Άρθρο που δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση Contemporary Aesthetics (Journal Archive) Ειδικός Τόμος 7. O Arnold Berleant επίτιμος καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Λονγκ Άιλαντ.



Μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας

 Δημοσιεύθηκε την 16 Αυγούστου, 2023

Αισθητική, Θετική και Αρνητική

Οι λέξεις «αισθητικός» και «αισθητική» χρησιμοποιούνται συχνά τυπικά για να αναφερθούμε στις τέχνες, στην ευχάριστη εμπειρία που έχουμε με αυτές, και στην ομορφιά ως το διακριτό χαρακτηριστικό αυτής της εμπειρίας. Με τη πιο ευρεία της χρήση η αισθητική αφορά την αισθητή εμπειρία, την εμπειρία που επικεντρώνεται γύρω από αντιληπτά γεγονότα και στην ανάπτυξη και εκλέπτυνση της αισθητικής αντίληψης. Αυτό αντικατοπτρίζεται στην ετυμολογία της λέξης «αισθητική», που προέρχεται από την λέξη αίσθηση. Αυτού του είδους η εμπειρία δεν είναι απόλυτα αισθητηριακή αλλά χρωματίζεται της από τη κουλτούρα, την εκπαίδευση και τη προσωπική ιστορία, η ανάπτυξη ευαισθησίας στις αντιλήψιμες εμπειρίες είναι μια από τις ικανοποιήσεις της ζωής: η απόλαυση των μικρών σημαδιών της αλλαγής των εποχών, στο καμπύλο όγκο ενός κινέζικου βάζου, στο ευφάνταστο ξετύλιγμα της περίπλοκης πλοκής ενός μυθιστορήματος του Dickens, στην αυθόρμητη έκφραση της απάντησης ενός παιδιού. Την ίδια στιγμή όμως καθώς αυτή η αντιληπτική ικανότητα δυναμώνει, γίνεται πιο ευαίσθητη στην κακοποίηση και το πόνο.

Όλες αυτές οι δυνατότητες προέρχονται από τη φιλοσοφική αίσθηση αυτών των όρων, που αναγνωρίζουν την αισθητική ως την αξία που αναγνωρίζουμε στην κατά κύριο λόγο αντιλήψιμη εμπειρία που έχουμε όταν αναγνωρίζουμε τις τέχνες και τα φυσικά φαινόμενα. Συχνά αυτές οι εμπειρίες και η αξία που βρίσκουμε μέσα τους αποκαλούνται «ωραίο» και «ομορφιά», και η φιλοσοφική αισθητική είναι η μελέτη που ασχολείται με την αναγνώριση και την διερεύνηση τους. Ωστόσο, πρέπει να αναγνωρίσουμε πως όχι μόνο υπάρχουν κάποιες εμπειρίες της τέχνης και της φύσης όχι όμορφες με την θετική έννοια της λέξης, αλλά μπορεί να είναι απογοητευτική, μειωτική, προσβλητική ή ακόμη και επιβλαβής. Έτσι η αισθητική αξία ενός αντικειμένου  μπορεί να είναι αρνητική όπως και θετική, και αυτό απαιτεί από εμάς να αναγνωρίσουμε το εύρος της αισθητικής αξίας στους διάφορους βαθμούς και μορφές της. Μπορούμε έτσι να αποκαλέσουμε μια αισθητική εμπειρία αρνητική όταν η αισθητική αξία σε μια τέτοια εμπειρία βρίσκεται πέρα από το να είναι απλά ουδέτερη, δηλαδή, άγευστη, άνοστη ή αδιάφορη, αλλά μάλλον είναι προσβλητική, μειωτική, απεχθής ή ακόμη και επώδυνη.

Είναι σημαντικό να μη συγχέουμε την αρνητική αισθητική με την αισθητική αποτυχία, δηλαδή, την κακή τέχνη, την αδιάφορη αρχιτεκτονική, το φορμαλιστικό γράψιμο. Η αποτυχία υπάρχει όταν μια καλλιτεχνική απόπειρα δεν κατορθώνει στο να δημιουργήσει την άμεση αντιληπτική συμμετοχή της αισθητικής συμμετοχής που είναι το γνώρισμα της πετυχημένης τέχνης. Φυσικά, και εδώ, υπάρχουν βαθμοί αποτυχίας όπως υπάρχουν βαθμοί επιτυχίας, αλλά σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η αξία που αποκαλούμε αισθητική είναι πολύ ή λίγο ανεπαρκώς υλοποιημένη. Η αναγνώριση της αισθητικής αποτυχίας είναι σημαντική στην επέκταση του εύρους αισθητικής αντίληψης. Αυτό που με απασχολεί εδώ ωστόσο, δεν είναι τόσο η αποτυχία όσο το αντίθετο της.

Η αισθητική αρνητικότητα είναι διαδεδομένη στη καθημερινή ζωή αλλά η παρουσία της είναι συχνά καλυμμένη και κρυμμένη, εν μέρει επειδή είναι κοινότοπη και συνηθισμένη. Θέλω να ερευνήσω εδώ μια από τις εκδηλώσεις μιας τέτοιας αρνητικότητας: τη σύνδεση της αισθητικής με τη βία. Καταδικάζει τη κοινωνική της αποδοχή μέσω της μετατροπής της παρουσίασης της βίας σε αντικείμενο απαθούς εκτίμησης. Όταν ωστόσο γίνεται η αισθητική εκτίμηση της βίας, μεταμορφώνεται σε ανθρωποποιητική δύναμη με το να δίνει αρνητική μαρτυρία στην ηθική σημασία της αισθητικής εμπειρίας.

Η αρνητική αισθητική εμπειρία παρουσιάζεται με πολλές μορφές, από τις αρνητικές περιβαλλοντικές συνθήκες που σκιάζουν τη καθημερινή ζωή ως το δράμα των τρομοκρατικών επιθέσεων, ίσως όμως οι πιο κατάφωρες περιπτώσεις αρνητικής εμπειρίας είναι εκείνες που προκαλούν φυσικό ή συναισθηματικό πόνο. Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του πόνου είναι η διαφορά μεταξύ της εμπειρίας του ίδιου του πόνου κάποιου και του πόνου των άλλων. Αποφεύγουμε τυφλά το πρώτο, ενώ ο πόνος των άλλων μοιάζει να ασκεί μια παράδοξη γοητεία. Πως βιώνεται ένας τέτοιος πόνος; Που εντοπίζεται το ενδιαφέρον για το πόνο των άλλων; Η κατανόηση μας της αισθητικής εμπειρίας μπορεί να βοηθήσει να φανούν κάποιες από τα περιγράμματα αυτών των ερωτημάτων.

Αντί της αισθητικής αποτυχίας, το ζήτημα εδώ αφορά τη σχέση της αισθητικής της βίας. Αυτή η συζήτηση ωστόσο, δεν τιμά την αισθητικοποίηση της βίας· δηλαδή, δεν ασχολούμαι εδώ με τα κίνητρα, τη σημασία ή τις συνέπειες των προσπαθειών για την εξιδανίκευση της βίας με τη μετατροπή της σε αντικείμενο τέρψης. Η βία συχνά έχει γίνει γοητευτική με την ωραιοποίηση, ρομαντικοποίηση ή συναισθηματικοποίηση της εμφάνισης της, δηλαδή, με την αισθητικοποίηση της. Η παρούσα συζήτηση ωστόσο, επικεντρώνεται όχι στο πως ή γιατί η βία μπορεί να πάρει μια θετική χροιά αλλά στους τρόπους κατανόησης της αισθητικής εμπειρίας της βίας όπως συμβαίνει στις τέχνες.

Τέχνη και Βία

Η πρακτική της συμμετοχής σε αισθητικές αξίες με βίαιο περιεχόμενο εντοπίζεται στις περισσότερες κοινωνίες, και η συχνότητα της στους πρόσφατους καιρούς δείχνει πως έχει γίνει κυρίαρχο μοτίβο. Επειδή η βία έχει διαποτίσει τόσο πολύ τα μέσα, είναι εύκολο να αγνοηθεί πως το ενδιαφέρον για τη βία έχει αρχαία καταγωγή. Όχι μόνο υπάρχουν προϊστορικές εικόνες σκηνών κυνηγιού που βρέθηκαν στους τοίχους παλαιολιθικών σπηλιών· η τελετουργική θυσία ασκούνταν στη πρώιμη ιστορία πολλών πολιτισμών. Τα εθνικά μουσεία τέχνης έχουν πίνακες που απεικονίζουν διάσημες ιστορικές μάχες. Η απεικόνιση της Μάχης του Σαν Ρομάνο του Uccello το 15^ο αιώνα αποτελεί κλασικό παράδειγμα, όπως είναι και ο δραματικός πίνακας της Μάχης του Τραφάλγκαρ του J.M.W. Turner. Πολλοί άλλοι καλλιτέχνες στράφηκαν στο δράμα  έμφυτο σε βίαια γεγονότα για την έμπνευση τους, και την ενσάρκωσαν σε γραφικές σκηνές του χάους και του τρόμου των σφαγών των πεδίων της μάχης, το πιο διάσημο σύγχρονο παράδειγμα πολεμογενούς βίας αναμφίβολα είναι η Γκουέρνικα του Picasso. Πίνακες της σταύρωσης του Ιησού αποτελούν ξεχωριστό είδος από μόνοι τους, και εκτείνονται από τις ωραιοποιημένες απεικονίσεις του Rubens ως τη μακάβρια απεικόνιση του Grünewald. Είναι εύκολο να αγνοηθεί πως η συχνότητα της απεικόνισης του σταυρού στην χριστιανική εικονογραφία εξιδανικεύει ένα όργανο βασανισμού, μετατρέποντας το σταυρό σε σύμβολο και στολίδι. Ούτε υστερεί ιδιαίτερα η λογοτεχνία  στην δραματικοποίηση της βίας, από τις αιματοβαμμένες μάχες στην Ιλιάδα και τους φόνους που ενέπνευσαν τις τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, ως τις δραματικές περιγραφές του Shakespeare και του Tolstoy. Η βία της μάχης έχει ρομαντικοποιηθεί για τους αγγλόφωνους μαθητές, που διδάσκονται να θαυμάζουν το ποίημα του Tennyson για το Πόλεμο της Κριμαίας, «Η Επέλαση της Ελαφράς Ταξιαρχίας». Και από πολεμικά συνθήματα ως τους τίτλους νόμων που από νομικούς περιορισμούς και καταπίεση τρομοκρατούν τις ζωές προσφύγων, μεταναστών και απλά φτωχών πολιτών, η ρητορική συχνά χρησιμοποιείται για την ωραιοποίηση της νομικής βίας.

Όλα αυτά είναι οικεία σε εκείνους που βρίσκουν στις τέχνες διακριτά πλούσιες περιστάσεις εμπειρίας και αναγνωρίζουν τη συχνότητα της βίας στη τέχνη. Πράγματι, μπορούμε εύκολα να εντοπίσουμε το ενδιαφέρον σε πολλές πτυχές της σύγχρονης λαϊκής κουλτούρας. Ξεκινώντας από θανάσιμα κυνηγητά σε ολόκληρες μάχες στο διάστημα, η βία απεικονίζεται το ίδιο ζωντανά σήμερα στο κινηματογράφο, τη τηλεόραση και τα βιντεοπαιχνίδια όσο ήταν στο παρελθόν στους πίνακες και στο θέατρο. Επιπλέον, αυτό το μοτίβο εκτείνεται στα σπορ και στη σύγχρονη τελετουργική και παραστατική τέχνη. Εδώ το όραμα έχει αλλάξει από τους πίνακες που ανακαλούν τη περασμένη βία στην απόλαυση ακόμα και στη συμμετοχή στη πρακτική βία στη διαδικασία του υπάρχειν. Τι είδους αισθητική απόλαυση βρίσκεται εδώ; Τι είδους αισθητική λειτουργεί όταν η αντιληπτική εμπειρία οδηγεί όχι μόνο στην ενίσχυση της επίγνωσης πως είναι ένα από τα γνωρίσματα της αισθητικής εκτίμησης αλλά επίσης και στην απογοήτευση, το πόνο και την απονέκρωση της ηθικής αίσθησης;

Αυτό μας φέρνει στη καρδιά του ζητήματος. Το ενδιαφέρον για την αισθητική της βίας είναι ένα ζήτημα πολύ διαφορετικό από την διάπραξη βίας  που, με τις πολλές της μορφές, διαποτίζει το κόσμο μας. Η διαδεδομένη συσχέτιση της βίας με τις τέχνες έχει ιδιαίτερη σημασία, όχι μόνο ως ζήτημα στη φιλοσοφική αισθητική, αλλά ως πρόβλημα στη σχέση με την ηθική. Το ευρύτερο ερώτημα, φυσικά, αφορά τη γοητεία της βίας στην ανθρώπινη κοινωνική συμπεριφορά, μια έλξη που ενθαρρύνει την εμπορική όπως και την πολιτική εκμετάλλευση [της βίας] πέρα από την καλλιτεχνική οικειοποίηση της. Η ανάλυση μου εδώ επικεντρώνεται σε μια πτυχή αυτού του ζητήματος: την επιρροή της αισθητικής εκτίμησης της αποδοχής και προώθησης της βίας, γιατί τα ερωτήματα αισθητικής εκτίμησης δεν αφορούν μόνο την ξεχωριστή εμπειρία της τέχνης και της φύσης eo ipso: η πράξη της εκτίμησης φέρει επίσης ηθικές προεκτάσεις και κοινωνικές συνέπειες.

Η ανθρώπινη βία έχει αλλάξει σε μορφή και σε έκταση μέσα στη πορεία της ανθρώπινης ιστορίας και, όπως σημείωσα πρωτύτερα, είναι εμφανές πως πράξεις βίας βιώνονται διαφορετικά από το δράστη και το θύμα. Τι γίνεται όμως με το θεατή; Οι θεσμικές επιδείξεις βίας έχουν μακρόχρονη δημοφιλία. Υπήρχε μεγάλο κοινό για τις μάχες των μονομάχων στο Κολοσσαίο, και η κονταρομαχία ήταν συχνή πολεμική διασκέδαση στην Ευρώπη κατά το Μεσαίωνα. Πολλά αθλήματα είναι πολεμικά, ακόμη και όχι τόσο φανερά όσο το ποδόσφαιρο και η ξιφομαχία. Η βία έχει διαδοθεί με μορφές πέρα από την άμεση σωματική βλάβη. Πολλοί κοινωνικοί κριτικοί είναι αφιερωμένοι στην έκθεση των διακριτικών και ευφυών μορφών της θεσμικής βίας και της δομικής βίας που διαποτίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες, και προτρέπουν για ειρηνικές εναλλακτικές.

Εδώ ωστόσο ενδιαφέρομαι μόνο για την αισθητική της βίας, της βίας που παίρνει διάφορες μορφές αντιλήψιμης εμπειρίας στη τέχνη και στο πολιτισμό. Αυτό απέχει από μια καθαρά θεωρητική φιλοσοφική ιδιοτροπία. Όχι απλά ένα υπό ανάλυση θέμα, οι τέχνες συχνά χρησιμοποιούνται για να συμβάλλουν στη πολεμική μανία και έχουν παίξει επί μακρόν ρόλο στην ρομαντικοποίηση βίαιων γεγονότων. Έδειξα πως η ιστορία της ζωγραφικής είναι γεμάτη με απεικονίσεις της βίας, από σταυρώσεις ως μάχες και εκτελέσεις. Αναλογιστείτε τις πολλές εκδοχές της Ιουδήθ με το κεφάλι του Ολοφέρνη, ένα αγαπημένο θέμα της ζωγραφικής της Ιταλικής Αναγέννησης. Που θα ήταν το ελισαβετιανό δράμα δίχως φόνους; Που θα ήταν ο κινηματογράφος δίχως κυνηγητά, μάχες και πολεμικές σκηνές; Όχι μόνο είναι διαδεδομένη η βία στις ανθρώπινες κοινωνίες· έχει από καιρό χρησιμοποιηθεί ως θέμα στις τέχνες. Η ιστορία των τεχνών δεν δείχνει καμιά πρόοδο προς τη μετριοπάθεια και την καλοήθεια αλλά, το αντίθετο, δείχνει όλο και πιο ευφάνταστες επιδείξεις βίας. Θυμηθείτε τη άποψη των Kovalcik και Ryynänen για τους σύγχρονους Βιενέζους ακτιονιστές:

«Το Οργιαστικό-Μυστηριακό Θέατρο (1970-) τους στο Κάστρο Πρινζεντορφ έχει συμπεριλάβει ένα μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών και θεατών που έχουν πραγματοποιήσει διονυσιακά όργια αίματος και σπλάχνων. Οι δραστηριότητας αυτής της ομαδικής παράστασης περιλάμβαναν τελετουργικό ξεκοίλιασμα διάφορων ζώων (ταύροι, πρόβατα), τη πράξη της τοποθέτησης πίσω σε ανοιγμένα κουφάρια των εντοσθιών, το λούσιμο ηθοποιών που αναπαριστούν το Χριστό και τον Οιδίποδα, και νυχτερινές πομπές γύρω από το Πρίνζεντορφ με κατσίκες, γουρούνια, άλογα, σκυλιά και αγελάδες, όσο και ηθοποιούς που κουβαλούσαν αναμμένους πυρσούς. Ένα από τα μέλη της ομάδας, ο Günter Brus, ήπιε τα ίδια του τα ούρα, και τραγουδούσε τον εθνικό ύμνο της Αυστρίας ενώ αυνανίζονταν σε μια άλλη παράσταση, και ο Hans Cibulka πόζαρε με ένα ανοιγμένο στη μέση ψάρι να καλύπτει τα γεννητικά του όργανα».

Η Βιέννη δεν είναι μόνη της στη προσέλκυση καλλιτεχνικών εκφράσεων της τέχνης. Η βία στη τέχνη έχει γίνει μια αντανάκλαση της όλο και αυξανόμενης βίας στο σύγχρονο κόσμο. Δείτε τη διαρκή δημοφηλία του ημι-ντοκιμαντερίστικού (mondo) φιλμ τρόμου, Πρόσωπα του Θανάτου, και των συνεχειών του. Η παραστατική τέχνη που παραμορφώνει το σώμα, προσωρινά ή μόνιμα, είναι συνηθισμένη, και ο αυτοτραυματισμός είναι συχνό γνώρισμα. Η Marina Abramović είναι πρώιμη και σημαντική εκπρόσωπος τέτοιων παραστάσεων, και κάποιο από το έργο της περιλαμβάνει τη συμμετοχή του κοινού στην παραμόρφωση του σώματος. Τόποι φυσικής όπως και ανθρώπινης βίας διαθέτουν μια αποκρουστική γοητεία, και ο τουρισμός της καταστροφής έχει γίνει κερδοφόρα εμπορική επιχείρηση. Η δημοφιλία του αμερικάνικου αστυνομικού δράματος Οι Σοπράνος στο οποίο ο φόνος είναι τόσο συνηθισμένος όσο το να τρως πρωινό, επιβεβαιώνει τη παρατήρηση του ροκ μουσικού που σχολίασε, «Η βία είναι τόσο αμερικάνικη όσο και η μηλόπιτα». Η βία παίρνει φαντασιακές μορφές με διαφορετικούς βαθμούς διακριτικότητας στα διάφορα είδη τέχνης. Είναι εύκολο πράγμα το να καταγραφεί ο επιπολασμός της βίας στις τέχνες, πόσο μάλλον στην ευρύτερη κοινωνία, και εκείνα που ανέφερα δεν είναι παρά μικρό δείγμα. Είναι όμως ως φιλοσοφικό ερώτημα που ο ρόλος της αισθητικής εκτίμησης της βίας έχει αποφύγει τη κριτική ανάλυση.

Η Αισθητική της Απόλαυσης της Βίας

Η αισθητική απόλαυση των βίαιων θεαμάτων μπορεί να μοιάζει σαδιστική· ώμος, όπως έχουμε δει, έχει μακρά ιστορία. Η βία είχε πρόθυμο κοινό, από τα πλήθη που γέμιζαν το ρωμαϊκό Κολοσσαίο ως τους θεατές σε δημόσιους απαγχονισμούς και λιντσαρίσματα. Κάποιοι άνθρωποι παρακολουθούν αγώνες μποξ και πάλης ή ποδόσφαιρο και χόκεϊ λόγω παρόμοιων κινήτρων. Τα θεάματα αυτά είναι τελετουργικοποιημένες παραστάσεις, και η δυναμική τέτοιων παρουσιάσεων δεν διαφέρει από εκείνες του θεάτρου.

Όμως ποια είναι η αισθητική τους; Το ερώτημα που ζητά να τεθεί, Πως μπορεί η παρακολούθηση βίας να είναι ικανοποιητική; Πως μπορεί η βία, με τη σχετική της βαναυσότητα και πόνο, να προσφέρει αισθητική απόλαυση; Πότε η τέχνη ρομαντικοποιεί, εξιδανικεύει ή εξυμνεί τη βία, σημαίνει αυτό πως χρησιμοποιείται για την ωραιοποίηση και δικαιολόγηση τέτοιων πράξεων; Είναι αυτό που ο Henry R. Giroux αποκαλεί αισθητική της εξαχρείωσης, «μια αισθητική που διακινείται σε εικόνες ανθρώπινου πόνου που είναι υποταγμένες στα τυπικά γνωρίσματα της ομορφιάς, σχεδίου και γούστου – χρησιμεύοντας έτσι κυρίως στο να ‘απομακρύνει μια ηθική αντίδραση σε αυτό που απεικονίζεται’». Ο Giroux διαμαρτύρεται για την ανάπτυξη μιας «κουλτούρας σκληρότητας» στην οποία οι άνθρωποι βρίσκουν αισθητική ικανοποίηση σε εικόνες βίας. Αυτές μάλλον είναι περισσότερο ηθικές ανησυχίες παρά αισθητικές, όπως απαιτούν προσοχή καθώς τα ηθικά ζητήματα εδώ είναι ενσωματωμένα στην αισθητική πάνω στην οποία στηρίζεται η απόλαυση της βίας. Ως ηθικό φαινόμενο. Αυτού του είδους η απόλαυση μπορεί να μπερδεύει τον ηθικιστή περισσότερο από τον αισθητικό, στον οποίο έχουν μάθει να κρατά την αισθητική καθαρή από ηθικά ερωτήματα.

Ψυχολογικά ερωτήματα εμπλέκονται επίσης στενά. Ο Theodor Adorno θέτει το βασικό ερώτημα ξεκάθαρα: «Η ανικανότητα για ταύτιση με άλλους ήταν αναμφισβήτητα η πιο σημαντική ψυχολογική συνθήκη για το γεγονός πως κάτι σαν το Άουσβιτς μπόρεσε να συμβεί στη ανάμεσα σε ένα λίγο πολύ πολιτισμένου λαού». Η ανικανότητα για συναίσθηση είναι βασικό ζήτημα για την κοινωνική ψυχολογία, ωστόσο έχει μια βαθιά επίπτωση στην αισθητική της εκτίμησης. Όμως ενώ η απόλαυση της βίας ξεκάθαρα περιλαμβάνει ηθικά και ψυχολογικά ζητήματα, η γοητεία που διαθέτει έχει επίσης κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις, όπως αναγνώρισε ο Benjamin όταν εντόπισε τη βία ως κεντρικής σημασίας στη φασιστική αισθητική. Ωστόσο, το ερώτημα για εμάς εδώ δεν είναι ψυχολογικό ή πολιτικό αλλά αισθητικό, και αφορά  την αισθητική της εκτίμησης: πως είναι δυνατή η εκτίμηση της βίας και ποιες είναι οι προεκτάσεις της; Και επιστρέφω στο ζήτημα με το οποίο ξεκίνησα, το φιλοσοφικό ζήτημα που παραμονεύει πίσω από αυτό το ερώτημα: τι είδους αισθητική δρα εδώ; Γιατί αυτό είναι αισθητικό όσο και ηθικό ζήτημα.

Η αισθητική εκτίμηση ακολουθεί πολλές μορφές και συμβαίνει υπό πολλές συνθήκες, όχι μόνο στις τέχνες αλλά στις ασήμαντες εμπειρίες της καθημερινής ζωής: η φευγαλέα χαρά για το χρώμα και την υφή ενός κομματιού υφάσματος, το στιγμιαίο λούσιμο από μια αχτίδα φωτός, το παιχνίδι της σκιάς στο χειμωνιάτικο χιόνι, την πανοραμική θέα ενός τοπίου. Και οι πολλές μορφές των δημοφιλών τεχνών προκαλούν αντιδράσεις εκτίμησης, από ζωηρό ενθουσιασμό ως ευσυγκίνητη διάθεση.

Όταν η αισθητική ικανοποίηση επιδιώκεται εσκεμμένα, διαφορετικά μοτίβα μπορεί να υπερισχύσουν. Ένα μοτίβο φαίνεται χαρακτηριστικά από το θεατή που με απάθεια κοιτάζει ένα πίνακα σε μια γκαλερί ή βλέπει μια θεατρική παράσταση. Αυτό το μοτίβο ενσωματώνει την «επίσημη» αισθητική που τυπικά χρησιμοποιείται από κριτικούς και ακαδημαϊκούς σε επίσημες επιδείξεις σε μουσεία και παραδοσιακές παραστάσεις. Βασίζεται σε μια οντολογία αντικειμένων διαιρεμένων κατά χρήση, λειτουργία και ενδιαφέρον. Αυτό είναι το μοτίβο του μεγαλύτερου μέρους της έρευνας, επιστημονικής όσο και της πρακτικής για επίλυση προβλημάτων: το μοτίβο ενός παρατηρητή σχετικά με ένα διακριτό και ξεχωριστό αντικείμενο. Παίρνει μια ιδιαίτερη, διακριτή μορφή στην απαθή παρατήρησης της τέχνης ως αντικείμενο ή θέαμα. Και επιτρέπει την αισθητική απόλαυση της βίας.

Βία και Αισθητική Συμμετοχή

Υπάρχει ακόμη ένα μοτίβο αισθητικής απόλαυσης που αντικατοπτρίζει μι διακριτή αίσθηση του κόσμου της ανθρώπινης εμπειρίας. Εντοπίζεται σε πολλά μέρη και καταστάσεις που εμφανίζουν μια ιδιαίτερη αίσθηση συμμετοχής, σύνδεσης και συμβολής με ένα αντικείμενο και τη κατάσταση. Μπορεί να φανεί στον άγριο ενθουσιασμό του κοινού σε μια ροκ συναυλία αλλά και στη φαντασιακή συμμετοχή του θεατή μιας ταινίας, του βυθίσματος ενός αναγνώστη στο κόσμο ενός μυθιστορήματος, της απορρόφησης το ακροατή σε μια μουσική εκτέλεση. Βιώνουμε εύκολα την εκτιμητική συμμετοχή με το δράμα στο κινηματογράφο, στο θέατρο και στο μυθιστόρημα, όπως και στο χώρο. Μερικές φορές αυτή η αντιληπτική συμμετοχή αναφέρεται ως συναίσθηση· μερικές φορές η εμπειρία περιγράφεται ως «αιχμαλώτιση» ή «παρασυσρση». Είναι σημαντικό να κάνουμε ξεκάθαρο πως αυτό δεν είναι απλά  μια κατάσταση συνειδητότητας, μια ψυχολογική συνθήκη, αλλά μια πράξη πλήρους σωματικής συμμετοχής. Μπορεί να υπάρχει μια έντονα σωματική συμμετοχής με το παίξιμο των ποδιών, του κεφαλιού, της μυϊκής έντασης, δακρύων, εφίδρωσης, και αυξημένου καρδιακού ρυθμού και άλλων σημείων σωματικής συμμετοχής. Όμως μπορεί επίσης να είναι συγκρατημένη, έντονη, εσωτερικευμένη συμμετοχή, αν και όχι λιγότερο ολοκληρωτική. Εντελώς διαφορετική από την απόσταση της απαθούς παρατήρησης, η συμμετοχή σε μια αισθητική διαδικασία είναι οικεία και στον δημιουργικό καλλιτέχνη και στον παραστατικό καλλιτέχνη. Μια τέτοια εμπειρία ενσαρκώνει μια διαφορετική άποψη από την στοχαστική αισθητική που συχνά αποδίδεται στον θεατή. Η  συμμετοχική εκτίμηση είναι πιο οικεία στις Ανατολικές κουλτούρες που έχουν επηρεαστεί βαθιά από τον Ταοϊσμό και το Βουδισμό, κοσμοθεωρίες που τονίζουν τη συνέχεια των ανθρώπων και της φύσης και που αγκαλιάζει την ιδιαιτερότητα της αντιληπτικής εμπειρίας. Όταν εκδηλώνεται στην αισθητική εκτίμηση της τέχνης και της φύσης, αυτή η αισθητική είναι γνωστή ως αισθητική συμμετοχή.

Τι είδους αισθητική θεωρία στηρίζει την ικανοποίηση του ενδιαφέροντος για τη βία; Νομίζω πως πράγματι υπάρχει μια αισθητική που βρίσκεται κάτω από την καλοήθη εκτίμηση της βίας. Είναι μια αισθητική που στρέφει την εστίαση της αισθητικής εμπειρίας σε αντικείμενο στοχασμού, που χωρίζει την αισθητική ικανοποίηση από τα προσωπικά ενδιαφέροντα και θεωρεί την αισθητική ικανοποίηση ως απαθή. Αυτή είναι η γνωστή αισθητική των Δυτικών πολιτισμών, αναπτυγμένη πρώτα από τους Βρετανούς θεωρητικούς στις αρχές του 18^ου αιώνα και που αργότερα θεωρητική μορφή από τον Kant. Αναγνωρίζει την αισθητική ικανοποίηση ως στοχαστική κατάσταση της συνείδησης στραμμένης προς ένα εξωτερικό αντικείμενο. Είναι μια αισθητική στην οποία «η προτίμηση για το όμορφο είναι από μόνη της μια απαθής και κίβδηλη ικανοποίηση…. Το αντικείμενο μιας τέτοιας ικανοποίησης ονομάζεται όμορφο». Η καντιανή αισθητική ευχαρίστηση προβάλει ένα απομακρυσμένο θεατή και επιτρέπει την αισθητική ικανοποίηση δίχως έγνοια για χρήσεις ή συνέπειες και δίχως την ύπαρξη ηθικής κρίσης. Αναγνωρίζει την αισθητική ικανοποίηση αλλά ερμηνεύει τη συνθήκη της ως την απαθή ενατένιση ενός αντιληπτικού αντικειμένου. Είναι μια αισθητική που υποθάλπει την αναπαράσταση της βίας.

Μια αισθητική απαθούς ικανοποίησης ανέχεται και ακόμη και ενθαρρύνει την όρεξη για βία σε ένα αμέτοχο ηδονοβλεψία. Αντικειμενοποιεί το υλικό της αισθητικής ικανοποίησης και μονώνει την υποκειμενική ευχαρίστηση από κάθε αμφιβολία ή ηθικό δισταγμό. Μια αισθητική της απόστασης επιτρέπει στη βία να είναι ανεκτή, αποδεκτή, ακόμη και απολαυστική επειδή προβάλει την εκτιμητική εμπειρία ως την ευχαρίστηση ενός απαθή θεατή προς ένα αντικείμενο μονωμένο από κάθε ηθικό ή πρακτικό σκοπό.

Μια αισθητική συμμετοχής, αντίθετα, αναγνωρίζει ένα διαφορετικό είδος αισθητικής ευαισθησίας, του είδους που βασίζεται σε μια ερμηνεία του υποκειμένου και του αντικειμένου. Πράγματι, υπερβαίνει αυτό το δυισμό σε μια συνέχεια αντιλήψιμης εμπειρίας και ενδιαφέροντος. Οι ηθικοί σκοποί δεν είναι άγνωστοι σε μια αισθητική της συμμετοχής. Μια τέτοια αισθητική αναγνωρίζει πως η απανθρωπιά της βίας είναι σχετικό με την αισθητική συμμετοχή και δεν διστάζει να αναγνωρίσει τις ηθικές ανησυχίες που είναι έμφυτες στην αρνητική αισθητική εμπειρία. Πέρα από τους αισθητικοποιημένους πίνακες του Uccello και του Turner, πίνακες που ενθαρρύνουν την απάθεια με το να φιμώνουν τη βία στις απεικονίσεις τους μέσα από την ζωγραφική χάρη και την αισθητηριακή ευχαρίστηση. Είναι η άμεση επαφή με την βία που είναι η αισθητική δύναμη στο Βωμό του Ίσενχαϊμ του Grünewald και του «Θριάμβου του Θανάτου» του Pieter Brueghel του Πρεσβύτερου. Μια αισθητική της συμμετοχής ενθαρρύνει την συμπονετική ανθρώπινη αίσθηση. Αναγνωρίζει την αδιάσπαστη σύνδεση του ηθικού και του αισθητικού στην επαφή με την βία στις τέχνες. Το ηθικό ενδιαφέρον είναι αναπόφευκτα παρόν· είναι έμφυτο στην επαφή με την εικόνα. Το να αποκλειστεί ή να αγνοηθεί το ηθικό περιεχόμενο σε τέτοιες απεικονίσεις της βίας είναι το να κατακρεουργηθεί η εικόνα, να νεκρωθεί. Με το μέτρο μιας τέτοιας εμπειρίας, η αισθητική της βίας είναι κατηγορηματικά αρνητική: Δεν είναι στοχαστικά καλοήθης ή ενδοτική αλλά αποκρουστική. Η συμμετοχική αισθητική βίαιων περιστάσεων παράγει εμπειρίες που δεν είναι ποτέ ευχάριστες αλλά είναι αυθεντικά επώδυνες συναισθηματικά και ηθικά απεχθείς. Είναι μια άμεση συνάντηση με την αρνητικότητα.

Αισθητική και η Ηθική Σημασία της Βίας

Στην εποχή μας της ευρέως διαδεδομένη βίας, ίσως η πιο ακραία εκδήλωση της είναι η αύξηση των πράξεων τρομοκρατίας. Η τρομοκρατία είναι μια ιδιαίτερα μοχθηρή έκφραση βίας. Οι πράξεις τρομοκρατίας, από την ίδια τους τη φύση, έχουν δραματική επίπτωση· αυτό πραγματικά μπορεί να αποτελεί και τον γενικότερο σκοπό τους. Ο αισθητικός χαρακτήρας της τρομοκρατίας εντοπίζεται κυρίως στο παράξενο δράμα της, παρουσιάζεται εσκεμμένα με θεατρικότητα. Έτσι μπορούμε να μιλήσουμε για μια αισθητική της τρομοκρατίας. Μέσα από την αισθητική της επίπτωση, οι πράξεις τρομοκρατίας υπερνικούν τα όρια της αντικειμενικότητας. Το ακροατήριο τους, η κοινή γνώμη, δεν είναι απαθής· αισθάνεται απειλή και ευάλωτη. Οι δράστες της τρομοκρατίας μπορεί οι ίδιοι να είναι απαθείς, οι ειδικές επιπτώσεις τους αυθαίρετες, και τα θύματα τους απρόσωπα και αφηρημένα – μια εθνοτική ομάδα, μια εθνικότητα, μια φυλή, μια θρησκευτική ομάδα. Ωστόσο, η εμπειρία του θεατή ή μάρτυρα είναι προσωπική και ενδιαφέρουσα – μια συμμετοχική αισθητική.

Μια τέτοια κριτική δεν αντιτίθεται στην καλλιτεχνική οικειοποίηση της βίας· καταδικάζει την καλοήθη ή ανεκτική εκτιμητική αποδοχή. Η μετατροπή της παρουσίασης της βίας σε ένα αντικείμενο απαθούς εκτίμησης λειτουργεί ως δικαίωση της βίας. Μια αισθητική που προωθεί την αποστασιοποίηση από τα βίαιες πράξεις και γεγονότα ενισχύει την συναίνεση στην δημόσια και ιδιωτική βία που διατρέχει το κόσμο του 21^ου αιώνα. Αντίθετα, αντιμετωπίζοντας τη βία αισθητικά μπορεί να ευαισθητοποιήσει και συμμορφώσει εκείνους που την συναντούν. Η απαθής εκτίμηση έχει το αποτέλεσμα της αποδοχής της βίας μέσα από την αισθητικοποίηση της, ενώ όταν υπάρχει αισθητική εκτίμηση, μπορεί να γίνει ανθρωπιστική δύναμη οδηγώντας μας να αντιμετωπίσουμε την αισθητική αρνητικότητα της βίας. Η αισθητική εμπειρία έτσι γίνεται μια μαρτυρία για την ηθική σπουδαιότητα της αισθητικής εμπειρίας. Η αισθητική της βίας είναι καίρια δοκιμασία για την αισθητική θεωρία.

πηγη: https://geniusloci2017.wordpress.com