Η γέννηση του ελληνικού καπιταλισμού είναι ένα θέμα που απασχόλησε πολύ νωρίς –και ειδικότερα από τον Μεσοπόλεμο– την ελληνική Αριστερά, το κομμουνιστικό κίνημα, τους μαρξιστές ιστορικούς και ερευνητές. Αποτέλεσε κομβικό σημείο για την ερμηνεία της νεότερης και σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. Από τότε πέρασε πολύς καιρός. Σήμερα τα ιστορικά στοιχεία και οι δυνατότητες πρόσβασης σε αρχειακό υλικό είναι πολλαπλάσιες σε σχέση με τότε. Με αυτή την έννοια, το βιβλίο του Στάθη Κουτρουβίδη* για τη συγκρότηση της αστικής τάξης στην επαρχία των Πατρών συνεχίζει μεν μια ιστορική-επιστημονική παράδοση, αλλά με απείρως καλύτερα και ισχυρότερα επιστημονικά εργαλεία ώστε αυτή η παράδοση να τίθεται πλέον σε εντελώς καινούργια βάση. Είναι ένα βιβλίο απολύτως χρήσιμο όχι μόνο για τους ειδικούς αλλά και για τον απλό αναγνώστη.
• Κύριε Κουτρουβίδη, πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Σμίλη το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο σας με θέμα τη συγκρότηση της αστικής τάξης στην Επαρχία των Πατρών κατά τον 19ο αιώνα. Δεν είναι συνηθισμένο στις μέρες μας βιβλία να έχουν τέτοια θέματα, δηλαδή το πώς συγκροτήθηκε ο ελληνικός καπιταλισμός, τοπικά ή γενικότερα. Εσάς τι σας ώθησε να ασχοληθείτε;
Οι μελέτες γύρω από τη συγκρότηση της αστικής τάξης του 19ου αιώνα, στην πρώτη της φάση τουλάχιστον, προέρχονταν κυρίως από τη μαρξιστική ή μαρξίζουσα ιστορική σχολή, με κύριους εκπροσώπους τον Γιάννη Κορδάτο, τον Γιάννη Ζεύγο κ.ά. Ωστόσο οι έρευνες αυτές παρέμεναν σε ένα θεωρητικό πλαίσιο χωρίς την απαιτούμενη τεκμηριωτική διαδικασία. Η επόμενη φάση της επιστημονικής έρευνας, η οποία επικεντρώθηκε στη συγκρότηση της αστικής τάξης κατά τον 19ο αιώνα, προερχόταν περισσότερο από τα επιστημονικά πεδία των Πολιτικών Επιστημών και της Κοινωνιολογίας, εμμένοντας στην παντελή απουσία της αστικής τάξης στην ελληνική κοινωνία, επομένως και στην απουσία κοινωνικών ή και πολιτικών ανταγωνισμών ή την επιβίωση διαφορετικών μηχανισμών πολιτικής δράσης, όπως οι πελατειακές σχέσεις. Κατά συνέπεια, η παραπάνω προσέγγιση περιέγραφε μια κοινωνία που χαρακτηριζόταν από την απουσία εκμεταλλευτικών σχέσεων και η οποία επέβαλλε συνθήκες κοινωνικής γαλήνης.
Η δική μου έρευνα, εστιασμένη σε έναν συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, όπως είναι αυτός της βορειοδυτικής Πελοποννήσου, και εκκινώντας από τη μελέτη της αγροτικής δομής, επιχειρεί να παρέμβει σε αυτήν τη συζήτηση, χρησιμοποιώντας με μεθοδικότητα πλήθος τεκμηρίων, όπως νομίζω - κάτι όμως που μένει να επιβεβαιωθεί και από την επιστημονική κοινότητα. Μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα, εξετάζεται η συγκρότηση της αστικής τάξης, μιας ιδιόμορφης αστικής τάξης, όπως ήταν αυτή που βασίστηκε στην καλλιέργεια και στο εμπόριο του λεγόμενου «μαύρου χρυσού», της κορινθιακής σταφίδας˙εντοπίζεται δηλαδή εδώ η πρώιμη διαμόρφωση μιας ισχυρής γαιοκτητικής τάξης αστών, γεγονός που υπονομεύει την «ειρηνιστική» αντίληψη μιας κοινωνίας στην οποία απουσίαζαν οι ταξικές συγκρούσεις και οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί. Μια αντίληψη που θεωρούσε ότι δεν υφίστανται στην ελληνική ύπαιθρο πολιτικοί και κοινωνικοί ανταγωνισμοί. Η αστική τάξη με επίκεντρο τη βορειοδυτική Πελοπόννησο, επομένως, η οποία δραστηριοποιήθηκε από την ίδρυση σχεδόν του ελληνικού κράτους έως και την περίοδο της σταφιδικής κρίσης στην περιοχή, διαμόρφωσε συγκεκριμένους όρους ανάπτυξης στο σύνολο των σταφιδοφόρων περιοχών. Αυτό το αναπτυξιακό οικονομικό μοντέλο επεκτάθηκε στο σύνολο των περιοχών του βορειοδυτικού τόξου και σταδιακά προσέλκυσε το επενδυτικό ενδιαφέρον ισχυρών κεφαλαιούχων, τόσο από το εσωτερικό όσο και από το εξωτερικό (αδελφοί Γερούση, Μιχαήλ Κόλλας, Αμβουργερ κ.ά.), καθώς και εκπροσώπων άλλων κοινωνικών και επαγγελματικών κατηγοριών που ανήκαν στα μεσαία στρώματα της περιόδου και οι οποίοι διέβλεψαν ότι η οικονομία της σταφίδας μπορούσε να τους αποφέρει σημαντικά και εύκολα έσοδα. Η επικράτηση της αστικής τάξης δεν περιορίστηκε στο οικονομικό πεδίο, αλλά επεκτάθηκε στο σύνολο της κοινωνικής και πολιτικής δραστηριότητας μέσα από τις κυρίαρχες ιδέες που εξέπεμψε η αστική τάξη και υιοθετήθηκαν πλήρως και χωρίς δισταγμό από το σύνολο του πληθυσμού της ευρύτερης περιοχής.
• Στο βιβλίο σας, θα έλεγα πως κυριαρχούν δύο κατηγορίες ανθρώπων που πρωταγωνιστούν στη συγκρότηση της αστικής τάξης. Η μία είναι κοινωνική και η άλλη πολιτική. Η πρώτη αφορά ισχυρές οικονομικά οικογένειες που δραστηριοποιούνται στον τομέα των καλλιεργειών και στο εμπόριο και η άλλη αφορά πολιτικούς. Ποια είναι η σχέση που συνδέει αυτές τις δύο κατηγορίες, ταυτίζονται κάπου ή κινούνται ανεξάρτητα;
Θα παρατηρούσα απλά στην επισήμανσή σας ότι δεν πρόκειται για δύο, διαφορετικές δηλαδή, μερίδες ανθρώπων, όπως υποστηρίχθηκε στο παρελθόν από άλλους μελετητές, αλλά ουσιαστικά, όπως σωστά υπονοείτε στο δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας, για μία ενιαία κοινωνική κατηγορία. Εχει επίσης υποστηριχθεί ότι υπήρξε διαφοροποίηση ανάμεσα στην ισχυρή ομάδα των εμπόρων και στην ομάδα των γαιοκτημόνων (όσους δηλαδή διέθεταν σημαντικές εκτάσεις γης και αντιπροσώπευαν τους απογόνους των οικογενειών των προκρίτων της οθωμανικής περιόδου) στην περιοχή, συμπέρασμα όμως με εξίσου μικρή τεκμηριωτική επαλήθευση. Από την έρευνα προέκυψε ότι σε αυτήν την κατηγορία πολλοί πρωταγωνιστές της κοινωνικής και οικονομικής, αλλά και της πολιτικής ζωής του τόπου διασυνδέονται μέσα από διαφορετικές και ποικίλες διαδρομές. Η πολιτική μερίδα μπορεί να μην πρωταγωνιστεί εμφανώς στο σύνολο των οικονομικών διεργασιών της ευρύτερης περιοχής, ωστόσο επηρεάζει και επηρεάζεται από ό,τι ισχύει στο πεδίο των οικονομικών εξελίξεων και ανάλογα λαμβάνει θέση. Επί παραδείγματι, ο Γεώργιος Σωτηριάδης, ήδη από το 1850, υπήρξε σημαντικός κάτοχος σταφιδικών εκτάσεων στην περιοχή Βραχναίικα του Δήμου Πατρών· αν και δεν πρωταγωνιστεί στα πολιτικά δρώμενα της περιοχής, δραστηριοποιείται στην πολιτική καθώς συμμετέχει στις δημοτικές εκλογές - και μάλιστα εκλέγεται δημοτικός σύμβουλος της πόλης. Η κοινή μάλιστα εκπροσώπηση της αστικής τάξης στο επίπεδο της κεντρικής ή ακόμα και της τοπικής εξουσίας δεν ήταν εκτός της συζήτησης του πολιτικού κάδρου της περιόδου, ακόμα και στην περίπτωση που αυτή δεν επιτυγχανόταν.
Η διασύνδεση, βέβαια, των δύο αυτών πεδίων, δηλαδή της οικονομίας και της πολιτικής, γίνεται ακόμα πιο ισχυρή στο πλαίσιο της σταφιδικής κρίσης, στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν πια αναζητείται η πολιτική λύση αντιμετώπισης των προβλημάτων που έχουν ανακύψει από τη δυσκολία διάθεσης του σταφιδικού πλεονάσματος στις διεθνείς αγορές και επομένως, τόσο η κεντρική όσο και η τοπική εξουσία αναζητούν λύσεις και παρεμβάσεις στο πρόβλημα προκειμένου να ομαλοποιηθεί η κατάσταση και να διατηρηθεί η κοινωνική συνοχή.
• Το λιμάνι της πόλης παίζει ρόλο στην αστικοποίησή της, με δεδομένο ότι τη φέρνει σε επαφή με την αναπτυγμένη Ευρώπη; Ρωτάω γιατί είναι γνωστό ότι στο σκέλος των ιδεών το λιμάνι έπαιξε ρόλο για την είσοδο αναρχικών ιδεών στην πόλη, κυρίως από την Ιταλία.
Το λιμάνι αναμφισβήτητα επηρεάζει, στον έναν ή στον άλλο βαθμό, την αστικοποίηση της πόλης των Πατρών. Αλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι όταν, αμέσως μετά την απελευθέρωση, αποφασίζεται η πόλη να επεκταθεί και να δημιουργηθεί η νέα πόλη (δηλαδή η «Κάτω Πόλη»), επιλέγεται η επέκτασή της να γίνει προς το λιμάνι, γιατί οι πολεοδόμοι διαβλέπουν ότι η πόλη θα μετατραπεί σε κέντρο εμπορίου και αγοράς, όπως και γίνεται. Θα έλεγα επίσης ότι η διαδικασία λειτουργεί κάπως αντίστροφα. Είναι κυρίως η εμπορευματική οικονομία της σταφίδας εκείνη που σταδιακά διαμορφώνει τους όρους λειτουργίας, επέκτασης και ανάπτυξης του λιμανιού της πόλης της Πάτρας και όχι το αντίστροφο. Το λιμάνι υπήρχε στην περιοχή, ωστόσο η μεγάλη του ανάπτυξη συνέβη λόγω της οικονομίας της σταφίδας· και ήταν βέβαια αυτή που επέτρεψε τη μεταφορά προϊόντων και ιδεών, αλλά και ενδυνάμωσε την επικοινωνία της πόλης με τα εμπορικά κέντρα του εξωτερικού. Το ίδιο ίσχυσε σαφέστατα και με μια σειρά άλλες δραστηριότητες εκτός του λιμανιού, που σχετίστηκαν ή εξαρτήθηκαν από το εμπόριο του πιο πολύτιμου προϊόντος, όχι μόνο της περιοχής, αλλά ολόκληρης της ελληνικής οικονομίας, της κορινθιακής σταφίδας. Οι περιπτώσεις της οινοποιίας ή εκείνης της ξυλουργίας αποτελούν δύο πεδία τα οποία συνδέονται άρρηκτα με την οικονομία της σταφίδας στην περιοχή. Η διαδικασία για παράδειγμα της κατασκευής οίνου από σταφίδα, ο γνωστός και ως σταφιδίτης οίνος, καθώς και η κατασκευή των κιβωτίων τα οποία χρησιμοποιούνταν για την ασφαλή μεταφορά του πολύτιμου προϊόντος στην εξωτερική αγορά παρέμεναν λειτουργίες άμεσα συνδεδεμένες με την παραγωγή και το εμπόριο της σταφίδας.
Φυσικά βεβαίως, το παράθυρο του λιμανιού προς την Ευρώπη αποτέλεσε αναμφισβήτητα την πύλη εισόδου, εκτός των αναγκαίων προϊόντων από και προς αυτό, και των σημαντικών ιδεολογικών προταγμάτων και ιδεών που κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη και τα εμπορικά της κέντρα. Οι ιδέες του αναρχισμού ή οι κοινωνιστικές και οι σοσιαλιστικές ιδέες κάνουν δειλά δειλά την εμφάνισή τους στην περιοχή της Πάτρας, χωρίς ωστόσο να πετυχαίνουν εμφανώς να ριζώσουν στην κοινωνία, πέρα από ορισμένες εξάρσεις σε στιγμές κρίσης της οικονομίας.
• Γνωρίζουμε από την Ιστορία πως η απαρχή του καπιταλισμού είναι η συγκρότηση του εμπορευματικού κεφαλαίου και η προσαρμογή της παραγωγής στις ανάγκες της αγοράς. Η παραγωγή δηλαδή με αποκλειστικό σκοπό το εμπόριο. Αυτό το σχήμα πώς βρίσκει κοινωνική έκφραση στην Επαρχία των Πατρών;
Νομίζω ότι το ερώτημά σας εντοπίζει ακριβώς τη γενεσιουργό αιτία της αστικής συγκρότησης στην ευρύτερη περιοχή της Πάτρας. Τα κεφάλαια που συσσωρεύονται από το εμπόριο της σταφίδας, αλλά και κατ’ επέκταση από την ιδιοποίηση μέρους της πρώην Εθνικής Γης, τον έλεγχο της παραγωγής, τον έλεγχο της εργασίας, τον έλεγχο των τιμών και του πιστωτικού συστήματος που επιτυγχάνουν -στον βαθμό που αυτοί επιτυγχάνονται- διαμορφώνουν τη βάση της επικράτησής τους στο σύνολο της κοινωνικής συγκρότησης. Η συγκρότηση αυτή ωστόσο, όπως επιχειρείται να καταδείξει η μελέτη, δεν συνιστά μόνο μια οικονομικού χαρακτήρα σχέση, αλλά και ιδεολογική, κοινωνική, πολιτική, ακόμα και πολιτισμική, επηρεάζοντας το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. Η αστική αυτή τάξη συγκροτείται από επήλυδες εμπόρους, κτηματίες, απογόνους των προκρίτων, μιας σημαντικής μερίδας των νέων αστικών επαγγελμάτων οι οποίοι σε μια πρώτη φάση αποσπούν τα ευφορότερα εδάφη και στη συνέχεια πετυχαίνουν μέσα από διαφορετικές διαδικασίες και οικονομικές διεργασίες να παραμείνουν στο κοινωνικό και οικονομικό προσκήνιο για περισσότερο από έναν αιώνα.
• Η συγκρότηση της αστικής τάξης στην Πάτρα έχει διαφορές σε σχέση με τη συγκρότηση της αστικής τάξης σε άλλα μέρη της χώρας; Ποια είναι τα ιδιαίτερα στοιχεία της περιοχής που βοηθούν σε αυτή τη συγκρότηση;
Εχετε απόλυτο δίκιο ότι η συγκρότηση της αστικής τάξης στην περιοχή διαμορφώνει συγκεκριμένους όρους ανάπτυξης, διαφορετικούς ενδεχομένως από τους όρους ανάπτυξης της αστικής τάξης άλλων περιοχών της χώρας την ίδια περίπου περίοδο, όπως αυτή της Ερμούπολης ή αυτή του Πειραιά, στις πόλεις και στα ισχυρά αστικά κέντρα του 19ου αιώνα στα οποία βασίζεται η ελληνική οικονομία. Ετσι, για παράδειγμα, γνωρίζουμε -είμαστε βέβαιο- μέσα από αντίστοιχες μελέτες συναδέλφων ότι η ταυτότητα του Πειραιώτη αστού διαφέρει σημαντικά από αυτήν του αστού της πόλης της Πάτρας ή του Ερμουπολίτη. Αλλωστε η έννοια του αστού δεν συγκροτείται πάνω στη βάση κοινών ιδεών και αντιλήψεων ή, με άλλα λόγια, η έννοια του αστού δεν λειτουργεί ομογενοποιητικά στο σύνολο της χώρας, αλλά αποκτά διαφορετικά ταυτοτικά στοιχεία ανά περιοχή και βασίζεται στους επιμέρους οικονομικούς όρους συγκρότησης της οικονομίας. Η ταυτότητα του Πατρινού αστού χαρακτηρίζεται από σημαντικά τμήματα ιδιόκτητης γης που προέρχονταν από αυτό που προσδιορίζεται ως Εθνική Γη, ταχεία κεφαλαιοποίηση, σημαντικό εκχρηματισμό των οικονομικών συναλλαγών, υψηλό ποσοστό δανεισμού, ιδιαίτερη σύνδεση της πόλης και των λειτουργιών της με την ύπαιθρο. Η ομογενοποίηση της αστικής τάξης χρειάζεται λίγα χρόνια αργότερα για να επιτευχθεί στο σύνολο της χώρας και μάλλον υπό το βάρος άλλων, σημαντικών διεργασιών, που ωστόσο δεν έχουν πλέον/τόσο να κάνουν με τη σταφίδα και την οικονομία της.
• Η αστική τάξη των Πατρών τον 19ο αιώνα -ο τύπος δηλαδή των αστών που δημιουργήθηκε τότε- βρίσκει συνέχεια στον 20ό αιώνα; Εχετε μελετήσει καθόλου αυτό το θέμα; Σκέφτεστε να συνεχίσετε την έρευνα και στον 20ό αιώνα με δεδομένο ότι από ένα σημείο και μετά η Πάτρα γίνεται μία από τις ισχυρότερες βιομηχανικά πόλεις της χώρας;
Νομίζω ότι η αρχική κεφαλαιακή συσσώρευση που επιτεύχθηκε μέσα από το εμπόριο της σταφίδας, έως και τη σταφιδική κρίση στα τέλη του 19ου αιώνα, διοχετεύεται ως επί το πλείστον στο εσωτερικό της σταφιδικής οικονομίας, πέρα από ελάχιστες περιπτώσεις, όπως ήταν ο κλάδος Ανώνυμων Εταιρειών ή η πρώτη καθετοποιημένη επιχείρηση της πόλης, η Ελληνική Οινοποιία (1858). Ενώ μετά την κρίση το όποιο κεφαλαιακό απόθεμα υπάρχει, αρχίζει σταδιακά και σε βάθος χρόνου να διοχετεύεται σε άλλου τύπου παραγωγικές δραστηριότητες, επομένως και στη βιομηχανία. Αυτή η εξέλιξη είχε ως αποτέλεσμα μια εμπορευματικού τύπου οικονομία, και παρά τους συνεχείς κλυδωνισμούς που υφίσταται λόγω της σταφιδικής κρίσης, να μετατραπεί σε σύντομο χρονικό διάστημα σε ένα ισχυρό βιομηχανικό κέντρο.
*Ο Στάθης Κουτρουβίδης είναι ιστορικός στο Τμήμα Κοινοβουλευτικών Αρχείων της Βιβλιοθήκης της Βουλής
πηγή: https://www.efsyn.gr