(Μέρος Β’)
Η δράση της ομάδας Επί τα Πρόσω
Η εμφάνιση ομάδων που χαρακτηρίζονταν αναρχικές, αναρχοχριστιανικές και αναρχοσοσιαλιστικές, κατά τα τέλη του 19ου αιώνα έως τις αρχές του 20ου στον ελλαδικό χώρο και ειδικότερα στην βορειοδυτική Πελοπόννησο, χρονικά συμπίπτει με τη λεγόμενη «σταφιδική κρίση». Στην Πάτρα, για την περίοδο που εξετάζουμε, δύο είναι οι ομάδες που δραστηριοποιήθηκαν και απασχόλησαν τις κρατικές διωκτικές αρχές στα γεγονότα της «σταφιδικής κρίσης»: α) Επί τα Πρόσω και β) Αρμαγεδών. Οι δύο αυτές ομάδες προήλθαν από την διάσπαση της Σοσιαλιστικής Αδελφότητας. Σ’ αυτή την ενότητα θα μας απασχολήσει η δραστηριότητα της ομάδας Επί τα Πρόσω, σε σχέση πάντα με την δράση της στα γεγονότα της «σταφιδικής κρίσης».
Η αναρχική ομάδα Επί τα Πρόσω είχε την μεγαλύτερη δράση στα γεγονότα της εποχής και απασχόλησε αρκετά τις διωκτικές αρχές. Η εφημερίδα εκδίδονταν από το 1896 έως το 1898 και πρόσκειται στους διαγραμμένους αναρχικούς από την Διεθνή, στο συνέδριο του Λονδίνου το 1896. Δραστηριοποιούνταν στην Πάτρα, ενώ είχε συμμετοχή σε συλλαλητήρια, με εκφορά λόγων και διέτρεχε τα χωριά που βρίσκονταν σε αναβρασμό.[1] Η εφημερίδα εκδίδεται από τον κορίνθιο δημοσιογράφο Ι. Μαγγανάρα. Κάποιοι από τα μέλη, που ήταν ταυτόχρονα και συντάκτες, ήταν ο δημοσιογράφος και τυπογράφος Δ. Καραμπίλιας, ο δικηγόρος Β. Καλλιοντζής, ο ποιητής Παν. Τσεκούρας, ενώ στην Αθήνα συνεργάζονταν με τους φοιτητές Ιατρικής από τον Πύργο Δημ. Αρνέλλο και Δημ. Μπατούνα. Εκτός από τις επαφές με συντρόφους τους στην Αθήνα και τον Πύργο, η ομάδα είχε επικοινωνία και με ευρωπαϊκές ομάδες, όπως με την συλλογικότητα της εφημερίδας Temps Nouveaux στο Παρίσι. Τα μέλη της προχώρησαν και στην έκδοση αρκετών βιβλίων θεωρητικών της αναρχίας.[2]
Οι αναρχικοί της Επί τα Πρόσω αντιλαμβανόμενοι την σοβαρότητα των γεγονότων που διαδραματίζει η «σταφιδική κρίση», βλέποντας την απήχηση των λόγων τους καθώς και την εξεγερσιακή διάθεση των αγροτικών πληθυσμών, δράττονται της ευκαιρίας και συμμετέχουν ενεργά στις κατά τόπους εκδηλώσεις διαμαρτυρίας. Αυτή η συγκυρία συνέβαλε ταυτόχρονα στην ανάπτυξη, αλλά και στην εξασθένιση της διάδοσης του αναρχικού λόγου. Έτσι από την μία τα μέλη της Επί τα Πρόσω, φαίνεται ότι συμμετέχουν σε πολλές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας (συγκεντρώσεις, πορείες, εξεγερσιακά γεγονότα), ενώ από την άλλη η συμμετοχή τους γίνεται η αιτία για απανωτές και χρόνιες διώξεις από το κράτος, με φυλακίσεις και καταδικαστικές αποφάσεις, με άλλες προφάσεις, που τελικώς οδήγησαν στην διαφυγή ορισμένων στο εξωτερικό, αλλά και σε διάφορα αστικά κέντρα του ελλαδικού χώρου. Κάποιοι βέβαια ίσως να ακολούθησαν και το μεταναστευτικό ρεύμα για Αμερική.
Η σύγκληση του αναρχικού λόγου με των αγροτών, υπήρξε απόλυτη στην θεώρηση της αδικίας, καθώς και στην εξέγερση ενάντια στο κράτος που την παράγει. Τα παραπάνω τα επιβεβαιώνουν κείμενα της ομάδας Επί τα Πρόσω όπως αυτό: «Όποιος από τους χωριάτες δεν πιστεύει ότι ο σταφιδέμπορος τον κλέβει, και ότι ο σταφιδέμπορος ζη από τον κόπο του χωριάτη, τον ρωτούμε να μας πει: που βρίσκει ο σταφιδέμπορος τα χρήματα κι έχει τόσους υπαλλήλους στο γραφείο του, που βρήκε τα χρήματα κι έχει νοικιασμένες αποθήκες, που βρίσκει τα χρήματα και ζη σαν αγάς; Γιατί, βέβαια, θέλει πολλά χρήματα για νάχη τόσο ωραίο γραφείο με τόσους πολλούς υπαλλήλους, και να κάνει τόσο μεγάλα έξοδα για να ζη πλούσια, για να κάθεται αυτός, η γυναίκα του και τα παιδιά του -αν έχει- σε τόσο όμορφο και μεγάλο σπίτι, που είναι σαν παλάτι.
Που τα βρίσκει αυτά τα χρήματα;
Αυτά τα χρήματα είναι ο ιδρώτας του δυστυχισμένου του χωριάτη που σαπίζει το κορμί του η βροχή και το άγριο του χειμώνα κρύο, όταν κλαδεύη τη σταφίδα του, όταν τη σκάβη και τη σκαλίζει με το βαριό ξυνάρι αυτός μαζί με τη γυναίκα του και τα παιδιά του. […]Περιμένει νάρθη ο Αύγουστος, ελπίζοντας καλυτρέψη της δυστυχίας, της φτώχιας και της κακομοιριάς που είναι ως το λαιμό βουτηγμένος. Και όταν έρθει ο με τόσο καρδιοχτύπι και ο με τόσες ελπίδες προσμενόμενος Αύγουστος, τότε όλα φεύγουνε, πετάνε, και οι ελπίδες και η χαρά και το γέλιο από τον χωριάτη, γιατί ο άτιμος τοκογλύφος, ο σταφιδέμπορας, ο σταφιδοαποθηκάριος, τον φέρνει, με την τέχνη που ξέρει να κλέβη, χωρίς να το νοιώθη ο χωριάτης, ίσια, ίσια, τότε; Τότε πάλι ο δυστυχισμένος και κακότυχος χωριάτης αρχινάει την ίδια ζωή με τη δυστυχία και στέρηση, ελπίζοντας τον ερχόμενο Αύγουστο να καλυτερέψει.
Δεν ξέρει ότι ως ότου αφίνει και τον κλέβουν ποτέ δεν θα ιδή θεού πρόσωπο και πάντοτε θα ζη δυστυχισμένα και μια ζωή κακορίζικη»[3].
Μέσα από τις στήλες της εφημερίδας, τα μέλη της ομάδας καλούσαν τον κόσμο σε εξέγερση. Το παρακάτω κείμενο είναι ένα συμβουλευτικό απόσπασμα με τίτλο: «Προς τους Πλουσίους», όπου καλεί τους πλούσιους να συνετιστούν γιατί η εξέγερση πλησιάζει: […]Από ημέρας εις ημέραν η αθλιότης και η πενία, η διαφθορά και η δυστυχία, η κακοδαιμονία και η κακία επικινδύνως επιτείνονται.[…] Η ανισότης, η επικρατούσα έν τη παρούση κοινωνία, αυξάνει καταπληκτικώς. […] Δεν φοβείσθε μη οι δυστυχείς ούτοι, οι νυν μετά τοσαύτης καρτερίας και υπομονής υποφέροντες της δυστυχίαν, την αθλιότητα, την πενίαν, τας καταπιέσεις σας, εν εσχάτη απελπισία και αποφάσει συσωματούμενοι τιμωρήσωσι φοβερώς και σκληρώς τους αιτίους της αθλίας καταστάσεώς των; Και είναι φοβερά η οργή του λαού, όστις επί πολύ υπομείνας απεφάσισε να τιμωρήση. Τα πράγματα δεικνύουσιν ότι η ημέρα αύτη δεν είναι πολύ μακράν.[…][4]
Η πίστη των αναρχικών στην ιδέα της επανάστασης, χωρίς κανένα ενδιάμεσο στάδιο, αποτυπώνεται στα κείμενα τους όπου αρνούνται την δημιουργία συλλόγων. Για το λόγο αυτό θεωρούμε ότι δεν υπάρχει ίχνος προτροπής στους αγρότες για την δημιουργία συλλόγων ή και συνεταιρισμών, ως μια πρόταση επάνω στο «σταφιδικό ζήτημα: « […] Δεν συμφωνούμεν μέ τήν ιδέαν σας. Είμεθα κατά των συλλόγων. Τα άρθρα των καταστατικών τούτων περιορίζουσι τήν θέλησιν του ατόμου. Ο δε περιορισμός της θελήσεως του ατόμου αντίκειται είς τάς ιδέας μας.[…]».[5]Το ίδιο σκεπτικό ισχύει και σε άλλο κείμενο τους προς το Διεθνές Επαναστατικό Συνέδριο του 1990 στο Παρίσι, όπου επιτίθενται σε όλους τους μεσάζοντες που διαχειρίζονται την «σταφιδική κρίση». Δεν αναγνωρίζουν κανένα πρόεδρο ή επιτροπή συλλαλητηρίου αφού τους θεωρούν μορφές εξουσίας που αργά ή γρήγορα θα καταλήξουν να υπηρετούν κομματικά συμφέροντα. Μέλημα των αναρχικών είναι μόνο η επανάσταση.
Δεν είναι λίγες οι φορές όπου μέσα από τον τύπο της εποχής πληροφορούμαστε, ότι η αστυνομία ζητάει ενισχύσεις, για να αντιμετωπίσει τις ένοπλες επιθέσεις που δέχεται από τους αγρότες, με σκοπό τις απαλλοτριώσεις των σταφιδοαποθηκών ή για την απελευθέρωση συλληφθέντων, αλλά και για να μπορέσει να εντοπίσει τους αναρχικούς που τις επιβραβεύουν και καλούν τον κόσμο προς τέτοιες ενέργειες.[6] Οι αναρχικοί φαίνεται ότι συμμετέχουν ενεργά στα παραπάνω γεγονότα κάτι που περνάει και στον τύπο της εποχής. Για παράδειγμα, στην εφημερίδα «Νεολόγος Πατρών» υπάρχει είδηση για απαλλοτρίωση σταφιδαποθήκης στον Πύργο με υποκινητές αναρχικούς: «[…] συμβουλευθείσα υπό των αναρχικών καθοδηγητών της»[7].
Μια πολύ καλή σύνοψη για την δράση καθώς και την θεώρηση της ομάδας, περιέχεται σε επιστολή που απέστειλε ο Αναρχικός Εργατικός Σύνδεσμος Αθηνών[8] προς το Διεθνές Επαναστατικό Συνέδριο στο Παρίσι το 1900. Ο σύνδεσμος δημιουργήθηκε το 1898 από μέλη της ομάδας Επί τα Πρόσω (Μαγγανάρας, Καραμπίλιας), που είχαν καταφύγει στην Αθήνα προκειμένου ν’ αποφύγουν τις διώξεις, καθώς επίσης και από μέλη της αναρχικής ομάδας στην Αθήνα «Κόσμος» (Μωραΐτης, Μεϊντάνης-ο τελευταίος ήταν και στους Αναρχικούς του Πύργου):
Ό σύνδεσμος μας αποφάσισε νά πάρει μέρος στο Διεθνές Συνέδριο πού συνέρχεται φέτος στό Παρίσι. Ωστόσο καθώς μας είναι από υλική πλευρά αδύνατο νά αποστείλουμε αντιπρόσωπο, ήρθαμε σέ επαφή ώστε νά μας εκπροσωπήσει ένας σύντροφος μας τελευταία εγκατασταθείς εκεί. Σας αποστέλλουμε από τώρα τήν έκθεση πού άφορα τήν επαναστατική δράση των ομάδων μας καθώς και τις απόψεις μας γιά τις θέσεις του Συνεδρίου.
Ό Αναρχικός Εργατικός Σύνδεσμος Αθηνών απορρίπτει κάθε μορφή κοινοβουλευτικής και νόμιμης δράσης και διακηρύττει μόνη οδό απαλλαγής, αυτήν της άμεσης και αντικοινοβουλευτικής πάλης, κρίνοντας ότι κάθε αντιπροσώπευση και νομοθεσία δέν είναι άλλο από άρνηση της απόλυτης ελευθερίας του ατόμου. Κρίνοντας ακόμα ότι ή εξουσία διαφθείρει και τους καλλίτερους χαρακτήρες, συμπεραίνουμε ότι δέν έχουμε νά περιμένουμε τίποτα από την κοινοβουλευτική σοσιαλιστική δημοκρατία, καθώς και από τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους τών επαναστατικών ομάδων.
Γιά τούτο και μέ μεγάλο ενδιαφέρον βλέπουν οι Έλληνες αναρχικοί τήν σύγκληση του Διεθνούς Συνεδρίου. Αποφασίσαμε, από κοινού μέ τις Αναρχικές Ομάδες τής Πάτρας και του Πύργου, νά αντιπροσωπευτούμε στό Συνέδριο του Παρισιού. Συναινούμε στην Ιδέα να δημιουργηθεί ένα Γραφείο Διεθνών Σχέσεων, ώστε οι σύντροφοι διαφόρων γλωσσών νά έρθουν σέ επαφή και νά ενημερώνονται γιά τήν αναρχική δράση σέ όλον τόν κόσμο. Αυτός ό διεθνής συντονισμός όλων τών ομάδων πού πρεσβεύουν μιαν ίδια ιδεολογία είναι απόλυτα αναγκαίος στην δράση μας. Πάντως δέν απορρίπτουμε και μιαν απλή συνεννόηση τών αναρχικών τμημάτων πάνω σέ συγκεκριμένα ζητήματα, όταν κριθεί κατάλληλο.
Ή συστηματική δράση και ιδεολογική δουλειά του αναρχισμού άρχισε στην ‘Ελλάδα μετά το 1896. Οι αναρχικές ομάδες βρίσκονταν συγκεντρωμένες στην Αθήνα, στην Πάτρα, στον Πύργο. Στις τρεις αυτές πόλεις οι σύντροφοι μας αναπτύσσουν μιαν ενεργό και αποτελεσματική ιδεολογική δουλειά. Ιδιαίτερα στην Πάτρα και στον Πύργο έχουμε λαμπρές μαρτυρίες αυτής τής δράσης.
Στην Πάτρα από τόν Απρίλιο του 1896 ό σύντροφος μας Γιάννης Μαγγανάρας εκδίδει ανελλιπώς τήν εφημερίδα «’Επί τά Πρόσω». Τόν σύντροφο μας αυτόν βρίσκουμε πάλιν νά είναι ό επικεφαλής του μεγάλου συλλαλητηρίου του 1896, του διοργανωμένου άπό τους σταφιδοπαραγωγούς αγρότες τής Αχαίας και τής Ήλιδας. Ή ομιλία του γιά τήν ανάγκη τής άμεσης λαϊκής δράσης οδήγησε στην σύλληψη και καταδίκη του από τό κακουργιοδικείο. Στις 3 Νοεμβρίου 1896 ό σύντροφος μας Δημήτρης Μάτσαλης εκτελεί έναν τραπεζίτη και πληγώνει ακόμα έναν. Είναι ή τρομοκρατική επίθεση πού ό αντιδραστικός τύπος αποκαλεί «τό δράμα της οδού Ανεξαρτησίας». Τά άρθρα του «Επί τά Πρόσω» προκαλούν συχνές μηνύσεις τής αστυνομίας εναντίον τής σύνταξης αυτής τής εφημερίδας, Ιδίως κατά τήν διάρκεια τής μαζικής απεργίας των εργατών γής και τών μικρών παραγωγών στις σταφιδοπαραγωγικές περιοχές, πού προηγούνται του συλλαλητηρίου πού αναφέρουμε πιό πάνω. Στις αρχές Νοεμβρίου 1896 οι 14 σύντροφοι μας, πού εργάζονται στην σύνταξη τής εφημερίδας, συλλαμβάνονται και καταδικάζονται σέ ποινές από 2 ως 11 μήνες φυλάκισης. Στις 23 Φεβρουαρίου 1897 ό σύντροφος Μαγγανάρας μαζί μέ τον σύντροφο Καραμπήλια καταδικάζονται σέ 3 χρόνια είρκτής, αφού όμως από τό εδώλιο του κατηγορουμένου ύμνησαν τήν αναρχική μας ιδεολογία.
Οι αναρχικές ιδέες διαδόθηκαν ακόμα στον τόπο μας από τις στήλες τής μεγάλης φιλελεύθερης εφημερίδας «Πελοποννησιακή» τής Πάτρας, πού χρησιμοποιεί τους συντρόφους μας Γ. Μαγγαναρα και Β. Θεοδωρίδη σάν τακτικούς συντάκτες της.
Οι σύντροφοι Μαγγανάρας και Καραμπήλιας, περισσότερο από όλους μας, δέν φείσθηκαν σέ όλο αυτό τό διάστημα κόπους, γιά νά διοργανώσουν διαλέξεις και δημόσιες συζητήσεις στην Πάτρα και στά γύρω χωριά, επεκτείνοντας όλο και περισσότερο τήν βάση τής αναρχικής ιδεολογίας στους ακτήμονες κυρίως αγρότες. Τόν Μάιο του 1898 καταδιώκονται γιά μιά ακόμα φορά. Παρ’ ολα αυτά ό Μαγγανάρας συνεχίζει την δράση του, εκδίδει πολλά προπαγανδιστικά φυλλάδια και ιδρύει τήν «Άναρχική Βιβλιοθήκη». Τήν Ίδια εποχή ό Θεοδωρίδης εκδίδει στον Πύργο τό περιοδικό «Νέον Φώς». Ό εορτασμός της πρωτομαγιάς του 1898 στάθηκε μιά από τις δυναμικώτερές μας εκδηλώσεις και οί αναρχικοί αντιστάθηκαν σκληρά στις δυνάμεις της εθνοφρουράς.
Αυτή τήν εποχή έχουμε κι ένα ασυνήθιστο γεγονός. Ό σύντροφος μας Ανδρέας Θεοδωρίδης, γιά νά γιορτάσει τόν γάμο του μέ τήν συντρόφισσα μας Φωτεινή Δροσοπούλου αποπειράται τήν μέρα του γάμου του νά εκτελέσει δυό γνωστούς τοκογλύφους της Πάτρας. Δυστυχώς κατάφερε τελικά μόνο νά τους τραυματίσει!
Στην Αθήνα διατηρούμε ακόμα θερμή τήν ανάμνηση της εδώ διαμονής στά 1868 του αγαπημένου μας Γουσταύου Φλουράνς. Μαζί μέ τόν σύντροφο Άμιλκάρε Τσιπριάνι ήταν μές στους γαριβαλδινούς εθελοντές πού ήλθαν νά πολεμήσουν στην πρώτη γραμμή τών επαναστατημένων δυνάμεων του Κρητικού λαού ενάντια στην τουρκική καταπίεση. Κατά τήν δεύτερη στην χώρα μας παραμονή του ό Φλουράνς εκδίδει τό περιοδικό « L ‘ indépendant ». Τήν ίδια εποχή σέ μιά ομιλία του στην συνάθροιση της ελληνικής νεολαίας μπρος στό Πανεπιστήμιο δημιούργησε τέτοιον ενθουσιασμό στό πλήθος, ώστε ξέσπασε μιά εξέγερση, τήν οποία μέ δυσκολία κατέστειλε το ιππικό, πού αναγκάστηκε νά αποστείλει ή κυβέρνηση. Τέλος, ό πρεσβευτής του Ναπολέοντα Γ κατάφερε νά επιτύχει τήν απέλαση του Φλουράνς, κατηγορώντας τον ότι ερχόταν και τραγουδούσε επαναστατικά τραγούδια κάτω από τά παράθυρα της Πρεσβείας τις νύκτες (πράγμα πού ήταν άλλωστε αληθινό).
Στά 1880 ένας άγνωστος σύντροφος, φοιτητής Νομικής, δημοσίεψε μιά μετάφραση του Παραβάσεις της ποινικής δικαιοσύνης του Ε. de Sèchelles, μέ μιαν εισαγωγή αναρχική. Στά 1886 μεταφράστηκαν και δημοσιεύτηκαν στό σοσιαλιστικό περιοδικό «Άρδην» του Δρακούλη δυό έργα του συντρόφου Κροπότκιν, Ή αναρχία και ή κοινωνική εξέλιξη και Προς τους νέους.
Από τά 1892 ώς τά 1895 ό σύντροφος Ηρακλής Αναστασίου δημοσιεύει στον «Σοσιαλιστή» πολλά άρθρα αναρχικά.
Μετά τά 1896 στην Αθήνα, έκτος από τήν ατομική προπαγάνδα, πρέπει κυρίως να υπογραμμίσουμε τήν δράση του αναρχικού συνδέσμου «Κόσμος». Αυτός οργάνωσε τήν μεγάλη απεργία των μεταλλωρύχων τοϋ Λαυρίου, τόν Απρίλιο του 1896, πού συνοδεύτηκε και από πολλές δυναμιτιστικές και μέ όπλα επιθέσεις. Κατά τό διάστημα αυτό και μέ πρωτοβουλία των συντρόφων της Αθήνας, καθώς και της σύνταξης του «Επί τά Πρόσω», μεταξύ των όποιων του Δημήτρη Άρνέλλου και του Πάνου Τσεκούρα, ό αναρχικός σύνδεσμος «Κόσμος» εκδίδει και διανέμει στην νεολαία μέ φλογερές παροτρύνσεις μανιφέστα για μια βίαιη εξέγερση. Δέν πρέπει πάντως νά συγχέουμε τόν αναρχικό σύνδεσμο «Κόσμος» μέ τήν σοσιαλιστική οργάνωση, πού την ίδια εποχή συνενώνει τους σοσιαλιστές και ορισμένους αναρχικούς. Αυτή ή δεύτερη οργάνωση, μεικτού χαρακτήρα, βρίσκεται σέ κατάσταση διάλυσης από τότε πού τά αναρχικά στοιχεία της θέλησαν νά ενώσουν τήν δράση τους μαζί μέ τή δική μας.
Αυτή είναι ή δράση και ή ιδεολογική δουλειά των αναρχικών εργατών στην Ελλάδα, όπου αριθμούμε συνιδεάτες μές σέ όλες σχεδόν τις πόλεις τού κράτους. Ή ελληνική αναρχική φιλολογία είναι φτωχή. Ή σύνταξη του «Επί τά Πρόσω» και ή «Αναρχική Βιβλιοθήκη» του συντρόφου Μαγγανάρα έχουν πάντως εκδώσει ορισμένα κείμενα, όπως τό Tι θέλουμε του Σεβαστιανού Φώρ, τήν Απόλυτη ελευθερία του ατόμου, τήν Αθλιότητα και Εξουσία, τό Επαναστατικό πνεύμα και τόν Γάμο στην μελλοντική κοινωνία τού Π. Κροπότκιν, καθώς και τήν Κοινωνία της επαύριον της επαναστάσεως του Ζάν Γκράβ.
Τά θέματα πού υποβάλλουμε στην μελέτη του συνεδρίου είναι:
1) Ποια είναι τά καλλίτερα μέσα διαφώτισης, κατά τήν εμπειρία τών τμημάτων;
2) Μέ ποιες επαναστατικές ομάδες θά μπορούσαν, ενδεχομένως, νά συνεργασθούν οι
αναρχικοί;
3) Δέν θά ήταν προτιμότερο και πιό πρακτικό, αν όλες οι ομάδες μιας ταυτόσημης ιδεολογικής βάσης, πού τώρα συνυπάρχουν κάτω από τις ονομασίες «άρμονιστές», «Άναρχιστές», κλπ…διεξάγουν τήν ιδεολογική τους δουλειά κάτω από τήν κοινή ονομασία «Αναρχικοί», μιας και ή λέξη αυτή εκφράζει τό αντικείμενο τής δράσης μας;
Ό Σύνδεσμος Αναρχικών Εργαζομένων τής Αθήνας δέν αναγνωρίζει στους κόλπους του καμιά διοίκηση, οιασδήποτε μορφής, κανέναν πρόεδρο, καμιά επιτροπεία. Όλα αυτά θα ήταν μιά διακυβέρνηση, μιά εξουσία. Όλα τά μέλη του Συνδέσμου μας πού βρίσκονται στην πρωτεύουσα προσυπογράφουν αυτή τήν έκθεση:Οι σύντροφοι Ι. Μαγγανάρας, Χ. Κουλουμπής, Λουίζα Σπάρταλη, Πάνος Τεροντής, Άνδρ. Παπαμαρτυρόπουλος, Δ. Κουλανής, Δ. Καραμπήλιας, Γ. Παπανιας, Χρ. Δέδελ, Μ. Καραγιαννόπουλος, Δρόσος Μεϊντάνης, Ν. Μωραΐτης.[9]
Η επιστολή είναι σημαντική και ιστορική γιατί σκιαγραφεί την δράση και την σκέψη των πρώτων αναρχικών στην Πάτρα, τον Πύργο και την Αθήνα. Εκτός όμως από την αναφερόμενη συνοπτική δράση, σημαντικά είναι τα ερωτήματα που διατυπώνονται στο τέλος της επιστολής, όπου φαίνεται η αγωνία τους για τον τρόπο προπαγάνδας, καθώς και ο προβληματισμός τους σχετικά με την συνεργασία με ορισμένες ομάδες. Φαίνεται πως μέσα από την εμπειρία τους στα σταφιδικά γεγονότα, εντόπισαν την δυσκολία να πάνε ένα βήμα πιο πέρα την δεδομένη συμπάθεια που τους είχαν οι αγροτικές κοινότητες. Επίσης η αναζήτηση συμμαχιών ίσως να προϊδεάζει και την μετέπειτα αφομοίωση- μεταστροφή πολλών αναρχικών που συμμετείχαν στην Επί τα Πρόσω, σε κυρίαρχα σοσιαλιστικά και μη σχήματα καθώς και τάσεις για συνεργασία με σοσιαλιστικές ομάδες.[10]
Η «φθίνουσα» πορεία
Από εκεί και ύστερα φάνηκε η διάσταση των θεωρήσεων. Από την μία οι αγρότες ήθελαν ένα καλύτερο κράτος, όπου θα ικανοποιούσε τα αιτήματα τους με την λήψη και εφαρμογή μέτρων και από την άλλη οι αναρχικοί την καταστροφή του: «Οι δυστυχούντες ούτοι ζητούσι παρά της πολιτείας την θεραπείαν της δυστυχίας των… Δεν έχουσι δίκαιον… Μή ζητάτε σωτηρίαν ενόσω τό παρόν σύστημα υφίσταται… Ζητήσατε μόνον τήν σωτηρίαν υμών καί απάντων των δυστυχούντων υπό ετέρου συστήματος, ιδρύσατε τήν Κοινωνιστικήν πολιτείαν…».[11] Σε αυτό το σημείο διαπιστώνεται η δυσκολία των αναρχικών να μπορέσουν να προσεγγίσουν τον αγροτικό πληθυσμό. Ενώ οι απόψεις τους και η παρουσία τους έχουν θετικό αντίκτυπο για τους λόγους που αναφέρθηκαν, ωστόσο δεν μπορούν να δημιουργήσουν πιο σταθερούς δεσμούς με τις αγροτικές κοινότητες. Η κυρίαρχη ιδεολογία των αγροτικών πληθυσμών είναι στιβαρή. Οι θεωρήσεις για την αναρχία, τον αντικρατισμό και την εξουσία, από ένα σημείο και πέρα, ακούγονταν ως ψιλά γράμματα για τους αγρότες.[12]
Από εκεί και ύστερα διαπιστώνεται ότι στην προσπάθεια τους να συνεχίσουν να είναι στο προσκήνιο των γεγονότων, παραμερίζουν τις αναρχικές τους θεωρήσεις και διαμορφώνουν το λόγο τους ανάλογα με το ακροατήριο, δίνοντας έμφαση στα αιτήματα των αγροτών για κρατικά μέτρα. Ο αναρχικός λόγος εξομοιώνεται στα αιτήματα των αγροτών με αποτέλεσμα να χάνεται, χωρίς να συμβαίνει το αντίθετο, που ίσως να ήταν και η επιθυμία των αναρχικών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των παραπάνω, είναι ένα δημοσίευμα της εφημερίδας «Ακρόπολις», όπου περιγράφεται ένα συλλαλητήριο στην Πάτρα και παρουσιάζεται ο λόγος και η προφανής αμηχανία του Β. Καλλιόντζη, μέλους της ομάδας «Επι τα Πρόσω»: Ο Καλλιόντζης άρχεται δια της προσφωνήσεως Λαέ προδωμένε! και διέρχεται εν μακρώ προοιμίω την πολιτικήν ιστορίαν του βασιλείου μας από του κυβερνήτου Καποδίστρια μέχρι του έτους 1862 αποδίδων εις την διπλωματικήν μισέλληνος ευρωπαϊκής δυνάμεως τα προσκόμματα άττινα κατά καιρούς περιεβλήθησαν εις τήν αληθή εθνικήν πρόοδον. Ομιλεί περί γενικοτέρων μέσων θεραπείας και προτείνει ριζικήν τροποποίησιν του συνταγματικού χάρτου παρεμποδίζουσαν τήν απόλυτον κυριαρχίαν της παραπαιούσης βουλής, της συρομένης πλειονοψηφίας υφ’ ενός και μόνον ανθρώπου. Αποδίδει την σημερινήν δυστυχία εις τήν συναλλαγήν. […] καταλήγει δε εις τήν ευχήν όπως συγκληθή η εθνοσυνέλευσις καί διορθώση τά κακώς έχοντα εκ του Συντάγματος.
Τώρα τί νά κάμουμε!
Πες μας για το τώρα τίποτε… Ο κόσμος ο σφριγών καί ενθουσιώδης του χθεσινού συλλαλητηρίου ήρχισεν αποκάμνων εκ του μακρού λόγου του κ. Καλλιοντζή και των ατελευτήτων θεωριών.[…]
Είσθε διατεθειμένοι ερωτά, να υπερασπίσητε τα συμφέροντά σας παντού και πάντοτε;
Είμαστε, είμαστε!
Λοιπόν ν’ απευθυνθώμεν εις τον βασιλέα και νά παραμείνωμεν έως ότου εισακουσθούν αί ευχαί μας…
Κατέρχεται είτα η επιτροπή και το πλήθος έως δεκακισχιλίους βαδίζει πρός το τηλεγραφείον.[…][13]
Από το παραπάνω απόσπασμα φαίνεται έντονα η «έκπτωση» στον λόγο του ομιλούντα όπου απουσιάζουν τα αναρχικά στοιχειά. Η επίκληση σε ένα καλύτερο σύνταγμα και η διαβίβαση των αιτημάτων στον βασιλιά φανερώνουν την διαμόρφωση του λόγου αναλόγως με το ακροατήριο χωρίς κανένα στοιχείο εμβάθυνσης. Με αυτό τον τρόπο πέφτουν «θύματα» της ίδιας προς αυτούς συμπάθειας που τύγχαναν στις αγροτικές κοινότητες. Θέλοντας να συνεχίσουν να είναι αρεστοί και μην υπολογίζοντας του πολιτικούς μεσολαβητές καθώς και το μέγεθος της κρατικής καταστολής, παίζουν το παιχνίδι της πολιτικής, στηρίζοντας πολλές φορές μεταρρυθμιστικές λύσεις που θα υλοποιηθούν μέσα από το κράτος.
Σε ορισμένα κείμενα τους μπορεί κανείς να εντοπίσει τον μετεωρισμό τους ανάμεσα στην αναρχία και τον σοσιαλισμό. Αυτή η μη ξεκάθαρη θέση συντέλεσε ώστε οι αναρχικοί να γίνουν ευάλωτοι σε κυρίαρχες σοσιαλιστικές ιδεολογίες.
Ένα άλλο σημείο που συντέλεσε στην άνοδο αλλά και στην πτώση του αναρχικού λόγου είναι εκείνο της απουσίας ισχυρής πολιτικής διαπραγμάτευσης μεταξύ κράτους και αγροτών. Η έλλειψη ισχυρού μηχανισμού διαπραγμάτευσης (τοπικοί κομματάρχες και βουλευτές, μεγαλέμποροι και μεγαλοσταφιδοκτηματίες) που προκαλείται από αδιέξοδα που δημιουργεί η κρίση, στρέφει τους αγροτικούς πληθυσμούς στον προσφιλές αναρχικό λόγο, όπου έχει πολλά κοινά στοιχεία και αναφορές σε παραδοσιακές αξίες της αγροτικής κοινότητας, επικροτώντας τις βίαιες αντιδράσεις που υπερβαίνουν την κρατική νομιμότητα και δεν θα ήταν αρεστές στους επίσημους διαπραγματευτικούς μηχανισμούς. Με τον καιρό το κράτος αποκτάει εμπειρία πάνω σ’ αυτό το θέμα δίνοντας βάρος στην δημιουργία θεσμών, συλλόγων και συνεταιρισμών, προσπαθώντας έτσι να ελέγξει και να διαπραγματευτεί πιο εύκολα τις όποιες διαφορές, εκτονώνοντας έτσι τις αντιδράσεις. Έτσι σιγά σιγά έχουμε το μαράζωμα των παραδοσιακών αγροτικών μορφών αντίστασης, που δίνουν την θέση τους στην διαμεσολάβηση και τον παραγοντισμό, με σκοπό τον έλεγχο και την αποφυγή ανεξέλεγκτων αντιδράσεων.
Κρατική καταστολή
Μετά την δολοφονική απόπειρα του Μάτσαλη οι κατασταλτικές αρχές κλιμακώνουν τις διώξεις εναντίων αναρχικών. Σε αυτό το σημείο ο τύπος αρχίζει να σκληραίνει την θέση του, φτάνοντας στο σημείο να διατυπώνονται και απόψεις για τουφεκισμό των αναρχικών από πολίτες χωρίς την ανάγκη δίκης: Φρονούμεν ότι πάντα τα μέχρι τούδε ληφθέντα μέτρα είναι ανεπαρκή, διότι ουδέν κτυπά είς την ρίζαν το κακόν το μόνον μέσο να σωθή ο κόσμος υπό των κανούργων αυτών είνε να τυφεκίζωνται άνευ συνηγορούντες υπέρ της αναρχίας, είτε και διαπράττοντες εγκληματικής τινά πράξιν, ως επίσης και να δικαιούται πας πολίτης να φονεύη αυτούς, άμα είνε αποδεδειγμένοι αναρχικοί. Τότε και μόνον τότε θέλει εξαλειφθή απο προσώπου γης η λύμη αυτή της κοινωνίας.[14]
Έτσι λοιπόν οι πρώτες διώξεις και καταδικαστικές αποφάσεις για την ομάδα Επί τα Πρόσωγίνονται, όπως αναφέρθηκε, με αφορμή την δολοφονική ενέργεια του Μάτσαλη. Αμέσως μετά η εφημερίδα τον Νοέμβριο του 1896 κατάσχεται και τριάντα άτομα από το περιβάλλον της ομάδας κατηγορούνται για «συνωμοσία κατά του καθεστώτος». Οι Μαγγανάρας και Καραμπίλιας καταδικάζονται σε τρία χρόνια φυλάκιση.
Περίπου ένα χρόνο μετά, τον Ιανουάριο του 1897, ο εκδότης και ο συντάκτης Μαγγανάρας και Μαρκαντωνάτος καταδικάζονται για εκβιαστική επιστολή προς τον Ανδ. Συγγρό.
Η διάλυση της ομάδας έρχεται με το τρίτο κύμα διώξεων με αφορμή την απόπειρα δολοφονίας του βασιλιά Γεωργίου Ά ( 1Φλεβάρρη 1898). Ο Μαγγανάρας καταδικάζεται σε 2 μήνες φυλάκιση, ο Καραμπίλιας ερήμην σε 4 μήνες, πολλοί από την ομάδα διαφεύγουν των συλλήψεων και καταζητούνται, ενώ εκατοντάδες συλλήψεις πραγματοποιούνται στις σταφιδοπεριοχές. Από εκεί και ύστερα, η καταστολή εντείνεται και τουλάχιστον μέχρι τα πρώτα πέντε χρόνια του 20ου αιώνα οι διώξεις σε αναρχικούς αυξάνονται. Ο λόγος έχει να κάνει με την αυξανόμενη διάδοση των αναρχικών ιδεών σε όλη την Ευρώπη και η ανησυχία επέκτασης τους στον ελλαδικό χώρο.[15] Σε μια εποχή όπου οι διαδηλώσεις, οι εξεγέρσεις, καθώς και οι ένοπλες συμπλοκές βρίσκονται στο απόγειο τους, το κράτος συστηματοποιεί την καταστολή σε βάρος των αναρχικών. Οι κατά τόπους αστυνομικές αρχές υποχρεούνται να ενημερώνουν το υπουργείο εσωτερικών για την ύπαρξη αναρχικών στις περιοχές ευθύνης τους: «Δι’ εγκυκλίου το Υπουργείον Εσωτερικών εντέλλεται εις τους αστυνόμους του Κράτους, όπως αναφέρωσιν δι’ εγγράφου, εάν εις τας υπ’ αυτών περιφερείας ενεφανίσθησαν αναρχικοί».[16]
Τέλος ένας άλλος σημαντικός λόγος για την εντεινόμενη καταστολή, είναι η αναζωπύρωση της ληστείας. Πολλοί διωκόμενοι αγρότες περνάνε στην παρανομία. Η οικονομική εξαθλίωση, τα χρέη καθώς και η άρνηση πολλών να καταταγούν στον στρατό, οδηγούν αρκετούς στην ληστεία. Οι κυβερνήσεις αλλά και κάποιοι διπλωμάτες, συνδέουν την αναζωπύρωση του φαινομένου της ληστείας, με την δράση των αναρχικών ομάδων και το κράτος προσπαθεί να φτιάξει ένα κοινό πλαίσιο καταστολής.[17] Πράγματι μέσα από τον τύπο τις εποχής φαίνεται ότι πολλές φορές οι αγρότες που βρίσκονταν στη παρανομία, συμμετείχαν και σε εκδηλώσεις διαμαρτυρίας καθώς και σε εξεγέρσεις στις κατά τόπους περιοχές, συνεργαζόμενοι με αναρχικούς. Ουσιαστικά η σύνδεση αυτή φανερώνει την πρόθεση των αρχών να ελέγξει την δυσαρέσκεια. Το κράτος θέλει να διασφαλίσει ότι οι διαμαρτυρίες θα μείνουν στο πεδίο των διαδηλώσεων, των επιτροπών και των ψηφισμάτων, που ουσιαστικά είναι ένα ελεγχόμενο πλαίσιο. Έτσι με αυτό τον τρόπο πετυχαίνεται η μη σύνδεση εκείνου του κομματιού των αγροτών, που θα αποκοπεί από τις ελεγχόμενες διαμαρτυρίες, βρίσκοντας κοινωνική έκφραση στο κομμάτι της αναρχίας.
Έτσι ο συνδυασμός των διώξεων, η «έκπτωση» ιδεών, αλλά και η έλλειψη δραστικών προτάσεων στο κομμάτι των εναλλακτικών λύσεων έξω από το κράτος, θα έχει ως αποτέλεσμα την εξασθένιση του αναρχικού λόγου και στην διάλυση των ομάδων.
Ελευθερόκοκκος
Βιβλιογραφία:
Αρώνη-Τσιχλή Καίτη, Το Σταφιδικό Ζήτημα και Οι Κοινωνικοί Αγώνες, ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ 1893-1905, εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, Αθήνα, 1999.
Κορδάτος Γ, Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος, εκδόσεις Μπουκουμάνη, Αθήνα, 1972.
Μοσκώφ, Κ., Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης. Η
διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, Αθήνα, Καστανιώτης, 1988
Μούλιας Χρ., Ιταλοί πρόσφυγες στην Πάτρα (1849), Πρακτικά Δ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τ. Γ’ Αθήναι 1992-1993.
Χαρμπίλας Χρήστος, Οι αναρχικοί της Πάτρας και του Πύργου στα τέλη του 19 -αρχές του 20ου αιώνα. Διασυνδέσεις, επιρροές και ο πολιτικός τους ρόλος, Διδακτορική Διατριβή, Κέρκυρα, 2006.
Χουμεριανός Μανώλης, Αγροτική κρίση και κοινωνική διαμαρτυρία στην Πελοπόννησο. 1893- 1905, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα, 2000.
[1] Στο πρώτο μέρος σχετικά με την δράση της ομάδας Επί τα Πρόσω σε διάφορα χωριά, αναφέραμε απόσπασμα από την ομώνυμη εφημερίδα. Μετά από έρευνα μας στην ίδια την εφημερίδα, διαπιστώσαμε ότι το απόσπασμα ήταν παραποιημένο από την βιβλιογραφική πηγή του: (Γ. Κορδάτος, Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος, εκδόσεις Μπουκουμάνη, Αθήνα, 1972, σελ. 86) και στην συνέχεια πέρασε λανθασμένο και στην μεταγενέστερη βιβλιογραφική πηγή: (Χουμεριανός Μανώλης, Αγροτική κρίση και κοινωνική διαμαρτυρία στην Πελοπόννησο. 1893- 1905, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα, 2000, σελ. 209). Στο παραποιημένο απόσπασμα από τον Κορδάτο αναφέρεται ότι είχαν την τιμή να εγγραφούν 200 μέλη στην εφημερίδα Επί τα Πρόσω κάτι που η ίδια η εφημερίδα αναφέρει ότι 200 άτομα είχαν την απαίτηση να ακούσουν να αναπτύσσονται οι αναρχικές ιδέες, κάτι που έγινε με λόγο συντρόφου που τελείωσε με ζωηρές ζητωκραυγές υπέρ της ελευθερίας και του Αναρχικού σοσιαλισμού. Ακολουθεί το σωστό απόσπασμα: «Αλλ’ ότι υπήρξεν εκτάκτως επιτυχές δια τους προπαγανδιστάς μας ήτο η εν τω χωρίω Αγιος Βασίλειος (Βραχνών) δεξίωσις κι ο ενθουσιώδης ζήλος μετά του οποίου οι κάτοικοι του προσεφέρθησαν όπως γνωρίσωσιν καλύτερον τας αναρχικάς ιδέας. Το ενδιαφέρον των χωρικών μετ’ ολίγω ωρών τοσούτον ηυξήθη, ώστε διακόσιοι περίπου άνθρωποι είχον την απαίτηση ν’ ακούσωσι αναπτυσσομένας ταύτας. Τότε ο σύντροφος Ιωάννης Μ. Μαγκανάρας εμφανισθείς εις τον εξώστη της οικείας του φίλου μας Φωτίου Παπαθανασοπούλου ήρξαντο ομιλιών και αναπτύσσων εις την γλώσσαν του λαού, ‘’την αθλιότητα της παρούσης καταστάσεως και την αιτίαν αυτής’’. Ο λόγος του συντρόφου ετελείωσεν εν μέσω ζωηρών ζητοκραυγών υπέρ της ελευθερίας και του Αναρχικού σοσιαλισμού. Μεθ’ ό ανεχωρίσαμεν καθ’ ότι ή νυξ ήρχισε να προχωρή».
[2] Π. Κροπότκιν, Προς τους νέους, Πάτραι, 1898. Π. Κροπότκιν, Το Πνεύμα της επαναστάσεως, Πάτραι, 1898. Ι. Γκραβ, Η κοινωνία την επαύριον της επαναστάσεως, Πάτραι, 1898. Σ. Φωρ, Τι θέλουν οι Αναρχικοί, Πάτραι, 1898. Επίσης κυκλοφόρησαν και μπροσούρες του Μαγκανάρα : Ο γάμος εν τη Κοινωνία του μέλλοντος, Πάτραι, 1898. Πείνα και εξουσία, Πάτραι, 1898. Η απόλυτος του ανθρώπου ελευθερία, Πάτραι, 1898.
[3] Γ. Κορδάτος, Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος, εκδόσεις Μπουκουμάνη, Αθήνα, 1972, σελ. 82-83 όπου αναφέρεται στην εφημερίδα, Επι τα Πρόσω φ. 30, 17 και 21 Ιουλίου 1896.
[4] Επί τα Πρόσω αρ. φ. 2, 7 Απριλίου 1896.
[5] ό.π., αρ. φ. 2, 7 Απριλίου 1896.
[6] Βλ. εφ. Παλιγγενεσία, αρ. φ. 10, 786, 2 Δεκεμβρίου 1898.
[7]Χουμεριανός Μανώλης, Αγροτική κρίση και κοινωνική διαμαρτυρία στην Πελοπόννησο. 1893- 1905, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα, 2000, σελ. 209 όπου αναφέρεται στην, εφ. Νεολόγος Πατρών, αρ. φ. 1181, 13 Νοεμβρίου 1897.
[8] Χαρμπίλας Χρήστος, Οι αναρχικοί της Πάτρας και του Πύργου στα τέλη του 19 -αρχές του 20ου αιώνα. Διασυνδέσεις, επιρροές και ο πολιτικός τους ρόλος, Διδακτορική Διατριβή, Κέρκυρα, 2006, σελ 155
[9] ό.π., σελ 156- 160, όπου αναφέρεται στο ΕΙ Congresso Revolutionarìo International de Paris, septiembre de 1900, Buenos Aires 1902, σελ. 50-53 και Μοσκώφ, Κ., Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης. Η
διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, Αθήνα, Καστανιώτης, 1988, σελ. 169-171.
[10] Ο Μαχαίρας πεθαίνει στην Ξάνθη το 1926 έχοντας ασπαστεί τον κομμουνισμό, ενώ ο Αρνέλλος έγινε φιλοβενιζελικός και υπήρξε μέλος του προεδρείου του συνδικαλιστικού οργάνου των δημοσιογράφων.
[11] Αρώνη-Τσιχλή Καίτη, Το Σταφιδικό Ζήτημα και Οι Κοινωνικοί Αγώνες, ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ 1893-1905, εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, Αθήνα, 1999, σελ.336- 337, όπου αναφέρεται στην εφ. Μεταρρυθμιστής, αρ. φ. 18, 15 Φεβρουαρίου 1894
[12] Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφερθούν και οι αναφορές που κάνει η ομάδα Επί τα Πρόσω στο ζήτημα της αμάθειας και της εκπαίδευσης των αγροτικών πληθυσμών, που στις περιοχές όπου δρούσαν ήταν έντονο. Φαίνεται ότι το πρόβλημα της αμάθειας το έβρισκαν συνέχεια μπροστά τους, γι’ αυτό οι ίδιοι υποστηρίζουν ότι παίζει σημαντικό ρόλο στην διαδικασία απελευθέρωσης του ατόμου: […] Όταν ο λαός παύση να είναι αμαθής, θα παύση καί νά δυστυχή. Θα πάυση νά είναι δούλος των εκμεταλευτών.
Η αμάθεια του δεσμεύει τήν διάνοιαν καί δέν δύναται νά εννοήση ότι είναι δούλος, ημερόδουλος·[…]. εφ. Επί τα Πρόσω, αρ. φ. 3, 14 Απριλίου 1896.
[13]ό.π., σελ. 86-87, όπου αναφέρεται στην εφ. Ακρόπολις, αρ. φ. 4640, 10 Ιανουαρίου 1895.
[14]Χουμεριανός Μανώλης, Αγροτική κρίση και κοινωνική διαμαρτυρία στην Πελοπόννησο. 1893- 1905, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα, 2000, σελ. 199, όπου αναφέρεται στην εφημερίδα: Εφημερίς του Λαού, (Αθήνα), αρ. φ. 17, 9 Νοεμβρίου 1893.
[15] Χαρακτηριστικός είναι ο λόγος του βουλευτή Γ. Φιλάρετου, στην βουλή :«Πολιτείαι σωφρονούσαι και Κυβερνήσεις πρακτικαί προλαμβάνουσι τα κοινωνικά ζητήματα. Είναι ευχάριστον, ότι ημείς δεν έχομεν κοινωνικά ζητήματα, τουλάχιστον δεν εξεφράσθησαν αρκετά σπουδαίως μέχρι τούδε, αλλά ακριβώς δια τούτο εγκαίρως πρέπει να προλάβωμεν, διότι ο άνεμος ο πνέων εις άλλα κράτη, δυνατόν να φθάσει και έως εδώ, και δεδικαιολογημένως». Ό,π σελ. 227 όπου αναφέρεται στην, Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, συνεδρίαση 33, 16 Μαρτίου 1898, σ. 461.
[16] ό,π., σελ 227, όπου αναφέρεται στην, εφ. Καιροί, 6 Σεπτεμβρίου 1901.
[17] ό.π., σελ. 272, όπου αναφέρεται σε απόσπασμα έκθεση της γαλλικής πρεσβείας το 1906: «η δημόσια τάξη αυτόν τον τελευταίο καιρό είναι ανύπαρκτη στην Πελοπόννησο, από τις καθημερινές ληστείες και ζωοκλοπές, τις οποίες η κυβέρνηση αποδίδει στους αναρχικούς».
Δημοσιεύθηκε στην ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ.172, Ιούνιος 2017
πηγη: https://anarchypress.wordpress.com