Η διάκριση μεταξύ «επιλογής ατόμου» και «επιλογής ομάδας» είναι βασική –και πολύ εύκολη να την καταλάβουμε. Σε ένα κοπάδι από άγριες γαλοπούλες, το άτομο που έχει την ικανότητα να βρίσκει ευκολότερα τους σπόρους στο χώμα ή να απωθεί βίαια ένα άλλο άτομο από το σημείο όπου βρίσκεται η τροφή, θα αφήσει περισσότερους απογόνους. Πρόκειται για την επιλογή ατόμου, τη μορφή φυσικής επιλογής που διαφοροποιεί την πιθανότητα επιβίωσης και αναπαραγωγής μεταξύ των ατόμων μιας ομάδας, που θέτει «άτομο εναντίον ατόμου».  Στην ίδια ομάδα ένα άτομο αναλαμβάνει το ρόλο του φύλακα, ανεβαίνει σε ένα υψηλό σημείο και επιτηρεί την περιοχή. Αν αντιληφθεί ένα θηρευτή βάζει φωνή κινδύνου για την ομάδα. Ο φύλακας (που δεν είναι πάντα το ίδιο άτομο) δεν βοσκά και επιπλέον μπορεί να αποτελέσει το στόχο του θηρευτή. Ζημιώνει τον εαυτό του επ’ ωφελεία της ομάδας. Για να αντιληφθούμε πώς μια τέτοια συμπεριφορά θα μπορούσε να εγκαθιδρυθεί μέσω επιλογής πρέπει να αντιπαραβάλουμε την ομάδα με μια ομάδα στην οποία δεν υπάρχει ο κανόνας του φρουρού. Αυτή η δεύτερη ομάδα έχει σε μάκρος χρόνου μικρότερη πιθανότητα να επιβιώσει από την πρώτη. Πρόκειται για την επιλογή ομάδας, τη μορφή επιλογής που διαφοροποιεί την πιθανότητα επιβίωσης μεταξύ ομάδων, που θέτει «ομάδα εναντίον ομάδας».

Το σημείο που δεν πρέπει να μας διαφύγει είναι ότι το πλεονέκτημα της πρώτης ομάδας συνοδεύεται με μια υποστολή της ατομικής επιλογής μέσα στην ομάδα: μέσα στην ομάδα το άτομο θυσιάζει μέρος του ατομικού του συμφέροντος προκειμένου να αυξηθεί η πιθανότητα της ομάδας του να επικρατήσει έναντι μιας άλλης (τόσο το «θυσιάζει» όσο και το «προκειμένου» έχουν εδώ μεταφορική έννοια, αφού η ανάληψη του ρόλου του φύλακα είναι ενστικτώδης· πρόκειται για το πρόβλημα της χρήσης ανθρωπομορφικών εννοιών στις φυσικές επιστήμες²). Και επειδή το άτομο είναι μέλος της ομάδας, μέσω της «αλτρουιστικής» πράξης του αυξάνει στατιστικά την πιθανότητα της δικής του επιβίωσης.  Η εγκαθίδρυση της επιλογής ομάδας μέσα σε ένα είδος είναι πολύ πιο δύσκολη από την επιλογή ατόμου, γι’ αυτό στους φυσικούς πληθυσμούς η επιλογή ομάδας είναι πολύ πιο σπάνια έναντι της επιλογής ατόμου που αποτελεί τον κανόνα³. Όμως μπορεί να προκύψει κάτω από ορισμένες συνθήκες και είναι αυτή που ευθύνεται για το γεγονός ότι πολλά είδη ζουν σε «κοινωνίες», όπως οι γαλοπούλες και οι μέλισσες.

Αναμφίβολα, η ιστορία του είδους μας είναι ένα μείγμα επιλογής ατόμου και επιλογής ομάδας.  Όμως, πόσο ατομική και πόσο ομαδική επιλογή;  Πόσο ισχυρή ήταν η επιλογή ατόμου σε σύγκριση με την επιλογή ομάδας τη μακρά παλαιολιθική εποχή, κατά τη διάρκεια της οποίας το είδος μας ήταν κατακερματισμένο σε μικρές σπηλαιόβιες και παραλίμνιες ομάδες; Το αφήνω στον αναγνώστη να το ψάξει⁴.  Αν εστιάσουμε σε μια ομάδα και μόνο, οι αφηγήσεις ποικίλλουν, από την ισότητα μεταξύ των μελών της ομάδας μέχρι τη δεσποτική κυριαρχία του ενός ατόμου.  Όμως δεν μπορούμε να μείνουμε στην ομάδα. Γνωρίζουμε ότι το είδος μας δεν εξελίχθηκε ως μια ομάδα, αλλά ως μια συλλογή ομάδων και τούτο λόγω του γεγονότος ότι η συνάντηση των ομάδων ήταν αναπόφευκτη. Όταν η ομάδα μιας σπηλιάς συναντούσε μιαν άλλη, το λιγότερο πιθανό ήταν ότι θα αγκάλιαζαν ο ένας τον άλλον και θα κάθονταν να μοιράσουν ειρηνικά τους χώρους αναζήτησης τροφής και θηραμάτων ή ότι θα συγχωνεύονταν επί ίσοις όροις σε μια μεγαλύτερη ομάδα. Αν δεν συνέβαινε πλήρης αποδεκατισμός της ηττημένης ομάδας, η συγχώνευση γινόταν βίαια και με όρους υποταγής⁵.

Αυτό μας φέρνει μπροστά στον καταλυτικό ρόλο της επιλογής ομάδας στην εξέλιξη του είδους μας. Στην  παλαιολιθική περίοδο των δεκάδων χιλιάδων ετών, το ποια ομάδα κέρδιζε στον ανταγωνισμό με μια άλλη ομάδα υπήρξε τόσο σημαντικό για την εξέλιξη του είδους μας όσο και το ποιο άτομο κέρδιζε στον ανταγωνισμό με ένα άλλο άτομο μέσα στην ομάδα – αν όχι σημαντικότερο. Σ’ αυτή την περίοδο της ιστορίας μας αναπτύχθηκαν τα αισθήματα της υποταγής στην ιεραρχία και της αλληλεγγύης εντός της ομάδας και επικράτησαν τα στοιχεία ταύτισης του ατόμου με την ομάδα του και της διαφοροποίησης της ομάδας του από άλλες ομάδες – όπως η γλώσσα, το ντύσιμο, οι κοινωνικές συνήθειες. Και αν ακόμα δεχτούμε ότι οι παλαιολιθικοί πρόγονοί μας απολάμβαναν μια ειρηνική ζωή, με μικρή ενδο-ομαδική τριβή και υποσταλμένο το ένστικτό της ατομικής επιλογής, πολύ συχνά ερχόταν η στιγμή της βίαιης αναμέτρησης με τη γειτονική ομάδα. Αυτό εγείρει το ερώτημα αν η ενδο-ομαδική συνεργασία και η ειρηνική συνύπαρξη σφυρηλατήθηκαν από εσωτερικά κίνητρα «καλής» συμπεριφοράς ή επειδή η εσωτερική συνοχή αποτελούσε προϋπόθεση επιβίωσης της ομάδας έναντι μιας άλλης⁵.

Ώσπου ήρθε η γεωργία, μόλις πριν 12 χιλιάδες χρόνια, και έφερε τα πάνω-κάτω τόσο στην ατομική όσο και στην ομαδική επιλογή⁶. Πρώτα, είχαμε μια εκτίναξη της έντασης της ατομικής επιλογής.  Η ατομική ιδιοκτησία, που ώς τότε περιοριζόταν σε ένα ρούχο, ένα ρόπαλο ή μια γωνιά μέσα στη σπηλιά, τώρα περιελάμβανε καλλιεργήσιμη γη.  Η κατοχή ενός χώρου (χωροκράτια) από ιδίωμα της ομάδας μετατράπηκε σε ιδίωμα του ατόμου.  Η αύξηση της ανισότητας μεταξύ ατόμων ως προς τα μέσα επιβίωσης, που γρήγορα επεκτάθηκε περά από την κατοχή γης, επέφερε αναπόφευκτα την όξυνση της επιλογής ατόμου εναντίον ατόμου.  Η επιλογή ατόμου πήρε το πάνω χέρι σε σύγκριση με την επιλογή ομάδας, μια κατάσταση που θα μπορούσε να συγκριθεί με εκείνη πριν από την εμφάνιση της κοινωνικότητας στα προγονικά μας είδη.

Όχι όμως ακριβώς για το λόγο ότι το είδος μας είχε ήδη αποκτήσει τα χαρακτηριστικά του κοινωνικού ζώου.  Τα χαρακτηριστικά αυτά είχαν πλέον εγγραφεί στο DNA του, η επιστροφή στον προ-κοινωνικό τρόπο ζωής ήταν αδύνατη.  Τα κοινωνικά ιδιώματα τέθηκαν στην υπηρεσία μιας νέας μορφής επιλογής ομάδας έναντι ομάδας, όπου η ομάδα γινόταν ολοένα μεγαλύτερη, από σπηλιά έγινε χωριό, πόλη, χώρα, έθνος. Τα ίδια διακριτικά χαρακτηριστικά, όπως η γλώσσα και οι συνήθειες, μαζί με κάποια νέα και πιο αποτελεσματικά, όπως οι θρησκείες, τέθηκαν στην υπηρεσία των νέων κοινωνικών συνόλων για να υποστείλουν τον εντός του συνόλου ανταγωνισμό ατόμου με άτομο και να οξύνουν την επιλογή ενός συνόλου ατόμων εναντίον ενός άλλου. Το είδος μας μπήκε σε ένα «σπιράλ» αυξημένου ανταγωνισμού μεταξύ ατόμων και ταυτόχρονα μεταξύ διαρκώς αυξανομένων σε μέγεθος και οργάνωση κοινωνικών συνόλων. Και το  παιχνίδι συνεχίζεται με εκθετικό ρυθμό: μέσα σε κάθε υποσύνολο οξύνεται ο δι-ατομικός ανταγωνισμός καθώς το ισχυρότερο άτομο έχει αποτελεσματικότερα μέσα να επιβληθεί πάνω στο ασθενέστερο^. και μέσα στο σύνολο των υποσυνόλων αυξάνεται ο μεταξύ υποσυνόλων ανταγωνισμός για τον ίδιο λόγο. Η τιθάσευση του ατομικού ανταγωνισμού γίνεται μόνο στο μέτρο που επιβάλλεται για να ενισχυθεί η ισχύς του υποσυνόλου στο οποίο ανήκει έναντι ενός άλλου υποσυνόλου.

Προσωπικά θεωρώ αυτό το σενάριο πιθανότερο από άλλα σχετικά σενάρια (αναφορές 5, 6) και αυτό με υποχρεώνει να θέσω ένα ερώτημα στο εαυτό μου: κάτω από τι είδος εξελικτικής πίεσης βρίσκομαι σήμερα εγώ, το ένα δέκατο του δισεκατομμυριοστού του είδους μου, για μια μόλις στιγμή στην ιστορία του; Τι συμφέρον εξυπηρετεί ο κάθε λόγος και η κάθε πράξη μου; Το προσωπικό μου συμφέρον ή μήπως το συμφέρον ενός συνόλου το μέγεθος και τη σύσταση του οποίου αγνοώ; Πόσο από το ένα και πόσο από το άλλο; Τα πράγματα δεν είναι τόσα απλά όπως στην παλαιολιθική εποχή. Τότε, αυτός που εκτόπιζε έναν άλλον από την πιο ζεστή γωνιά της σπηλιάς εξυπηρετούσε το ατομικό του συμφέρον, βρισκόταν κάτω από την επιλογή ατόμου κατά ατόμου. Όταν μοιραζόταν ειρηνικά το κυνήγι και όταν έπαιρνε μέρος στην επίθεση κατά της διπλανής σπηλιάς (ή αγωνιζόταν για την προστασία της δικής του) εξυπηρετούσε το συμφέρον της ομάδας του, συμμετείχε σε ένα παιχνίδι ομάδας κατά ομάδας. Εγώ σήμερα δεν γυρίζω και δεν μπορώ να έχω έλεγχο πάνω στο χιλιάρικο που έχω καταθέσει στην τράπεζα – αν θα χρησιμοποιηθεί για το χτίσιμο ενός νοσοκομείου ή για την κατασκευή ενός βαλλιστικού πυραύλου. Σε τι βαθμό παίζω το παιχνίδι άτομο κατά ατόμου και σε τι το παιχνίδι ομάδα κατά ομάδας;

Αν έθετα αυτό το ερώτημα στον εαυτό μου τα χρόνια του δημοτικού και τα πρώτα χρόνια του γυμνασίου θα είχα, νομίζω, έτοιμη την απάντηση. Τότε βρισκόμουν –έτσι τουλάχιστον πίστευα– κάτω από μια επιλογή ατόμου: έκανα έναν αγώνα για το άτομό μου, να πάρω καλούς βαθμούς, να προκόψω – που σήμαινε να αφήσω κάποιους άλλους πίσω μου.  Βρισκόμουν επίσης κάτω από μια επιλογή ομάδας – έτσι τουλάχιστον πίστευα. Υπήρχε ένα κοινωνικό σύνολο που έπρεπε να υπηρετήσω, απολύτως διακριτό από άλλα ομοειδή σύνολα. Είχε ένα όνομα, πατρίς, και περιελάμβανε όλα αυτά που με ταύτιζαν με κάτι: με έναν τόπο, με μια ιστορία, με μια κουλτούρα. Η επιλογή ομάδας κάτω από την οποία διατελούσα με κατηύθυνε να υπερασπισθώ τα συμφέροντα αυτού του συνόλου έναντι άλλων ομοειδών συνόλων, δρώντας ως μέλος του συνόλου, όχι ως άτομο. Και για να φθάσω σ’ αυτό το στάδιο, όπου το συμφέρον του συνόλου αποκτούσε προτεραιότητα έναντι του συμφέροντός μου ως ατόμου, έπρεπε να πειστώ ότι τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούσαν το δικό μου σύνολο από τα άλλα ήταν «ανώτερα» εκείνων των άλλων συνόλων.

Ακολούθησαν πολλές εμπειρίες που με οδήγησαν στην άποψη ότι είμαι εντεταγμένος σε ένα κοινωνικό σύνολο που περιλαμβάνει αλλά υπερβαίνει αυτό που είχα στα χρόνια πριν την εφηβεία. Είναι εύκολο να εξηγήσω γιατί έφτασα στο σημείο να θεωρώ ότι η ένταξή μου σε ένα πολύ ευρύ κοινωνικό σύνολο, όσο ευρύτερο μού είναι δυνατό, αποτελεί αναγκαιότητα και υποχρέωση. Θα πω λίγες λέξεις γι’ αυτό, αν και περιττές: η άμβλυνση των οικονομικών διαφορών (και όσων αυτές συνεπάγονται) μεταξύ ατόμων και μεταξύ ομάδων αποτελεί μονόδρομο· η παρακώλυση της φυσικής μείξης των λαών είναι πρακτικώς αδύνατη και ηθικώς απαράδεκτη· οι οποιεσδήποτε βιολογικές διαφορές αποτελούν ένα μικρό κομμάτι του πλούτου της βιο-κοινωνικής ποικιλομορφίας του είδους μας⁷· οι διαφοροποιήσεις που συσσωρεύτηκαν με αργό ρυθμό στη διάρκεια χιλιετιών πάνω στο κατακερματισμένο ανά τον πλανήτη είδος μας διαλύονται με ταχύτατο ρυθμό· κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, κάθε προσπάθεια να διατηρηθούν διακριτά σύνολα ατόμων επί τη βάσει οιουδήποτε κριτηρίου (βιολογικού, ιστορικού, κοινωνικού, οικονομικού) αντιβαίνει στη ροή της εξέλιξης του είδους μας, είναι καταδικασμένη σε αποτυχία στο μέλλον και δεν μπορεί παρά να αποτελεί πηγή δεινών για το παρόν. Ειδικά  για τις οικονομικές ανισότητες, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η άμβλυνσή τους δεν αποτελεί πανάκεια. Η άμβλυνση είναι αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη για την εξάλειψη των κοινωνικών τριβών.

Υπάρχει, βέβαια, και η άποψη ότι όλα αυτά στηρίζονται πάνω σε μια λανθασμένη αντίληψη για τον άνθρωπο. Είναι η άποψη ότι ο άνθρωπος έχει εξελιχθεί σε μια κατάσταση απαλλαγμένη από τη δράση της οποιασδήποτε εξελικτικής πίεσης – άλλωστε τι άλλο σημαίνει «άνθρωπος» παρά ένα έμβιο ον που έχει απελευθερωθεί από τα δεσμά της ζωικής του προέλευσης; Μεταξύ των τεκμηρίων υπέρ αυτής της άποψης είναι και η ελεύθερη βούληση. Μόνο, που η ιδέα της ελεύθερης βούλησης δεν με βοηθά, δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από όσα λύνει. Αν δεχθώ ότι αποτελεί αποκλειστικό ιδίωμα του ανθρώπου θα πρέπει να διερωτηθώ πότε και πώς το είδος μας απέκτησε αυτή τη μοναδικότητα; Διαμιάς, όταν πέρασε από τον Homo erectus στον Homo sapiens; Βαθμηδόν και σε δόσεις; Αν το τελευταίο, τότε θα υπήρξε κάποια περίοδος που κάποιοι «άνθρωποι» είχαν μεγαλύτερη δόση ελεύθερης βούλησης από κάποιους άλλους, και αυτό σημαίνει ότι τούτο μπορεί να ισχύει και στις μέρες μας, πράγμα που πρέπει να απορρίψω γιατί αλλιώς θα εκληφθώ ως ρατσιστής.

Είναι και κάτι άλλο: έχω συλλάβει τον εαυτό μου να κάνει πράγματα που δεν συμβιβάζονται με την ελεύθερη βούλησή μου – και γνωρίζω γιατί.  Η πληροφορία που κουβαλώ μέσα μου είναι δυο ειδών: γενετική –που συσσωρεύτηκε στη διάρκεια εκατομμύριων χρόνων– και κοινωνική, αυτή που απέκτησα από την επαφή μου με τον κόσμο που με περιβάλλει. Το ότι δεν μπορώ να κάνω τίποτε για το πρώτο είδος δεν το βρίσκω ενοχλητικό, αφού οι πράξεις μου καθορίζονται από την κοινωνική πληροφορία την οποία μπορώ να χειριστώ καταπώς επιβάλλει η ελεύθερη βούλησή μου.  Ή μήπως όχι; Η γλώσσα μας είναι φορτωμένη με λέξεις που συνηγορούν, αν όχι κατά της ελεύθερης βούλησης, τουλάχιστον στον περιορισμό της (ορμή, έξη, συνήθεια, αδυναμία, εξάρτηση, αναβρασμός ψυχής), καταστάσεις που παραπέμπουν σε μια δύσκαμπτη κοινωνική γνώση. Μάλιστα για κάποιες απ’ αυτές διαθέτουμε «φάρμακα» για τον «έλεγχό» τους, πρόκειται για «συνειδητές» καταστάσεις που υπακούουν σε «χημικές» ουσίες, κάτι που κρύβει μέσα του μια αντίφαση. Δεν είναι όμως μόνο οι άμεσοι και στιγμιαίοι παράγοντες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας. Κάποιοι άλλοι είναι ίσως πιο σημαντικοί. Έρχονται με ονόματα όπως αρχές, αξίες, ιδανικά, δοξασίες, ιδεολογίες. Αν όλα αυτά επηρεάζουν τις αποφάσεις μας, τότε πόσο ελεύθερη είναι η βούλησή μας; Δεν θα ήταν ορθότερο να πούμε ότι η βούλησή μας επηρεάζεται από προσχηματισμένες καταστάσεις που εδρεύουν μέσα στον εγκέφαλό μας; Δεν έχει πολλή σημασία αν προσλαμβάνουμε ή δεν προσλαμβάνουμε το ρόλο αυτών των προσχηματισμένων ιδεών ως περιορισμούς της ελευθερίας της βούλησής μας. Σημασία έχει ότι, όταν έρθει η «στιγμή» της απόφασης, η ζυγαριά έχει ήδη πάρει την κλίση της προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση.

Βραχυκύκλωμα; Όχι ακριβώς. Προτιμώ να δεχθώ ότι δεν είμαι τόσο ελεύθερος όσο θα ήθελα, ότι διατελώ κάτω από δεσμά βιολογικά και κοινωνικά^. και να διερωτηθώ αν αυτό το μειονέκτημα στέκεται εμπόδιο για μια κοινωνία χωρίς τριβές μεταξύ ατόμων και μεταξύ ομάδων.  Όντας εξελικτικός βιολόγος (και όχι ιστορικός, κοινωνιολόγος ή φιλόσοφος), θα δεχθώ ότι το είδος μας εξακολουθεί να βρίσκεται κάτω από ένα πλέγμα ανταγωνιστικών βιο-κοινωνικών πιέσεων.  Κύριο χαρακτηριστικό αυτών των πιέσεων είναι ότι η έντασή τους είναι ανάλογη της διαφορετικότητας των ανταγωνιζόμενων μερών.  Σ’ αυτόν τον κανόνα υπακούουν όλες οι μορφές επιλογής, από την απλούστερη άτομο κατά ατόμου, μέχρι ομάδα κατά ομάδας – όπου η ομάδα μπορεί να είναι το μισό της ανθρωπότητας κατά του άλλου μισού. Τούτο απλά σημαίνει ότι, για να είναι μια κοινωνία απαλλαγμένη από τριβές ανταγωνισμού, πρέπει τα μέλη της να είναι θεωρητικά πανομοιότυπα – έστω, να διαφέρουν στον μικρότερο δυνατό βαθμό.

Υπάρχουν δυο δρόμοι που μπορούν να οδηγήσουν σε μια τέτοια κατάσταση. Ο ένας είναι η επικράτηση μιας μορφής πολιτισμού ανά την υφήλιο (εφόσον αναφερόμαστε σε μια παγκόσμια κοινωνία): η πολιτισμική μονοχρωμία. Τις ακούμε τις κραυγές προς αυτήν την κατεύθυνση να γίνονται πιο δυνατές στις μέρες μας, ζούμε πάλι ένα κύμα για την κατίσχυση μιας ιδεολογίας, έναν ζήλο για μια πολιτισμική, αν όχι βιολογική, καθαρότητα, ωσάν ο 20ός αιώνας να μη μας έχει διδάξει τίποτε. Προφανώς, υπάρχουν μέσα μας δυνάμεις που μας κάνουν να φοβόμαστε το διαφορετικό – και τελικά να το πολεμούμε. Οι θιασώτες ενός μονόχρωμου πλανήτη δεν τελούν τόσο κάτω από τη θέλξη του χρώματος της αρεσκείας τους, όσο κάτω από το μίσος κατά της πολυχρωμίας.  Ο άλλος δρόμος είναι γνωστός ως melting pot: μια κοινωνία που θα προκύψει από το ανακάτεμα, το λιώσιμο και τελικά την εξαφάνιση των πολιτισμών μέσα σε ένα κοινωνικό καζάνι. Το αποτέλεσμα θα είναι ένας πολτός απροσδιορίστου χρώματος.  Ο άνθρωπος μιας τέτοιας κοινωνίας θα είναι πασαλειμμένος από την κορφή ώς τα νύχια με αυτόν τον πολτό και δεν θα διαφέρει από τον διπλανό του.

Όμως η μονοχρωμία μέσω τις απάλειψης των άλλων χρωμάτων ή της σύνθλιψής τους σε ένα χρώμα δεν μπορεί να οδηγήσει σε μια σταθερή κατάσταση, γιατί η εμφάνιση του διαφορετικού είναι νόμος της φύσης. Στη βιολογία την λέμε μετάλλαξη, στις ανθρωπιστικές επιστήμες τη λέμε έμπνευση και νεωτερισμό. Το σπαθί της μονοχρωμίας πρέπει να κόβει κεφάλια ασταμάτητα. Και αν κάπου σε μια γωνιά ένα διαφορετικό κεφάλι ξεφύγει απ’ το σπαθί, σ’ αυτή τη γωνιά θα δημιουργηθεί ένας πολυμορφικός θύλακας που γρήγορα θα μολύνει τις άλλες γωνιές.  Ο πολυμορφισμός είναι εδώ για να μείνει, θέλουμε δεν θέλουμε. Έτσι ήταν πάντα από τότε που στον πλανήτη μας σχηματίστηκαν συμπλέγματα μορίων με τη δυνατότητα να προκαλούν την εμφάνιση παρόμοιων, αλλά ποτέ απολύτως όμοιων, συμπλεγμάτων. Όσοι ονειρεύονται έναν μονόχρωμο πλανήτη, ας ψάξουν να τον βρουν στο διάστημα (πρόβλεψη: δεν θα τον βρουν· αν κάπου αλλού υπάρχει ζωή θα είναι πολυμορφική).

Αδιέξοδο; Υπάρχει ένας τρίτος δρόμος. Σε προηγούμενα γραπτά μου⁷, τον περιέγραψα με προκλητικό τρόπο: ο πολίτης του κόσμου στον οποίον οδηγεί αυτός ο δρόμος θα είναι τη Δευτέρα αθεϊστής, την Τρίτη πανθεϊστής, την Τετάρτη αγνωστικιστής, την Πέμπτη βουδιστής, την Παρασκευή μουσουλμάνος, το Σάββατο εβραίος και την Κυριακή χριστιανός. Εδώ θα το θέσω πιο ποιητικά: αυτή η παγκοσμία κοινωνία θα είναι ένας απέραντος κήπος στον οποίον θα ευδοκιμεί κάθε είδος λουλουδιού που παρήγαγε και θα παραγάγει στο μέλλον ο άνθρωπος. Και κάθε πολίτης θα έναι μια μέλισσα που θα πετά από λουλούδι σε λουλούδι, που θα τρέφεται από το νέκταρ και τη γύρι όσων διαφορετικών λουλουδιών του επιτρέψουν οι ικανότητές του. Ο άνθρωπος μιας τέτοιας κοινωνίας θα είναι ένα πολύχρωμο ψηφιδωτό από πολιτισμικά πετράδια. Και θα είναι μοναδικός, διαφορετικός από κάθε άλλον, γιατί μπορούν να υπάρξουν τόσοι διαφορετικοί συνδυασμοί πολιτισμικών στοιχείων όσα και τα μέλη της κοινωνίας. Επιπλέον, κάθε άτομο θα μοιάζει και ταυτόχρονα θα διαφέρει από κάθε άλλο στον ίδιο βαθμό. Και αυτό δημιουργεί μια ιδιότυπη κατάσταση όσο αφορά την τριβή και τον ανταγωνισμό: ποιος είναι ο «έτερος» εναντίον του οποίου το άτομο θα στρέψει την αντιπαλότητά του; Η πολιτισμική μωσαϊκότητα αφαιρεί από τη διαφορετικότητα το στοιχείο της αντιπαλότητας χωρίς να την καταργεί.

Ο τρίτος δρόμος είναι πολύ πιο δύσβατος από τους άλλους δυο. Γιατί να τον προτιμήσουμε; Ρωτήστε έναν βιολόγο και θα σας πει ότι ο γενετικός μονομορφισμός είναι η συνταγή για την εξαφάνιση ενός είδους λόγω αδυναμίας προσαρμογής στο εξωτερικό περιβάλλον (που ποτέ δεν είναι στατικό) και αδυναμίας ανταγωνισμού με ένα άλλο είδος που διατηρεί την ποικιλότητά του. Ρωτήστε έναν κοινωνιολόγο και θα σας πει ότι οι κοινωνίες που άντεξαν στο χρόνο και άλλαξαν την όψη της ανθρωπότητας ήταν οι εξωστρεφείς, αυτές που ευνοούσαν την συνύπαρξη φυλών και πολιτισμών.  Αντίθετα με τη μονοχρωμία, η πολυπολιτισμικότητα δεν αποτελεί μια κατάσταση μηδενικής πιθανότητας. Η τιθάσευση της αντίδρασης προς το διαφορετικό είναι δύσκολη, αλλά όχι αδύνατη για ένα είδος του οποίου η επιβίωση στηρίχτηκε, για χιλιάδες γενιές, πιο πολύ στην κοινωνική συμπεριφορά παρά στις μονήρεις δραστηριότητες των μελών του και έχει, ως αποτέλεσμα, ενσωματώσει στο DNA του κοινωνικές επιταγές που ακυρώνουν ή ακόμα ανατρέπουν επιταγές των οποίων οι απαρχές ανάγονται στην προ-κοινωνική ιστορία του⁸. Το μήνυμα είναι ξεκάθαρο: ή προχωρούμε σε μια παγκόσμια κοινωνία της οποίας το κύριο και μόνιμο χαρακτηριστικό θα είναι η πολυπολιτισμικότητα ή μένουμε σε έναν κόσμο διηρημένο, παγιδευμένο στο σπιράλ των διαρκώς εντεινόμενων ανταγωνισμών  – με πιθανή έκβαση την εξαφάνιση του είδους. Δεν μπορεί όμως να είναι μια πολυπολιτισμικότητα που θα στηρίζεται απλώς στην ανοχή του διαφορετικού.  Η ανοχή δεν αρκεί, είναι σαν την ανακωχή σε έναν πόλεμο, με την πρώτη δυσκολία κλονίζεται και μετατρέπεται σε απαρέσκεια και διάκριση. Για να δράσει ως δύναμη απάλειψης των κοινωνικών τριβών μεταξύ ατόμων και μεταξύ συνόλων ατόμων, η πολυπολιτισμικότητα πρέπει να γίνει βίωμα – ένας χριστιανός και ένας μουσουλμάνος να αισθάνονται το ίδιο δέος όταν βρεθούν σε μια εκκλησία ή σε ένα τζαμί, μια Ισπανίδα και μια Ανατολίτισσα να χορεύουν με το ίδιο πάθος το φλαμέγκο και το τσιφτετέλι.

Ουτοπία; Πολύ πιθανό. Τότε γιατί ο κόπος μου για τη γραφή αυτού του άρθρου και του αναγνώστη για την ανάγνωσή του; Ύστερα από πολύ παίδεμα γύρω από την ιδέα της ελεύθερης βούλησης, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι έχει όντως μια χρησιμότητα. Αν υπάρχει κάποια ελευθερία, είναι πιο πολύ στο «βουλεύομαι» παρά στο «πράττω». Το άρθρο, ως γραφή και ως ανάγνωσμα, είναι μια άσκηση στο «βουλεύομαι». Κάτι είναι και αυτό.

***

Λευτέρης Ζούρος

Ομότιμος καθηγητής εξελικτικής βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Συμμετέχει στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα Βιοηθικής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Βιβλία του: Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο (2009), Σε αναζήτηση σκοπού σε έναν κόσμο χωρίς σκοπό (2014), Ίωνος Δελαλίδη (αποβιώσαντος) ποιήματα που έγιναν ιστορίες (2014).

1. Κοινωνικές ομάδες συναντούμε και στους λεμούριους, η εξελικτική γραμμή των οποίων αποσχίστηκε από αυτήν που έδωσε τον άνθρωπο πριν από 60 εκατομμύρια χρόνια 
2. Βλέπε Λ. Ζούρος, Όταν ο Χότζας συνάντησε τον Αϊνστάιν. Δοκίμια πάνω στην τέχνη της κοινής λογικής, σ. 22-26. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2018.
3. Τις δεκαετίες 1960-1980, η ιδέα της επιλογής ομάδας είχε έντονα αμφισβητηθεί, κυρίως ως αποτέλεσμα του βιβλίου του George C. Williams, Adaptation and Natural Selection (Princeton University Press, 1966), το οποίο είχε καταλυτικό ρόλο στην απελευθέρωση της εξελικτικής σκέψης από αβάσιμες αλλά κοινές ιδέες (όπως ο αγώνας για την επιβίωση του είδους) και έθεσε ως κανόνα την αποδοχή της επιλογής ομάδας μόνο και εφόσον τα δεδομένα αποκλείουν την επιλογή ατόμου.
4. Πρόκειται για ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα θέματα στην ιστορία της ανθρωπολογίας και της εξέλιξης γενικότερα, που πηγαίνει πιο πίσω από τη δαρβινική επανάσταση και παραμένει μέχρι τις μέρες μας. Ένας από τους λόγους είναι η εντύπωση ότι το θέμα ακουμπά τη ρίζα της ανθρώπινης φύσης: είναι «από τη φύση του» ο άνθρωπος εριστικός ή φιλήσυχος; Πρόκειται για ένα ψευτοδίλημμα που παραβλέπει το γεγονός ότι ο εγωισμός και ο αλτρουισμός αποτελούν δυο εναλλακτικές φαινοτυπικές καταστάσεις ενός χαρακτηριστικού που ονομάζουμε συμπεριφορά, το οποίο βρίσκεται κάτω από τη δράση της κοινωνικής επιλογής και για το οποίο δεν μπορεί να υπάρξει μια ενιαία κατάσταση για όλους μας. Γράψτε Α = χρώμα επιδερμίδας, Α₁ = σκουρόχρωμη επιδερμίδα, Α₂ = ανοιχτόχρωμη επιδερμίδα και δεχθείτε ότι κάτω από ορισμένες συνθήκες θα επικρατήσει το Α₁ και κάτω από άλλες το Α₂. Τώρα γράψτε Α = συμπεριφορά, Α₁ = αλτρουισμός, Α₂ = εγωισμός. Θα πρέπει, τώρα, να δεχθείτε ότι κάτω από ορισμένες συνθήκες θα επικρατήσει το Α₁ και κάτω από άλλες το Α₂. Μπορείτε να απορρίψετε την αναλογία για τον άνθρωπο, αλλά δεν μπορείτε να την απορρίψετε για τα συγγενή μας είδη⁹, και αυτό σημαίνει ότι το βάρος της απόδειξης του αντίθετου ανήκει σε σας.
5. Για το πόσο συχνή υπήρξε η σύρραξη μεταξύ ομάδων κατά την παλαιολιθική και μεσολιθική περίοδο και το ρόλο της στην διαμόρφωση της κοινωνικής συμπεριφοράς των ανθρωπίνων κοινωνιών μέχρι και μετά τη γεωργική επαναστάτη, υπάρχει επίσης διάσταση απόψεων που δεν είναι άσχετη με τους λόγους που αναφέρονται στη παραπομπή 4. Αντιπροσωπευτικές αναφορές: Diamond Jared, Όπλα, μικρόβια και ατσάλι: οι τύχες των ανθρώπινων κοινωνιών, Κάτοπτρο 2007, Ferguson Brian, “War is not part of our nature”, Scientific American, Σεπτ. 2018, Orschiedt Jörg, Violence in Palaeolithic and Mesolithic Hunter-Gatherer Communities Part 1: The origins of conflict. Cambridge University Press 2020,
6. Γιάννης Μανέτας , Η συμβιωτική περιπέτεια, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2023.
7. Έχω αλλού (Λ. Ζούρος, Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2019 και Λ. Ζούρος, Σε αναζήτηση σκοπού σε έναν κόσμο χωρίς σκοπό, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2014 & 2029) περιγράψει τον οργανισμό ως φορέα πληροφορίας, την οποία επιμέρισα σε τρεις κατηγορίες: αυτή που ο οργανισμός κληρονομεί υπό μορφή γονιδίων (φυλογενετική), αυτή που αποκτά ενστικτωδώς μετά τη γέννησή του (οντογενετική) και αυτή που αντλεί από το κοινωνικό του περιβάλλον (κοινωνική). Η πρώτη μορφή απαντά σε κάθε μορφή ζωής, η δεύτερη σε πολλά σπονδυλόζωα και η τρίτη σε μερικά πτηνά και πολύ συχνά σε ανώτερα θηλαστικά. Ο όρος βιο-κοινωνική πληροφορία υποδηλοί το σύνολο της πληροφορίας ενός κοινωνικού ζώου.
8. Αναφέρω ενδεικτικά δυο κλασικά βιβλία του Ε.Ο. Wilson: Κοινωνιοβιολογία, Σύναλμα 2000, Για την Ανθρώπινη Φύση, Σύναλμα 1998.
9. F. De Wall, Ο Πίθηκος μέσα μας, Αιώρα 2007.

Πηγή: booksjournal.gr

by Αντικλείδι , https://antikleidi.com