Η ηθική είναι ιδιαίτερη μορφή κοινωνικής συνείδησης, σύστημα ιδεών για την κοινωνική ζωή, τους κανόνες που πρέπει να τη διέπουν, τον σκοπό, το νόημα της ζωής, την ουσία του ανθρώπου κ.λπ. Ταυτόχρονα η ηθική είναι σύνολο κανόνων που ρυθμίζουν τις ενέργειες του ατόμου ως κοινωνικού όντος.

Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε –γενικά και σχηματικά– δύο μεθόδους για την αντιμετώπιση του προβλήματος της ηθικής: τη μεταφυσική (εξωκοινωνική), που θεμελιώνεται σε αφηρημένες, αιώνιες αρχές, και τη ρεαλιστική (κοινωνική), όπου η ηθική αποτελεί έκφραση των αντιθέσεων της κοινωνίας και οι κανόνες της αποβλέπουν είτε στη δικαίωση της υπάρχουσας πραγματικότητας είτε στην ανατροπή της.

Την πρώτη τάση την αντιπροσωπεύουν στην αρχαιότητα κυρίως ο Σωκράτης και ο Πλάτων και στα νεότερα χρόνια ο Καρτέσιος, ο Leibniz, ο Berkeley, o Kant κ.ά. Τη δεύτερη, οι Ιωνες, οι ατομικοί και οι σοφιστές, και στα νεότερα χρόνια ο Spinoza, οι Γάλλοι υλιστές και ο μαρξισμός. Ανάμεσα στις δύο τάσεις υπάρχει διαφορά αρχής. Αυτό δεν σημαίνει ότι η αντίθεσή τους απολυτοποιείται σε όλες τις επιμέρους αναπτύξεις.

Η ηθική, περιοχή της ιδεολογίας, άσκησε πάντοτε μια κατ’ εξοχήν κοινωνική-ταξική λειτουργία. Ειδικά η ηθική των κυρίαρχων τάξεων εξωράισε πάντοτε την υπαρκτή πραγματικότητα. Και όταν δεν ήταν δυνατό να την ταυτίσει με «τον καλύτερο των δυνατών κόσμων», μπορούσε να υποσχεθεί μια πλούσια ανταμοιβή για τους κοπιώντες και πεφορτισμένους στον χώρο της Ανυπαρξίας.

Οι Ιωνες και οι ατομικοί προσπάθησαν να διαμορφώσουν μια φυσιοκρατική ηθική. Οι σοφιστές και οι στωικοί συνέλαβαν βαθύτερα την αντιφατικότητα και την τραγικότητα του κοινωνικού γίγνεσθαι και τη σχετικότητα, δηλαδή την ιστορικότητα, των ηθικών αξιών. Αντίστοιχα στα νεότερα χρόνια ο Spinoza (1632-1677) επιχείρησε να θεμελιώσει μια φυσιοκρατική ηθική. Η ηθική του Spinoza θεμελιώθηκε στην έννοια του ελεύθερου ανθρώπου, που η δραστηριότητά του κατευθύνεται από το λογικό. Οι έννοιες της αρμονίας των κοινωνικών σχέσεων, της αγάπης και της καλοσύνης αποτελούν ουσιαστικές έννοιες στην ηθική του Spinoza.

Τέλος, ο Feuerbach θα επιχειρούσε να κατεβάσει την ηθική από τον ουρανό στη γη, συμβάλλοντας, παρ’ όλη την αποτυχία του, στην προετοιμασία της μεγάλης επανάστασης του Μαρξ.

Μετά τον Μαρξ, η υπερβατική ηθική απογυμνώθηκε από τη μεταφυσική λάμψη της και από τις υψηλές αξιώσεις να θεμελιώσει έναν παγκόσμιο ηθικό νόμο. Η κρίση της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας εξέθρεψε τις φιλοσοφίες της απαισιοδοξίας (Nietzsche, Schopenhauer, πρώιμος υπαρξισμός κ.λπ.) ή οδήγησε πίσω στις αλήθειες των Γραφών (νεοθωμισμός). Η μαρξιστική κριτική έδειξε τον ταξικό χαρακτήρα και προσδιόρισε την κοινωνική λειτουργία αυτών των θεωρητικών σχημάτων.

Η ηθική είναι έκφραση και ταυτόχρονα ενεργό στοιχείο των κοινωνικών συγκρούσεων, και όχι μια αυτόνομη περιοχή που διαμορφώνεται με αφετηρία προεμπειρικές αρχές ή αξιώματα καθολικού κύρους. Οι οικονομικές και ευρύτερα οι κοινωνικές αντιθέσεις εκφράζονται, διαμεσολαβημένες, στον χώρο της ηθικής. Η ηθική, με τη σειρά της, θεμελιώνει αξιολογικά το δίκαιο, την πολιτική, την παιδεία και άλλες κοινωνικές πρακτικές.

Στις ταξικές κοινωνίες, ό,τι είναι ηθικό για τους «μεν», μπορεί να είναι ανήθικο για τους «δε». Η ηθική μπορεί να είναι συνειδητή υπεράσπιση του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής. Αλλοτε μπορεί να υποβάλλει μια στάση φυγής από την αδυσώπητη πραγματικότητα, και την καταφυγή στον κόσμο της φαντασίας.

Οι κυρίαρχες ιδεολογίες κηρύσσουν συχνά την ανάγκη να ηθικοποιηθούν τα άτομα, για να ηθικοποιηθεί η κοινωνία. Αλλά η «ηθική» των ατόμων καθορίζεται –σε τελευταία ανάλυση– από τη θέση τους στο σύστημα παραγωγής. Ετσι, όσο διαρκούν η εκμετάλλευση, η φτώχεια, η αμάθεια και όλες οι συνέπειές τους, οι κοινωνίες δεν μπορούν να «ηθικοποιηθούν».

Για την οπτική του Ευτ. Μπιτσάκη στην ηθική θα ακολουθήσει και δεύτερο κείμενο, που θα δημοσιευτεί σε προσεχές φύλλο της «Εφ.Συν.».

(1) Από το βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη «Φιλοσοφία του Ανθρώπου» και το κεφάλαιο «Το πρόβλημα της ηθικής»

*Διευθυντής ιατρος ΕΣΥ

www.efsyn.gr