Η Αρεντ αντιστρέφει τον δάσκαλο. Ενάντια στην ιεροποίηση του θανάτου, η γέννηση και η δράση ξεχωρίζουν τον άνθρωπο: η ικανότητα να αρχίζει, να ξεκινάει, να αφήνει πίσω το συνηθισμένο, να φτιάχνει το νέο ενάντια και πέρα από το κατεστημένο. Δρω σημαίνει αναλαμβάνω πρωτοβουλίες, παρεμβαίνω σε μια κατάσταση που διαφορετικά θα ξεδιπλωνόταν με τον συνηθισμένο τρόπο.

Αντίθετα, να συμμορφώνεσαι με την κοινή γνώμη, να ακολουθείς τους κοινωνικούς κανόνες και τις συνήθειες δεν είναι δράση αλλά απλά «συμπεριφορά». Η ικανότητα δράσης καθορίζει τον άνθρωπο. Η δράση, το κύριο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης κατάστασης, είναι στενά συνδεδεμένη με τη γέννηση. Κάθε γέννηση είναι «μια νέα αρχή και γίνεται κατανοητή επειδή ο νεογέννητος διαθέτει την ικανότητα να αρχίζει κάτι καινούργιο, δηλαδή να δρα». Η δράση «είναι οντολογικά ριζωμένη» στο συμβάν της γέννησης, «σαν μια διαρκής υπενθύμιση ότι οι άνθρωποι, αν και πρέπει να πεθάνουν, δεν γεννιούνται για να πεθάνουν αλλά για να ξεκινήσουν».

Η αρχή της έναρξης και της δράσης την οποία εγγυάται κάθε νέα γέννηση και κάθε νέος άνθρωπος είναι ταυτόσημη με την πολιτική ελευθερία. Πρέπει κάποιος να γεννηθεί πολιτικά για να υπάρξει η δυνατότητα για κάτι αληθινό, συναρπαστικό, πραγματικά καινούργιο. Οπως η γέννηση φέρνει στον κόσμο ένα ξεχωριστό, νέο πρόσωπο, διαφορετικό από οποιονδήποτε έχει ζήσει ή θα ζήσει ξανά, έτσι και η δράση μπορεί να δημιουργεί απρόβλεπτους νέους συνδυασμούς και μορφές στον πολιτικό κόσμο. Η γέννηση και η δράση διαλύουν τα σταθερά, τη σχέση αιτίου και αποτελέσματος. Δημιουργούν τη δυνατότητα ότι κάποιος, κάπου, κάποτε μπορεί να πει, να κάνει ή να προσπαθήσει κάτι που θα φτιάχνει μια νέα αρχή. Πρέπει να γεννηθεί κάτι ή κάποιος πολιτικά για να υπάρξει κάτι αληθινό, συναρπαστικό, πραγματικά καινούργιο.

Η γέννηση είναι επομένως «η κεντρική κατηγορία της πολιτικής σκέψης», επειδή με τη δράση μπαίνουμε στον ανθρώπινο κόσμο και αυτή «η εισαγωγή είναι σαν μια δεύτερη γέννηση, με την οποία επιβεβαιώνουμε και παίρνουμε πάνω μας το γυμνό γεγονός της αρχικής μας φυσικής εμφάνισης». Αλλά τέτοιες δράσεις είναι σπάνιες. Οι πράξεις μας ακολουθούν συνήθως τις γενικά αποδεκτές και ρουτινιέρικες πρακτικές, την κοινοτοπία και τη σιγουριά της «κοινής γνώμης».

Ο συμβολισμός των Χριστουγέννων

Η Αρεντ συγκρίνει τη γέννηση και τη δράση με το θαύμα των Χριστουγέννων. «Το θαύμα είναι η γέννηση νέων ανθρώπων και η νέα αρχή, η δράση που μπορούν να κάνουν λόγω της γέννησής τους. Μόνο η πλήρης εμπειρία αυτής της ικανότητας μπορεί να προσδώσει στα ανθρώπινα την πίστη και την ελπίδα, τα δύο βασικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτή η πίστη και η ελπίδα για τον κόσμο βρήκαν την πιο μεγαλοπρεπή και συνοπτική τους έκφραση όταν το Ευαγγέλιο ανακοίνωσε λιγόλογα τα καλά νέα: «Ενα παιδί γεννήθηκε ανάμεσά μας». Με τη δράση στον ιστό των ανθρώπινων σχέσεων αναπαράγουμε το θαύμα που είναι η γέννηση. Η δράση είναι η μοναδική θαυματουργή ικανότητα του ανθρώπου. Γι’ αυτό όλοι οι άνθρωποι είναι ανεπανάληπτοι, μοναδικοί κόσμοι, ο καθένας απαραίτητος στον κόσμο.

Τα Χριστούγεννα συμβολίζουν λοιπόν μια νέα κατανόηση της εξουσίας, της παράδοσης και του χρόνου. Εχουμε μια διπλή γέννηση, θεϊκή και κοσμική. Μια συνηθισμένη ιστορία –η γέννηση ενός παιδιού- γίνεται ιερή καθώς το νεογέννητο μεταμορφώνεται σε ένα μοναδικό θεϊκό ον, που προτιμά τον υπερβατικό πατέρα παρά τους γήινους γονείς. Ωστόσο, η γέννηση αποτελεί και μια προειδοποίηση. Γνωρίζουμε ότι πρόκειται για ένα παιδί του οποίου η ζωή θα αξιολογηθεί από τον θάνατό του: γεννήθηκε για να πεθάνει.

Αλλά αυτή η γέννηση που ολοκληρώνεται από τον θάνατο δημιουργεί την ανθρώπινη ικανότητα για αθανασία. Η αθανασία είναι διαφορετική από την αιωνιότητα. Το αιώνιο ανήκει στον θάνατο, στη θεωρία, που σημαίνει θέαση, ενόραση, ενατένιση. Αλλά η αθανασία προέρχεται από τη δράση εκείνου που θέλει να αφήσει το στίγμα του στον κόσμο. Η αθανασία υπερβαίνει την ατομική ζωή, όχι μεταφυσικά ή πνευματικά, αλλά επειδή επιβιώνει και αναπαράγεται στις αναμνήσεις και τις ιστορίες των άλλων.

«Γέννηση» λοιπόν δεν σημαίνει τη διαδικασία του τοκετού. Είναι η άφιξη του νεογέννητου στον «ιστό των ανθρώπινων σχέσεων». Αναφέρεται στο δίκτυο των διαπροσωπικών σχέσεων: την αγάπη, τη μέριμνα, τη φιλία, τη συνεργασία, την ευθύνη ή την εξουσία που αποτελούν τον ανθρώπινο κόσμο. Κάθε νεογέννητο μπαίνει σ’ αυτό το δίκτυο σχέσεων και τις αλλάζει. Οι γονείς δημιουργούν σχέση μαζί του τροποποιώντας τις άλλες σχέσεις τους. Το παιδί χτίζει σχέσεις με όσους το φροντίζουν, αργότερα με τους ξένους. Γέννηση σημαίνει ενσυναίσθηση, σχέση, απεύθυνση, μετάδοση, δωρεά, παρουσίαση κάθε ύπαρξης προς τις άλλες.

Πριν από κάθε γέννηση, πριν από κάθε νόμο, υπάρχει το δίκτυο του κόσμου. Πριν από το συμβολικό υπάρχει αυτό το άνοιγμα χωρίς το οποίο κανένα σύμβολο δεν μπορεί να επιτελέσει τη συμβολική του λειτουργία: υπάρχει η ύπαρξη από κοινού, υπάρχουν οι άλλοι, υπάρχει ο κόσμος. Δεν μπορώ βέβαια να έχω άμεση πρόσβαση στη συνείδηση του άλλου. Μπορώ να τον προσεγγίσω μόνο κατ’ αναλογία των δικών μου αντιλήψεων και προθέσεων, της δράσης που ξέρω. Αλλά είμαι πάντα μαζί με τον άλλο, η ύπαρξή μου είναι μια συνύπαρξη, εκτεθειμένη στη μοναδικότητα του άλλου και στην ετερότητα.

Κάθε μοναδικός άνθρωπος είναι ένας κόσμος, το σημείο όπου διαπλέκονται και συμπυκνώνονται γεγονότα και ιστορίες του παρελθόντος, άνθρωποι και συναντήσεις, φαντασιώσεις, επιθυμίες και όνειρα, ένα σύμπαν μοναδικών νοημάτων και αξιών. Κάθε κόσμος είναι ένα σημείο έκστασης, ανοίγματος και απομάκρυνσης, ένα σημείο όπου βρισκόμαστε έξω από τον εαυτό μας, μέσα στην έκθεση και το μοίρασμα με τους άλλους, αθάνατοι στη θνητότητά μας, συμβολικά πεπερασμένοι αλλά φαντασιακά άπειροι· η ύπαρξη, η μόνη μας ουσία.

Βρισκόμαστε σε ένα σημείο ακραίου σκότους αλλά και εξαιρετικής διαύγειας. Σκοτάδι γιατί δεν ξέρουμε από πού θα έρθει το φως. Διαύγεια γιατί ξέρουμε ότι πρέπει να έχουμε το θάρρος να ξεκινήσουμε από την αρχή. Τα Χριστούγεννα μας καλούν να εγκαταλείψουμε κάθε δογματισμό και να αμφισβητήσουμε όλες τις αρχές που οδήγησαν στην καταστροφή. Βρισκόμαστε στο σημείο μηδέν. Πρέπει να οικοδομήσουμε μια νέα πολιτική σκέψη, μια νέα πολιτική φαντασία, μια νέα σημασία που θα μας δώσει ένα νέο όραμα για το μέλλον. Αρχή της: Ο κόσμος είναι η μεταξύ μας συν-ύπαρξη, εξαρτημένοι από τον άλλο που αναγνωρίζοντάς με συνιστά τον εαυτό. Είμαστε μοναδικοί στην πολλαπλότητά μας και μόνο με τη δράση μπορούμε να ξεκινήσουμε το νέο.

Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Λονδίνου

www.efsyn.gr