Ο Μ. Καραγάτσης (23 Ιουνίου 1908 − 14 Σεπτεμβρίου 1960) ήταν πεζογράφος, ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς της «Γενιάς του ’30». Το πραγματικό του όνομα ήταν Δημήτριος Ροδόπουλος. Το ψευδώνυμο Καραγάτσης προήλθε από το δέντρο πτελέα ή καραγάτσι στο εξοχικό της οικογένειάς του στη Ραψάνη της Θεσσαλίας, όπου περνούσε τα περισσότερα εφηβικά καλοκαίρια του. Εκεί συνήθιζε να διαβάζει καθισμένος κάτω από ένα καραγάτσι που βρισκόταν στον περίβολο της εκκλησίας του χωριού. Το «Μ.» του ψευδωνύμου του προήλθε πιθανότατα από το ρώσικο όνομα «Μίτια» (ρωσική εκδοχή του Δημήτρης), με το οποίο τον αποκαλούσαν φίλοι και συμφοιτητές του, λόγω της μεγάλης του αγάπης για τον Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι και ιδιαίτερα για το έργο Αδερφοί Καραμάζοφ. Το γεγονός ότι υπέγραφε τα έργα του ως «Μ. Καραγάτσης» προκάλεσε σύγχυση σε αρκετούς φιλολόγους, που συχνά ερμήνευαν το «Μ» ως Μιχάλης, λόγω των ηρώων του, Μιχάλη Καραμάνου (στον Γιούγκερμαν) και Μιχάλη Ρούση (στον Μεγάλο ύπνο), που θεωρούνται περσόνες του συγγραφέα. Παρόλα αυτά σύμφωνα με πρόσφατη προφορική μαρτυρία της κόρης του Μαρίνας Καραγάτση το αρχικό γράμμα «Μ.» μπροστά από το ψευδώνυμο Καραγάτσης πράγματι παραπέμπει στο όνομα Μιχάλης. Όμως το μυστήριο του γράμματος «Μ» δεν θα μπορέσει ποτέ να εξαλειφθεί, διότι ο Καραγάτσης δεν δήλωσε δημόσια ποια η σημασία του.
Κηδεύεται την ίδια μέρα και στον τάφο του χαράζεται το επίγραμμα από το έργο του Το μεγάλο συναξάρι: «Οι μοναδικές ομορφιές είναι προνόμιο του θανάτου».
Έργο
Δημιουργός «μεγάλης πνοής» ο Μ. Καραγάτσης από την αρχή της συγγραφικής του δραστηριότητας εμφανίστηκε με αρετές τεχνίτη. Διακρίνεται η ικανότητά του να δημιουργεί πρωτότυπους αφηγηματικούς χαρακτήρες και πλοκές που κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη.
Τα πρώτα έργα του Καραγάτση, από το 1925 ως το 1933, ήταν διηγήματα. Από αυτά, όσα γράφτηκαν πριν από το 1927, δεν τα εξέδωσε ο ίδιος. Το 1933, με το μυθιστόρημα Συνταγματάρχης Λιάπκιν, εγκαινιάστηκε η ώριμη περίοδος της πεζογραφίας του. Τα τρία πρώτα μυθιστορήματά του, Συνταγματάρχης Λιάπκιν, Χίμαιρα, Γιούγκερμαν, αποτελούν μια τριλογία με τίτλο Εγκλιματισμός κάτω από τον Φοίβο. Κοινό τους θέμα είναι η αποτυχημένη προσπάθεια τριών ξένων που βρέθηκαν στην Ελλάδα να προσαρμοστούν: ο συνταγματάρχης Λιάπκιν ήταν υπαρκτό πρόσωπο, ο Ρώσος στρατιωτικός Βασίλι Βασίλιεβιτς Νταβίντωφ, ο οποίος μετά τη Ρωσική Επανάσταση βρέθηκε στη Λάρισα, όπου εργαζόταν στη Γεωργική Σχολή. Ο κεντρικός ήρωας του Γιούγκερμαν ήταν επίσης Ρώσος στρατιωτικός, ο οποίος εξελίχθηκε σε μεγάλο οικονομικό παράγοντα της Αθήνας. Η ηρωίδα της Χίμαιρας, Μαρίνα, ήταν Γαλλίδα, παντρεμένη με Έλληνα ναυτικό, που ζούσε στη Σύρο. Και οι τρεις ήρωες απέτυχαν να «εγκλιματιστούν» και τελικά οδηγήθηκαν στην καταστροφή.
Επόμενος σημαντικός σταθμός στην πεζογραφία του ήταν το Χαμένο νησί, έργο που ξεχωρίζει από την υπόλοιπη πεζογραφία του εξ αιτίας της απόστασής του από το ρεαλισμό και τη σύγχρονη πραγματικότητα. (Ο ίδιος το χαρακτήρισε «φανταστική νουβέλα»). Κεντρικός ήρωας του έργου είναι ο Γερόλυμος Αβαράτος, δεύτερος πλοίαρχος και μοναδικός επιζών από το πλήρωμα ενός πλοίου που ναυάγησε στην Τήλο. Ο ήρωας αναγκάστηκε να μείνει στο νησί για καιρό εξαιτίας άσχημων καιρικών συνθηκών. Σταδιακά οι κάτοικοι του νησιού παρατήρησαν περίεργα κλιματικά φαινόμενα, διαπίστωσαν ότι οι πυξίδες έδιναν λανθασμένες συντεταγμένες και τέλος αποκαλύφθηκε ότι το νησί είχε αποκοπεί από την υφαλοκρηπίδα και έπειτα από ταξίδι στη θάλασσα σταθεροποιήθηκε στον Ειρηνικό Ωκεανό με το όνομα Ταϊλί.
Στη συνέχεια ο συγγραφέας επιχείρησε να γράψει μια ευρεία, ιστορικού περιεχομένου σύνθεση, με γενικό τίτλο Ο κόσμος που πεθαίνει. Η σειρά θα περιελάμβανε 10 βιβλία που θα αναφέρονταν στην ιστορία μιας οικογένειας από το 1821 ως τη σύγχρονη εποχή. Από αυτά έγραψε τελικά μόνο τρία: Ο κοτζάμπασης του Καστρόπυργου, Αίμα χαμένο και κερδισμένο, Τα στερνά του Μίχαλου. Ο ήρωας του Κοτζάμπαση του Καστρόπυργου, Μίχαλος Ρούσης, ήταν Έλληνας προεστός που αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους και αλλαξοπίστησε, για να σώσει τη ζωή του. Η ιστορία βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα από τη ζωή ενός προγόνου του, του Μήτρου Ροδηθάνα ή Ροδόπουλου.
Παρ’ όλο που ο συγγραφέας δεν ολοκλήρωσε αυτή τη σύνθεση, συνέχισε να ενδιαφέρεται για ιστορικά θέματα και να εμπνέεται από αυτά: Αποπειράθηκε να γράψει ένα τρίτομο ιστορικό έργο, την Ιστορία των Ελλήνων, από το οποίο έγραψε τελικά μόνο τον πρώτο τόμο για την αρχαία Ελλάδα και έγραψε τη μυθιστορηματική βιογραφία Βασίλης Λάσκος, για τον πλοίαρχο του υποβρυχίου «Κατσώνης». Το τελευταίο έργο του σχετικό με την ιστορία έχει τελείως διαφορετικό χαρακτήρα: το Σέργιος και Βάκχος, με πρωταγωνιστές τους Αγίους Σέργιο και Βάκχο, είναι σατιρική και καυστική κριτική και απομυθοποίηση της Ιστορίας. Για αυτό το έργο έγραψε εκτενές κείμενο ο Ανδρέας Εμπειρίκος, το οποίο δημοσιεύθηκε μετά τον θάνατό τους και αποτελεί τεκμήριο της φιλίας τους και του θαυμασμού του Εμπειρίκου για τον Καραγάτση.
Προς το τέλος της ζωής του σχεδίαζε άλλη μια ενότητα τεσσάρων έργων, από την οποία πρόλαβε να ξεκινήσει μόνο Το 10. Το έργο διαδραματίζεται σε μια λαϊκή πολυκατοικία του Πειραιά. Μάλιστα ο συγγραφέας επισκεπτόταν κάθε πρωί το λιμάνι και παρατηρούσε την κίνηση και τη ζωή εκεί για να αντλήσει υλικό. Το ημιτελές μυθιστόρημά του εκδόθηκε μετά το θάνατό του.
Ο χαρακτηρισμός που απέδωσαν οι περισσότεροι κριτικοί της λογοτεχνίας στον Καραγάτση ήταν «γεννημένος πεζογράφος». Όλοι αναγνώριζαν την αφηγηματική του ευχέρεια και τη δημιουργική φαντασία του. Ειδικά η φαντασία του είναι αυτό που τον ξεχωρίζει από τους περισσότερους πεζογράφους και όχι μόνο αυτούς της γενιάς του ‘30. Πολλοί τον κατηγόρησαν ως προχειρογράφο, που δεν ενδιαφερόταν για την επιμέλεια της μορφής των έργων του. Η αλήθεια είναι ότι τα χειρόγραφά του δείχνουν ότι σπάνια έκανε αλλαγές στα έργα του, αλλά αυτό αποδεικνύει ακριβώς την αφηγηματική ευχέρεια που έλειπε από πολλούς συγγραφείς της γενιάς του.
Εργογραφία
βλ. Μ. Καραγάτσης (εργογραφία) για πλήρη χρονολογικό κατάλογο
Μυθιστορήματα
- «Γιούγκερμαν»*, 1938
- «Ο Γιούγκερμαν και τα στερνά του»*, 1941 – ISBN 978-960-05-1305-9
- «Η Μεγάλη Χίμαιρα»*, 1953 – ISBN 960-05-0148-3
- «Ο συνταγματάρχης Λιάπκιν»*, 1955 – ISBN 978-960-503-049-0
- «Ο κοτζάμπασης του Καστρόπυργου» – ISBN 960-05-0206-4
- «Ο μεγάλος ύπνος» – ISBN 960-05-0397-4
- «Ένας χαμένος κόσμος» – ISBN 978-960-05-1543-5
- «Αίμα χαμένο και κερδισμένο» – ISBN 960-05-0396-6
- «Άμρι α Μούγκου, στο χέρι του Θεού» – ISBN 960-05-0178-5
- «Τα στερνά του Μίχαλου» – ISBN 978-960-05-0443-9
- «Ο θάνατος κι ο Θόδωρος» – ISBN 960-05-0011-8
- «Ο κίτρινος φάκελος» – ISBN 978-960-05-0058-5
- «Το Μυθιστόρημα των Τεσσάρων», μαζί με τους Ηλ.Βενέζη, Αγγ. Τερζάκη, Στ. Μυριβήλη – ISBN 960-05-0063-0
- «Σέργιος και Βάκχος» – ISBN 978-960-05-0507-8
- «Η θαυμαστή ιστορία των αγίων Σέργιου και Βάκχου» (επιτομή του μυθιστορήματος Σέργιος και Βάκχος) – ISBN 960-05-0970-0
- «Το 10» (ημιτελές) – ISBN 978-960-05-1056-0
Νουβέλες
- «Ο συνταγματάρχης Λιάπκιν»*, 1933
- «Χίμαιρα»*, 1936 – ISBN 978-960-05-1660-9
- «Λειτουργία σε λα ύφεσις» – ISBN 960-05-1165-9
- «To χαμένο νησί» – ISBN 960-05-0306-0
* Λιάπκιν, Χίμαιρα και Γιούγκερμαν αποτελούν, με θέληση του συγγραφέα, την τριλογία «Εγκλιματισμός κάτω από το Φοίβο».
Συλλογές διηγημάτων
- «Το συναξάρι των αμαρτωλών» α’ έκδοση «Γκοβόστης», 1935
- «Η μεγάλη λιτανεία» α’ έκδοση «Βιβλιοπωλείον της Εστίας» 1956, (Α’ Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας στην κατηγορία «Διηγήματος» για το 1956.) Τελευταία 2002:ISBN 960-05-0577-2
- «Το μεγάλο συναξάρι» α’ εκδ. «Αετός» 1952, τελευταία 1999: ISBN 960-05-0093-2
- «Νεανικά διηγήματα» α’ έδκ. «Εστία», 1993: ISBN 960-05-0520-9
- «Ιστορίες αμαρτίας και αγιοσύνης» (επιλογή διηγημάτων από την «Λιτανεία των Ασεβών» και το «Συναξάρι των αμαρτωλών», α’ έκδ. «Εστία», 2003: ISBN 960-05-0947-6
Άλλα έργα
- «Βασίλης Λάσκος» μυθιστορηματική βιογραφία, 1948 – ISBN 960-05-0301-Χ (για τον Βασίλη Λάσκο)
- «Η Ιστορία των Ελλήνων», 1952 – ISBN 960-05-0595-0
- «Καταδρομή», σενάριο ταινίας που σκηνοθέτησε ο ίδιος
- «Το μπαρ Ελδοράδο», θεατρικό έργο , 1946
- Κάρμεν η χιτάνα, θεατρική διασκευή , 1948
- «Περιπλάνηση στον κόσμο», ταξιδιωτικό, 2002 ISBN 960-05-1013-Χ
- Μ. Καραγάτση, «Κριτική Θεάτρου, 1946-1960», 1999 ISBN 960-05-0880-1
Μεταφορές και διασκευές των έργων του
- Θέατρο
- «Η μεγάλη χίμαιρα», δραματοποίηση του μυθιστορήματος, 2014. Διασκευή Στρατής Πασχάλης, Σκηνοθεσία Δημήτρης Τάρλοου. Παγκόσμια πρώτη στο Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου τον Ιούλιο του 2014. Στη συνέχεια παίχτηκε στο θέατρο «Πορεία» με πρωταγωνιστές (α΄ διανομή) την Αλεξάνδρα Αϊδίνη και τον Νίκο Ψαρρά [3]
- «Το 10», μουσικός μονόλογος εμπνευσμένος από το μυθιστόρημα, (δραματοποιημένο αναλόγιο) από τον Γιώργο Νινιό, στο θέατρο «Αγγέλων Βήμα»
- Τηλεόραση
- «Γιούγκερμαν», τηλεοπτική σειρά 140 επεισοδίων, παραγωγής 1976, ΥΕΝΕΔ.
- «Γιούγκερμαν», τηλεοπτική σειρά 17 επεισοδίων, παραγωγής 2007, ΑΝΤ1
- «Συνταγματάρχης Λιάπκιν», τηλεοπτική σειρά 48 επεισοδίων, παραγωγής 1979, ΥΕΝΕΔ
- «Ο κίτρινος φάκελος», τηλεοπτική σειρά 11 επεισοδίων, παραγωγής 1981, ΕΡΤ (η σειρά δεν προβλήθηκε ποτέ)
- «Ο κίτρινος φάκελος», τηλεοπτική σειρά 39 επεισοδιων, παραγωγής 1990, ΑΝΤ1
- «Το μπουρίνι», τηλεοπτική σειρά 5 επεισοδίων (μεταφορά του ομώνυμου διηγήματος), παραγωγής 1987, ΕΤ2
- «Το 10», τηλεοπτική σειρά 18 επεισοδίων, παραγωγής 2007, ALPHA
- «Το νερό της βροχής», τηλεταινία (μεταφορά του ομώνυμου διηγήματος), σε σενάριο και σκηνοθεσία Φρίντας Λιάππα. Παραγωγή 1983, ΕΡΤ
- «Το μυθιστόρημα των τεσσάρων», τηλεοπτική σειρά 13 επεισοδίων, παραγωγής 1981, ΥΕΝΕΔ
Βιβλιογραφία
- Β. Αθανασόπουλος, Οι μάσκες του ρεαλισμού, τ. Β-Γ, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2003
- Η μεσοπολεμική πεζογραφία, εκδ. Σοκόλη, τ. Δ
- Mario Vitti, H γενιά του 30. Ιδελογία και μορφή. εκδ.Ερμής, Αθήνα 1977
- Α. Εμπειρίκος: Ο «Σέργιος και Βάκχος» του Μ. Καραγάτση, εκδόσεις «Άγρα» και «Εστία», Αθήνα 2014
- Α. Καραντώνη, Πεζογράφοι και πεζογραφήματα της γενιάς του ’30, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 1977
- Κ.Μητσάκη, Νεοελληνική πεζογραφία. Η γενιά του ’30, Αθήνα 1977
- Κ.Α. Δημάδης, Δικτατορία-Πόλεμος και πεζογραφία. 1936-1944, εκδ. Γνώση, ΑΘήνα 1991
- Ιωσήφ Βιβιλάκης, «O θεατρικός Kαραγάτσης», Παράβασις, Eπιστημονικό Δελτίο Tμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Aθηνών,τομ. 1 (1995), Kαστανιώτης, Aθήνα, σελ. 227-258.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
- Ιστοσελίδα Μ. Καραγάτση στο Εθνικό Κέντρο Βιβλίου
- Στέλλα Λοίζου: “Μ.Καραγάτσης,Τολμούσε να αναιρεί ακόμη και τον εαυτό του”, το Βήμα 14/11/99
- Μάρω Δούκα: “Ένας αντισχολικός συγγραφέας”, Νέα Εστία, Δεκέμβριος 2000
- Νικ. Αντωνοπούλου: “Η πολιτική φιλοσοφία του Καραγάτση στην «επαναστατική» τριλογία του”, αναδημοσίευση από το περιοδικό Νέα Εστία, τεύχος 1536
- Κώστα Γεωργουσόπουλου: “Το «δέκα» των τραυμάτων”, τα Νέα, 3/5/03
- Μ. Καραγάτσης (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
- Μ. Καραγάτσης [1]
- ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ Καθημερινή
- Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας «Η Κυρία Νίτσα».
- https://el.wikipedia.org
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΚΙ ΕΔΩ: