο να βοηθήσει να διευκρινιστούν οι αξίες και να καθοδηγηθούν  οι πράξεις του νέου κράτους. Στην πραγματικότητα όμως, δεν είναι τόσο εύκολο να υποστηριχθεί η θέση πως ο Baruch Spinoza ήταν υλιστής και άθεος. Γεννημένος το 1632 στο Άμστερνταμ, ο Spinoza ήταν μέλος της εκεί πορτογαλικής σεφραδίτικης εβραϊκής κοινότητας, και τακτικός επισκέπτης της συναγωγής (μέχρι που τον έδιωξαν). Συχνά έγραφε υποστηρικτικά για το Θεό. Ο υλισμός του ωστόσο μπορούσε να γίνει παραδεκτός. Ο Spinoza δίδαξε πως ο κόσμος ήταν μια ουσία ή οντότητα, «Θεός ή Φύση». Οι κριτικοί του όμως θα έλεγαν πως η φιλοσοφία του παρέμενε μεταφυσική, αν όχι υπό μια εμφανή έννοια θρησκευτική. Ένα ακόμη πρόβλημα ήταν πως ο Spinoza δεν είχε περάσει από τη σχολή του Hegel όπως είχε κάνει ο Marx. Έτσι αντίθετα από τον Hegel και τον Marx, το αναγκαίο σύμπαν του ήταν στατικό, γιατί δεν είχε κάποια θέση ιστορικής αλλαγής. Η χώρα όμως που θα γίνονταν η Σοβιετική Ένωση το 1924 χρειάζονταν μια δυναμική φιλοσοφία ιστορικής προόδου.

Οι πρώιμοι σοβιετικοί σπινοζιστές προσπάθησαν να ικανοποιήσουν αυτές τις εθνικές απαιτήσεις ενώ μάχονταν να ξεχωρίσουν από τις Δυτικές αναγνώσεις του Spinoza. Ο Spinoza στη Δύση ήταν ένας σπουδαίος ρασιοναλιστής και ανθρωπιστής, και θεωρούνταν πως κάπως συνδέονταν με την Γαλλική Επανάσταση. Στη Σοβιετική Ένωση, το  1789 δεν ήταν κακή χρονολογία: αλλά έδειχνε τον θρίαμβο της μπουρζουαζίας, , όχι του πρόσφατα χειραφετημένου σοβιετικού και παγκόσμιου προλεταριάτου.

Το 1927, την 250η επέτειο του θανάτου του Spinoza, ο Deborin ταξίδεψε σε ένα συνέδριο στη Χάγη, με σκοπό να προσανατολίσει τον εαυτό του στο, σιωπηρό ιδεολογικό διάλογο ανατολής-δύσης πάνω στον στοχαστή. Άκουσε ένα ομιλητή από τη Κοινωνία των Εθνών να εξυμνεί τον Spinoza ως κάποιον που αναζητούσε την ειρήνη, η φιλοσοφία του οποίου  ήταν συμβατή με το χριστιανισμό. Ο Ρώσος εξαγριώθηκε. Κάθονταν στο ακροατήριο, σκέφτονταν «Είστε αναιδείς ψεύτες…. Το σύγχρονο προλεταριάτο είναι ο μόνος αυθεντικός διάδοχος του Spinoza». Η ιδέα ήταν πως η Σοβιετική Ένωση θα έπρεπε να έχει μια μοναδική αξίωση πάνω στο Spinoza ως το καθοδηγητικό φιλοσοφικό φως της.

Η ρωσική φιλοσοφία είχε μόλις βιώσει τη δική της Οκτωβριανή Επανάσταση, όπως έδειξαν εκείνες οι εκτοπίσεις με τα ατμόπλοια πριν πέντε χρόνια. Για να ξεκινήσεις ένα νέο πολιτισμό, η φιλοσοφία που έπρεπε να εκδιωχθεί ήταν ο μεταφυσικός ιδεαλισμός, και στη πραγματικότητα κάθε απομεινάρι μεταφυσικής, περιλαμβανόμενης της θρησκευτικής πίστης. Οι ομοιότητες με τους Λογικούς Θετικιστικές στη Βιέννη, και το Κέμπριτζ του Bertrand Russell εκείνη την ίδια περίοδο είναι εμφανείς. Όπως στη Δύση στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα εμφανίστηκε ο πειρασμός να ονομαστεί η μεταφυσική «ανοησία» και να θεωρηθεί ως εμπόδιο στο γενικό διαφωτισμό, έτσι και η ρωσική φιλοσοφία, για λογαριασμό της ίδιας της Ρωσίας, ανέπτυσσε την ίδια ιστορία. Στην Ρωσία όμως δεν ήταν απλά ζήτημα φιλοσοφικού διαλόγου. Αυτό που διακυβεύονταν ήταν ζωές.

Spinoza ο Άθεος Υλιστής

Ο τρόπος που αναλύονταν ο Spinoza στη Ρωσία της δεκαετίας του 1920 μας δείχνει σήμερα πως, από πρόταση σε πρόταση, έγιναν ακρογωνιαίοι λίθοι της σοβιετικής νοοτροπίας ένας αισιόδοξος κοινωνικός κολεκτιβισμός και μια πίστη στην επιστημονική πίστη. Ο Spinoza ήταν αντικείμενο θαυμασμού ως ο αρχετυπικός σύγχρονος στοχαστής, που, σε αντίθεση με τον Descartes, είχε καλύψει το κενό μεταξύ του νου και του κόσμου, και κάνοντάς το είχε αποτρέψει τις πιθανότητες του σχετικισμού και του σκεπτικισμού. Ο Deborin γοητεύονταν από τη δύναμη που ο Spinoza επένδυε  στην ανθρώπινη δυνατότητα, ενώ για την Akselrod το σπινοζικό σύμπαν με τους αναγκαίους νόμους του που αγκάλιαζαν και το ανθρώπινο και το οικουμενικό ήταν ακριβώς αυτό που έκαναν τον Spinoza επιστημονικό.

Θεωρούσαν την υπεράσπιση του απέναντι στη κατηγορία της «μεταφυσικής» εύκολη. Ο Ludwig Feuerbach είχε αποκαλέσει το Spinoza «ορθολογιστή μονιστή», και σίγουρα ήταν αυτό που ήταν. Αναλύοντάς το αυτό που σήμαινε ήταν πως ο Spinoza όταν αναφέρονταν στο «Θεό ή Φύση» ως δυο ονόματα για την απόλυτη πραγματικότητα, είχε στο νου του δυο πτυχές της ίδιας υλικότητας. Δεν υπήρχε τίποτα απολύτως που να στηρίζονταν σε μια μυστηριακή ανώτερη δύναμη. Ήταν ευφυής η κίνηση από τη πλευρά των σοβιετικών σπινοζιστών να στραφούν πίσω στον Feuerbach, επειδή τόνιζε που ο Marx, που απέρριπτε τον Feuerbach, είχε εγκαταλείψει πίσω του την φιλοσοφία. Αυτοί οι νέοι σοβιετικοί στοχαστές, που πραγματικά γνώριζαν την ιστορία της φιλοσοφίας, πήγαν πίσω  στη τελευταία στιγμή που ο Θεός ήταν ακόμη στο κάδρο, που για τον Feuerbach ήταν η προβολή της ανθρώπινης ανάγκης για ένα καλύτερο κόσμο. Έτσι επέλεξαν για λογαριασμό της Ρωσίας τον σπινοζικό μονιστικό δρόμο προς τα εμπρός: ένας κόσμος , στον οποίο στοχαζόμαστε και δρούμε σύμφωνα με τους αναγκαίους νόμους. Απέρριπταν την υλιστική διαλεκτική του Marx, των μεταβαλλόμενων υλικών συνθηκών που μεταβάλλουν τον ανθρώπινο νου καθώς και τα δύο προχωρούσαν σε ένα προκαθορισμένο μονοπάτι. Ίσως απλά δεν θεωρούσαν πως ήταν φιλοσοφία, γιατί, όπως τη δανείστηκε η Ρωσία, περιείχε αρκετή δόση ευσεβών πόθων.

Ο Deborin και η Akselrod ήταν αρκετά αυθεντικοί στοχαστές για να ξέρουν πως κάθε μελλοντική φιλοσοφία θα έπρεπε να περιέχει τον Darwin και τον Einstein. Αισθάνονταν όμως πως ο Spinoza τους μπορούσε να εμπεριέχει την αλλαγή. Για τον Spinoza, ο κόσμος παρήγαγε τον εαυτό του σύμφωνα με τους δικούς του νόμους. Κατά συνέπεια αν ο κόσμος άλλαζε, το έργο αφορούσε το να κατανοηθεί το πως και το γιατί. Αυτή ήταν η απάντηση τους στο διαλεκτικό υλισμό που θα υιοθετούσε τελικά η Σοβιετική Ένωση ως μοναδική της ιδεολογία. Ωστόσο μόνο ο διαλεκτικός υλισμός θα μπορούσε να μιλήσει για την αναγκαία ιστορική αλλαγή υπέρ του προλεταριάτου. Και έτσι γεννήθηκε η σύγκρουση μεταξύ φιλοσοφίας και ιδεολογίας.

Οι δυο Ρώσοι σπινοζιστές βοήθησαν στο καθορισμό του αντι-ατομιστικού, κοινωνικά κολεκτιβοποιημένου Κομμουνιστικού κράτους. Και οι δυο θαύμαζαν την  απόρριψη της ελεύθερης θέλησης και υποκειμενισμού στο Spinoza. Και οι δυο πίστευαν πως η άποψη του Descartes για το μεμονωμένο σκεπτόμενο εγώ ήταν εγγενώς λανθασμένη. Θα μπορούσε να ειπωθεί πως η Ηθική του Spinoza άφηνε ελάχιστο χώρο για μεμονωμένους κριτικούς του συστήματος και επαναστάτες  εναντίον του αναγκαίου τρόπου των πραγμάτων, και αυτό ταίριαζε πολύ καλά στο όραμα τους για τη μελλοντική κοινωνία.

Τότε όμως εμφανίστηκαν οι διαφορές μεταξύ των δυο στρατοπέδων. Το 1924 η Akselrod είπε πως η φυσική επιστήμη, όχι μια a priori λογική, διακρίνει τους νόμους της φύσης. Θαύμαζε τον ορθολογισμό και τον οικουμενισμό του Spinoza, και της άρεσε ο τρόπος που η εβραϊκή του κληρονομιά έμοιαζε να ενθαρρύνει αυτή τη θέση. Δεν μπορούσε όμως να δεχτεί τον μη-εμπειρισμό του. Η άποψη της ήταν ειλικρινής μα δύσκολη και γρήγορα ονομάστηκε «μηχανικισμός». Αυτό συνέδεσε τη σκέψη της με την πειραματική επιστήμη των Γάλλων υλιστών του 18ου αιώνα όπως ο La Mettrie και ο Condillac, και την αποσύνδεσε από τον Hegel και τον Marx.

Ο Deborin από τη πλευρά του δεν θα παραδέχονταν πως η επιστήμη πως η επιστήμη έκανε την σπινοζική λογική περιττή. Η ηθική του Spinoza, αν και δεν ήταν ζήτημα της εμπειρικής επιστήμης, μπορούσε παρόλα αυτά να αποδειχτεί λογικά και να χρησιμοποιηθεί για να καθοδηγηθεί η ανθρωπότητα προς μια χαρούμενη ζωή, του σωστού και αληθινού (σοβιετικού) είδους.

Αυτό για εμένα είναι μια από τις πιο διαφωτιστικές από όλες τις στιγμές στην ιστορία της σοβιετικής φιλοσοφίας. Άλλοι επεδίωκαν να πριμοδοτήσουν την επιστήμη έναντι της φιλοσοφίας, και να δημιουργήσουν από αυτή ένα οδηγό για το μέλλον. Όμως ο Deborin έψαχνε την ιστορία του κλάδου για μια θεωρία, και ένα πρακτικό οδηγό, για την ευτυχία, εκ μέρους ενός ολόκληρου λαού και ενός νέου πολιτισμού. Η Akselrod υποστήριζε την αποτελεσματικότητα της επιστημονικής μεθόδου, ο Deborin την φιλοσοφία ως σοφία στην ανθρώπινη συμπεριφορά.

Το σημαντικότερο ερώτημα όμως ήταν το επικείμενο ζήτημα της διαλεκτικής. Το ζήτημα ήταν ποιες θέσεις στη φιλοσοφία, προσαρμοσμένα καταλλήλως, θα έδιναν στο σοβιετικό κράτος τη φιλοσοφική μηχανή της. Ενώ η Akselrod ήταν «μηχανίστρια», ο Deborin είχε κατορθώσει να συνδέσει τον εαυτό του με τη «διαλεκτική», ήταν όμως μια δύσκολη σχέση.

Για τον Hegel (που πρακτικά είχε εμπνευστεί από τον Spinoza), ο διαλεκτικός ιδεαλισμός περιέγραφε πως ο ανθρώπινος νους επιδρούσε πάνω στο (θεϊκό) φυσικό κόσμο, και επηρεάζονταν με τη σειρά του από αυτόν· και ούτω καθεξής. Ο διαλεκτικός υλισμός των Σοβιετικών ήταν το αποτέλεσμα της ορθής τοποθέτησης του Hegel από τον Marx, έτσι ώστε να παράγει μια υλιστική θέση μιας σταθερά μεταβαλλόμενης ιστορίας. Για τον Deborin ο σκοπός ήταν να βρει με κάποιο τρόπο αυτούς τους μηχανισμούς αλλαγής στον Spinoza. Έτσι υποστήριζε πως υπήρχε ένα είδος διαλεκτικής και στον Spinoza· και για τέσσερα χρόνια, από το 1926 ως τη κρίση των τελών του 1930, οι απόψεις του υπερίσχυσαν. Ήδη από το 1922 είχε γίνει ο διευθυντής της έγκυρης επιθεώρησης Pod Znamenem Marksisma (Κάτω από το Λάβαρο του Μαρξισμού). Ήταν υποδιευθυντής του Ινστιτούτου Μαρξ και Ένγκελς. Ως το Φεβρουάριο του 1929, όταν εκλέχθηκε μέλος της Ακαδημίας των Επιστημών της ΕΣΣΔ, ήταν επιφανής μορφή.

Όμως τότε, στα τέλη του 1929, επενέβη ο Stalin. Ο Γεωργιανός γκάνγκστερ που έγινε τύραννος απεχθάνονταν τους μορφωμένους φιλοσόφους, με την εκτενή γνώση τους πάνω στην Δυτική φιλοσοφία, γύρω από τον Deborin. Θα μπορούσε να τον παρασύρουν. Η γνώση τους για τη Δύση ήταν επικίνδυνη από μόνη της. Ωστόσο το μεγαλύτερο από όλα τα προβλήματα ήταν πως ο Deborin τολμούσε να κάνει την φιλοσοφία ανεξάρτητη από το κράτος και τον ηγέτη του. Είχε έρθει η στιγμή για τον μεγάλο θεωρητικό Stalin να αποφασίσει πως θα ήταν η σοβιετική φιλοσοφία.

Spinoza Εναντίον Stalin

Όταν εγκατέλειψε τη χώρα το 1981, ο Yehoshua Yakhot, για πολλά χρόνια καθηγητής φιλοσοφίας στη Σοβιετική Ένωση, έγραψε ένα σημαντικό βιβλίο πάνω στην Καταπίεση της Φιλοσοφίας στην ΕΣΣΔ, στο οποίο περιέγραφε τις λεπτομέρειες αυτής της πάλης εξουσίας.

Με παρόμοιο τρόπο με κάποιο μεγάλο σχίσμα στην χριστιανική εκκλησία, σε ένα πανσοβιετικό συνέδριο πάνω στη ρωσική φιλοσοφία το Μάρτιο του 1930, οι διοργανωτές εξέδωσαν μια απόφαση – οι διαλεκτοί είχαν κερδίσει απέναντι στους μηχανιστές. Αυτό ήταν αλήθεια, και το τέλος της καριέρας της Akselrod· αυτό ήταν όμως και παραπέτασμα καπνού, καθώς στο υπόλοιπο του 1930 ο Deborin και οι οπαδοί του δέχονταν όλο και πιο έντονες επιθέσεις στο τύπο. Ο Μάρτιος του 1930 έτσι δεν αποτέλεσε νίκη για τον Deborin, αλλά μια περίπτωση απάτης από τον Stalin, στηριγμένη σε μια πονηρή χειραγώγηση όσων διακυβεύονταν. Καθώς η φιλοσοφία ενσωματώνονταν  για να γίνει επισήμως εξάρτημα του κράτους, ταυτόχρονα μηχανισμός, ή η αρχή της φυσικής επιστήμης, και διαλεκτική, ως τρόπος εξήγησης της θέσης του ανθρώπου στη φύση, απογυμνώθηκαν από την ουσιαστική τους σημασία. Ο Stalin ανακοίνωσε πως η διαλεκτική, ή η αρχή της υλικής αλλαγής (μια παραχώρηση στον Deborin) θα έπρεπε να θεωρηθεί ως επιστημονικά έγκυρη (μια παραχώρηση στην Akselrod) – αλλά αυτό ήταν πραγματικότητα στην Σοβιετική Ένωση, και έτσι επιτρέπονταν μόνο υπό αυστηρά αστυνομευόμενες ιδεολογικές συνθήκες.

Ο νέος διαλεκτικός υλισμός ήταν στη πραγματικότητα ένας ταχυδακτυλουργικός συνδυασμός της μεταφυσικής της προόδου του Hegel και της μεταφυσικής του λόγου του Spinoza. Η θεωρία της αλλαγής προήλθε από το Hegel, μέσω του Marx, και η επιστημονική αναγκαιότητα από τον Spinoza. Κατά την άποψη μου, ο «Μαρξισμός-Λενινισμός» ήταν ένα κάλυμμα για να αντληθεί ένα από την ιστορία της φιλοσοφίας ένα πρόγραμμα (ή τουλάχιστον ένα σύνολο διαβεβαιώσεων) για το σοβιετικό μέλλον. Υπό το πρόγραμμα αυτό, ένα σοβιετικό σπινοζικό σύμπαν – μια εμπνευσμένη αντίληψη της οικουμενικής υλικής συνθήκης του ανθρώπου – θα γίνονταν (σύμφωνα με την άποψη του Hegel για το λόγο) θα γίνονταν  κατανοητό για ακόμη περισσότερους ανθρώπους, και έτσι θα πρόσφερε μια ουσιαστική ζωή για τις προλεταριακές μάζες. Επιπλέον η λογική του Hegel μπορούσε πάντοτε να εξηγήσει πως το αρνητικό θα μπορούσε να προαναγγείλει το θετικό που θα έρχονταν.

Μετά την αποκήρυξη του 1930, η Akselrod αποσύρθηκε από τη φιλοσοφία. Ήταν τυχερή που γλίτωσε τη ζωή της. Σε μια πρώιμη φάση αυτού που θα γίνονταν ο Μεγάλος Τρόμος σε ολόκληρη την ΕΣΣΔ, μια σειρά από τους μαθητές της εκκαθαρίστηκαν. Στο μεταξύ ο Deborin απολάμβανε την επιτυχία, αλλά μόνο για ακόμη δεκαοχτώ μήνες. Όταν ο Stalin τον αποκήρυξε ως «μενσεβίζοντα ιδεαλιστή», αισθάνθηκε καταδικασμένος. Κανείς δεν είχε ακούσει ξανά αυτή τη περιγραφή, αλλά ότι και αν σήμαινε, ήταν κακό. Ο Deborin πέρασε το βράδυ της 23ης Δεκεμβρίου 1930 στη φυλακή, και μετά έμεινε την μία μετά την άλλη νύχτα σε ένα πάρκο της Μόσχας, μη θέλοντας να τον πάρουν οι αρχές στο οικογενειακό διαμέρισμα. Επιθέσεις στην κομματική εφημερίδα Pravda, απαιτήσεις για δημόσια απολογία επειδή υποτίμησε τον Lenin ως φιλόσοφο, τον έπνιγαν. Η οικογένεια του τον θυμόνταν ως απελπισμένο την Πρωτοχρονιά του 1931. Και στο «ανεκπλήρωτο) σημείωμα της αυτοκτονίας του, ο Deborin έγραφε στην οικογένεια και στους συναδέλφους του:

«Είμαι αδύναμος, εξουθενωμένος, κατεστραμμένος. Η ζωή έχασε  κάθε νόημα για εμένα. Μια εθελοντική έξοδος είναι η καλύτερη διαφυγή από αυτό που προέκυψε. Δεν έχω τη δύναμη να υπογράψω ένα έγγραφο για τον αντιμαρξισμό μου και το μενσεβιστικό ιδεαλισμό μου. Απομακρύνθηκα από το μενσεβισμό ήδη από τον Οκτώβρη του 1917. Δεν είμαι σε θέση να αντέξω τον ατιμωτικό αποκλεισμό από το Κόμμα που έχω μπροστά μου».

Το σημείωμα είχε ημερομηνία 20 Ιανουαρίου 1931.

Δημόσια ωστόσο, σε μια μετάνοια, παρόμοια μάλλον με του Γαλιλαίου μπροστά στη Ιερά Εξέταση, υποχώρησε. Είπε πως πλέον μπορούσε να δει πως η αντίληψη του Plekhanov γύρω από το Spinoza ήταν παραπλανητική. Απαράδεκτο επίσης ήταν το γεγονός πως αυτός, ο Deborin, είχε «ξεχάσει» να εμπνεύσει τους μαθητές του να επιτεθούν στο τροτσκισμό. Ο Lenin ήταν ο μεγαλύτερος φιλόσοφος της Σοβιετικής Ένωσης. Όχι, στη πραγματικότητα τώρα πλέον ήταν ο Stalin.

Όπως και για το Γαλιλαίο, η μετάνοια του Deborin του πρόσφερε την απαλλαγή. Αλλά με ένα τρόπο που η ρωσική λογοτεχνία μας έχει προσφέρει τόσα πολλά παραδείγματα, το ηθικό πνεύμα είχε καταστραφεί.  Η πρώτη του πράξη ως άνθρωπος που δεν ήταν ακόμη υπό την απειλή του θανάτου, ήταν το να αποκηρύξει ένα συνάδελφο. Επιτέθηκε στον πιο επιφανή επιστήμονα της χώρας, τον Vladimir Vernadsky, για να δει αν θα μπορέσει να τον φέρει σε ολοκληρωτική ατίμωση, και έτσι να δείξει, με ανανεωμένο ζήλο, τα δικά του διαπιστευτήρια. Ο Vernadsky κήρυττε την ελευθερία της επιστήμης. Ο Deborin πρόθυμα διακινδύνευσε τη ζωή του. Ωστόσο ο Vernadsky ήταν τόσο επιφανής που επιβίωσε. Έφτασε ακόμη και να κερδίσει το Βραβείο Στάλιν το 1943, και τελικά να πεθάνει από φυσικά αίτια.

Ξέρουμε πως έτσι ήταν η Ρωσία του Stalin· ξέρουμε όμως πως οι διώξεις είχαν ξεκινήσει ήδη από την σχεδόν καταστροφή του Deborin στα 1930/31; Και πως μια συνέπεια του Τρόμου ήταν μια χούφτα τυχεροί επιζώντες; Ο Yakhot τόνισε τους «εκατοντάδες και χιλιάδες ακαδημαϊκούς που έπεσαν υπό το δήμιο», ανάμεσα τους πάνω από δέκα μαθητές του Deborin και της Akselrod. Κανένας από τους δυο κορυφαίους σπινοζιστές δεν ήταν ανάμεσα τους. Ο Deborin επιβίωσε ώστε να γίνει αντιπρόεδρος της Ακαδημίας Επιστημών. Τα ακόμη και τα άγνωστα σήμερα έργα του δημοσιεύτηκαν, και πέθανε και αυτός από φυσικά αίτια το 1963.

Ο Spinoza Μετά την Γκλασνοστ

Ακόμη και αν οι σοβιετικοί ηγέτες είχαν συνεχίσει να ανέχονται τις αντικρουόμενες ερμηνείες του Spinoza, αμφιβάλω πως η πολιτική πραγματικότητα θα ήταν πολύ διαφορετική. Η ειλικρινής κριτική του συστήματος θα παρέμενε αδύνατη. Αυτό που φαίνεται ωστόσο είναι η εκπληκτική ικανότητα του Spinoza να εμπνέει σύγχρονα οράματα για την καλή ζωή σε όλο το ιδεολογικό φάσμα.

Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι δυτικοί φιλόσοφοι, ιδιαίτερα οι Βρετανοί και Αμερικάνοι, γνώριζαν πολύ καλά την πρώιμη σχέση του Spinoza με τους σοβιετικούς. Ο συντηρητικούς φιλόσοφος Roger Scruton, σε μια από τις καλύτερες εισαγωγές στο Spinoza που εκδόθηκαν ποτέ (Spinoza, 2007), αποκηρύσσοντας την, προέτρεψε τους αναγνώστες του να δουν πέρα από αυτή.

Οι Γάλλοι αριστεροί φιλόσοφοι στη δεκαετία του 1960 – έχω στο νου μου τον ριζοσπάστη μαρξιστή Louis Althusser, και τον μεταμοντέρνο Gilles Deleuze – μετακινούνταν με ευκολία μεταξύ του Marx και του Spinoza. Είδαν το συνδυασμό ως υποσχόμενο περισσότερη ελπίδα για το λόγο και η πρόοδο από τον απεχθή συνδυασμό του καπιταλισμού με το Δυτικό ατομικισμό.

Ο Spinoza δεν ήταν πια δημοφιλής εκείνο το καιρό μεταξύ των Αγγλοα-Αμερικάνων φιλοσόφων, αλλά μετά το 1990, τη χρονιά που έληξε ο Ψυχρός Πόλεμος, τώρα που δεν υπήρχε πλέον το σοβιετικό στίγμα, η αποδοχή του στη Δύση ξαφνικά εκτοξεύτηκε. Τότε ήταν που το βιβλίο του Jonathan Israel, Radical Enlightenment, το 2001 επαναπροσδιόρισε το Διαφωτισμό – τη διαρκή ελπίδα για μια κοσμική δημοκρατική μη-μεταφυσική κοσμοαντίληψη – σε «ριζοσπαστικό» και «μετριοπαθές» ρεύμα. Ένας μετριοπαθής ήταν ο John Locke, πηγή έμπνευσης για τους Ιδρυτικούς Πατέρες των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Spinoza ήταν ο ριζοσπάστης, και η πηγή έμπνευσης για κάτι άλλο. Φυσικά ήταν η μετριοπάθεια του Locke, που στηρίζονταν στα ανθρωπιστικά ιδανικά και ακόμη και στο Θεό, που το συνέδριο του Άμστερνταμ του 1928 ήθελε να συνδέσει με το Spinoza. Θυμηθείτε τον Deborin να κατηγορεί τη Δύση για ξεδιάντροπη ιδεολογική αρπαγή ενός ριζοσπάστη άθεου. Θυμηθείτε τον Jonathan Israel να επαναφέρει τον Spinoza ως επικεφαλής ενός ριζοσπαστικού διαφωτισμού στο βιβλίο του, Spinoza, το 1998.

Όλα αυτά έγινα πριν περισσότερα από είκοσι χρόνια. Αυτές τις μέρες έχουμε γυρίσει στο θρησκευτικό Spinoza: ένα γεγονός που πρέπει να μας κάνει να ανησυχήσουμε για την ανεξαρτησία της δικής μας πρακτικής της φιλοσοφίας στον ελεύθερο κόσμο. Φαίνεται πως και εμείς έχουμε μπλεχτεί σε μια ιδεολογική μάχη υπό εξέλιξη, είτε μας αρέσει, είτε όχι.

πηγη: https://geniusloci2017.wordpress.com