Στην αρχή κάθε χρόνου συνηθίζουμε να δίνουμε υποσχέσεις στον εαυτό μας και σε άλλους. «Αυτόν τον χρόνο θα αρχίσω τη γυμναστική, θα περιορίσω το αλκοόλ ή θα κόψω το τσιγάρο» λέμε, αλλά είναι αμφίβολο κατά πόσον οι πρωτοχρονιάτικες δεσμεύσεις θα τηρηθούν – ειδικά η τελευταία.

Κάποια πράγματα είναι δεδομένα: πρώτον, το κάπνισμα είναι απολαυστικό και εθιστικό και γι’ αυτό άλλωστε είναι τόσο δύσκολο να το κόψει ο θεριακλής. Δεύτερον, είναι βλαβερό για την υγεία όχι μόνο του καπνιστή, αλλά και των ανθρώπων που εισπνέουν τον καπνό του. Τρίτον, αυτοί, οι παθητικοί καπνιστές, έχουν κάθε δικαίωμα να ανασαίνουν αέρα απαλλαγμένο από καπνό, και τέταρτον, και οι καπνιστές έχουν δικαίωμα να καπνίζουν.

Κανείς εχέφρων καπνιστής δεν αντιλέγει στο να είναι το κάπνισμα απαγορευμένο σε μέσα μαζικής μεταφοράς και χώρους εργασίας και εστίασης, αλλά όταν απαγορεύεις το κάπνισμα σε ένα ολόκληρο δρόμο μιας πόλης, όπως στο Τόκιο, ή ακόμα και σε μια ολόκληρη χώρα, όπως στο Τουρκμενιστάν, αυτός είναι ένας πολιτικώς ορθός φασισμός εφάμιλλος με αυτόν του φουμαδόρου που το φουντώνει μέσα σε νοσοκομείο. Ποιο είναι όμως αυτό το φυτό, που βάζει σε δοκιμασία τη λογική και τον αλληλοσεβασμό μας;

Κατ’ αρχάς το φυτό «Nicotiana tabacum», όπως είναι η επιστημονική ονομασία του καπνού, χρησιμοποιούνταν από τους αυτόχθονες της Αμερικής πολύ πριν ενσκήψει ο Κολόμβος στην ήπειρο. Οι Ινδιάνοι πίστευαν πως ο καπνός έχει φαρμακευτικές ιδιότητες. Εκτός από τις τελετουργίες τους, τον χρησιμοποιούσαν, μασώντας ή καπνίζοντάς τον, σαν παυσίπονο και αναμεμειγμένο με άλλα βότανα πίστευαν πως κάνει καλό στο άσθμα και στη φυματίωση. Το όνομά του, «tabaco» ισπανικά και πορτογαλικά, «tobacco» στα αγγλικά, προέρχεται από τη λέξη της γλώσσας Τάινο, που μιλούσαν οι Αραουάκ Ινδιάνοι της Καραϊβικής. «Ταμπάκο» λοιπόν σημαίνει είτε ένα ρολό από τυλιγμένα φύλλα καπνού, είτε μια πίπα των Αραουάκ , που ονομαζόταν «tabago», με την οποία εισέπνεαν τον καπνό από τα καιόμενα φύλλα του φυτού – τα ίδια τα φύλλα ονομάζονταν «cohiba».

Ο καπνός έφτασε το 1556 στη Γαλλία κι από εκεί στην Πορτογαλία και την Ισπανία. Οι ιδιότητες του ταμπάκου έγιναν γνωστές από τον Γάλλο πρεσβευτή στην Πορτογαλία Jean Nicot, που έγινε ο νονός του φυτού. Στα ελληνικά ο καπνός λέγεται νικοτιανή, ενώ η δραστική του, εθιστική και ναρκωτική ουσία, είναι η νικοτίνη.

Οι φαρμακευτικές ιδιότητες του καπνού εξέπληξαν τους Ευρωπαίους του 16ου αιώνα. Ο Ελβετός γιατρός Κόνραντ Γκέσνερ έγραφε το 1563 πως το μάσημα ενός καπνόφυλλου έχει μια «θαυμαστή δύναμη δημιουργίας ενός είδους ήπιας μέθης», ενώ ο Ισπανός συνάδελφός του Νίκολας Μονάρντες παρατηρούσε, σε ένα σύγγραμμά του το 1570, πως ο ταμπάκος θεραπεύει 36 νόσους.

Ομως ο καπνός απέκτησε ήδη από πολύ νωρίς και τους πολέμιούς του. Η πρώτη ίσως καταγεγραμμένη απαγόρευση του καπνίσματος ήρθε από την Αγία Εδρα: η Καθολική Εκκλησία το 1575 απαγόρευσε το κάπνισμα σε όλες τις εκκλησίες στο Μεξικό! Ο Βρετανός βασιλιάς Ιάκωβος Α’ έγραψε το 1604 έναν λίβελο εναντίον του καπνού, αναφέροντας πως ο ταμπάκος είναι «απεχθής στο μάτι, μισητός στη μύτη, βλαβερός στο μυαλό, επικίνδυνος στα πνευμόνια, ενώ οι βρομερές αναθυμιάσεις του προσομοιάζουν με τον τρομερούς καπνούς της Κολάσεως».

Ο Πάπας Ουρβανός ΙΙΙ στις αρχές του 17ου αιώνα απείλησε με αφορισμό αυτούς που κάπνιζαν μέσα σε εκκλησία. Την ίδια εποχή περίπου ο τσάρος απαγόρευσε το κάπνισμα στη Ρωσία σχεδόν μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα, ενώ ο σουλτάνος Μουράτ IV τράβηξε την υπόθεση στα άκρα: το1633 απαγόρευσε το κάπνισμα σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενώ τιμωρούσε τους καπνιστές με εκτέλεση.

Τότε, στα μέσα του 17ου αιώνα, άρχισαν οι πρώτες απαγορεύσεις του καπνίσματος σε πόλεις της Γερμανίας και της Αυστρίας, που συνεχίστηκαν τους δύο επόμενους αιώνες. Στα τέλη του 19ου στη Ρωσία είχε απαγορευτεί το κάπνισμα στους δρόμους! Το πρώτο κτίριο στο οποίο απαγορεύτηκε επισήμως το κάπνισμα ήταν το κυβερνητικό κτίριο στο Γουέλινγκτον της Νέας Ζηλανδίας το 1876.

Εδώ αξίζει να αναφέρουμε και ένα μάλλον θεαματικό ελληνικό περιστατικό στον πόλεμο κατά του καπνού: ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος, δραγουμάνος του σουλτάνου και μετέπειτα ηγεμόνας της Μολδοβλαχίας, κυκλοφόρησε ανώνυμα στα τέλη του 17ου αιώνα έναν λίβελλο κατά του καπνού, τον «Ψόγο Νικοτιανής», σε ένα ιδιαζόντως επιθετικό ύφος. Πέρα από κάποιες σωστες διαπιστώσεις, πως το κάπνισμα είναι βλαβερό, ο «Ψόγος» βρίθει ανοησιών. Ο Μαυροκορδάτος αναφέρει πως ο καπνός «εκθηλύνει την διάνοια», ενώ η χρήση του είναι «παρά φύσιν τρυφή», συνδέοντας το κάπνισμα με την ομοφυλοφιλία. Απάντηση στον λίβελο του Μαυροκορδάτου έδωσε ο Μητροφάνης Γρηγοράς με τον «Επαινο Νικοτιανής», κάτι το οποίο εξόργισε τα μάλα τον διπλωμάτη, που χαρακτήρισε τον Επαινο «βόρβορο» και τον Γρηγορά «διαφθορέα».

Και για να έρθουμε κάπως στις μέρες μας, η πρώτη συστηματική εκστρατεία εναντίον του καπνίσματος έγινε στη Γερμανία από τους ναζί! Σε κάθε Πανεπιστήμιο, ταχυδρομικό κατάστημα, στρατιωτικό νοσοκομείο ή γραφείο του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος είχαν αναρτηθεί αφίσες εναντίον του καπνίσματος, στις οποίες τονίζονταν οι βλαβερές συνέπειες αυτής τη συνήθειας. Η δυναμική και φανατική αντικαπνιστική καμπάνια (δείγμα της οποίας είναι και η αφίσα της φωτογραφίας), που διήρκεσε από τα μέσα της δεκαετίας του ’30 μέχρι το 1945, τελούσε υπό την αιγίδα του Ερευνητικού Κέντρου Καρλ Αστελ για τους Κινδύνους του Καπνού, με διαταγή του Αδόλφου Χίτλερ, ο οποίος σιχαινόταν το κάπνισμα. Επίσης δια νόμου απαγορεύτηκε το κάπνισμα σε τραμ, λεωφορεία και τρένα, αυξήθηκε η φορολογία στον καπνό, ενώ μειώθηκαν τα τσιγάρα που χορηγούνταν σε στρατιώτες. Ωστόσο όλα αυτά τα μέτρα δεν απέδωσαν – οι καπνιστές στη ναζιστική Γερμανία αυξάνονταν...

Συμπέρασμα; Οπως το κάπνισμα βλάπτει σοβαρά την υγεία, έτσι και η αντικαπνιστική υστερία βλάπτει σοβαρά την ατομική ελευθερία – και την κοινή λογική.