Τέλος Αυγούστου 2002 ανακοινώθηκε από το ΥΠΠΟ διά της υπουργού Λίνας Μενδώνη ότι επαναπατρίζονται 161 κυκλαδικές αρχαιότητες από τη συλλογή Στερν, ενός συλλέκτη στο Ντέλαγουερ των Ηνωμένων Πολιτειών. Αναφέρονται πολλοί μεσάζοντες, το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης της Αθήνας, το Ιδρυμα Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισµού στο Ντέλαγουερ και το ΥΠΠΟ.
Κατ’ αρχάς υπήρξε μια έκπληξη για την απόλυτη ψευδωνυμία... όπου ονομάζεται επιστροφή εννοούν μια απλή υπόσχεση για μια επιστροφή ύστερα από 50 χρόνια (ενδεχομένως), ενώ αναφέρεται τι αναμένεται έναντι αυτής της υπόσχεσης. Δανεισμοί αρχαιοτήτων στο μητροπολιτικό μουσείο δικής τους επιλογής. Μετά την αρχική έκπληξη, πολύ σύντομα αναλύθηκε η συμφωνία στις λεπτομέρειές της από το ΣΕΑ και το ΣΕΚΑ και εξαιρετικά από τον Αγγελο Χανιώτη και τον Γιάννη Χαμηλάκη.
Πολύ φοβάμαι ότι η άνιση και δυσμενής για την Ελλάδα αυτή συμφωνία δεν ήταν συγκυριακή αλλά μόνο η αρχή. Κατέστρωνε τους όρους της ανταπόδοσης.
Πρόσφατα αρχίζουν να κυκλοφορούν περίεργες πληροφορίες σχετικά με τα γλυπτά του Παρθενώνα. Συνήθως εκτός από τη γενική εκτίμηση ότι σχετίζονται με τις επερχόμενες εθνικές εκλογές, επικεντρώνονται σε μια σειρά συναντήσεων στο Λονδίνο.
Ο πρωθυπουργός και δύο κυβερνητικά στελέχη συναντώνται ανεπίσημα με τον διευθυντή του Βρετανικού Μουσείου, ενώ κανείς Ελληνας αρχαιολόγος δεν παρίσταται, ούτε καν ο ομόλογος διευθυντής του Μουσείου Ακροπόλεως. Μια ατμόσφαιρα κατασκοπευτικού μυθιστορήματος Τζον Λε Καρέ. Γίνεται συνείδηση ότι υπάρχει μια κρυφή διαπραγμάτευση για τα γλυπτά του Παρθενώνα και αναδεικνύεται η σημασία της προηγούμενης συμφωνίας για τις 161 κυκλαδικές αρχαιότητες ως τετελεσμένο προηγούμενο.
Υπάρχουν ενδείξεις που υποδεικνύουν ότι πιθανόν υποκρύπτονται συμφωνίες άνισες και αποικιακού τύπου. Διακρίνονται μερικά κοινά χαρακτηριστικά ουσίας και συμπεριφοράς. Μου κάνει εντύπωση η σύνθεση αυτών που συμμετέχουν στις συζητήσεις για τα γλυπτά. Από τη μία πλευρά, ο πρωθυπουργός και οι πρώτοι τη τάξει υπουργοί του. Από την άλλη, μόνο ο διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου.
Αρα δεν υπάρχει καμία αμοιβαιότητα ως προς το επίπεδο των συμμετεχόντων στις συζητήσεις. Γνωρίζουμε ότι όταν αυτό συμβαίνει στη διπλωματία η κατάσταση είναι δύσκολη για τη μία πλευρά, δηλαδή αυτούς που θεσμικά είναι σε ανώτερο επίπεδο.
Δεύτερο στοιχείο είναι ότι η μυστικότητα για τις συζητήσεις γύρω από τη συλλογή Στερν επαναλαμβάνεται. Ούτε και τώρα αφήνουν να ακουστεί τίποτα επί της ουσίας. Αυτό που κυκλοφορεί είναι μόνο η σχέση της με τις εκλογές και τα γνωστά επιχειρήματα της ιδιοκτησίας.
Οπως συνέβη για τη συλλογή κανείς αρχαιολόγος δεν ακούγεται ονομαστικά σε κανένα επίπεδο. Αυτή είναι γνωστή πρακτική μεταξύ συλλεκτών που ποτέ δεν αναφέρουν το όνομα του συμβούλου τους.
Στην προηγούμενη συμφωνία ένα από τα θέματα που δέχτηκαν κριτική ήταν η σύγχυση των ιδιωτικών φορέων με τους δημόσιους φορείς, π.χ. ιδιωτικό Κυκλαδικό Μουσείο, ιδιωτικό Μητροπολιτικό Μουσείο και ΥΠΠΟ.
Το μεγάλο επιχείρημα εναντίον της συμφωνίας για τη συλλογή Στερν είναι ότι διά της συμφωνίας νομιμοποιείται η ύποπτη προέλευση, βλ. αρχαιοκαπηλία. Το ίδιο θα συμβεί σε οποιαδήποτε συμφωνία με το Βρετανικό Μουσείο για τα Μάρμαρα, τα οποία όχι μόνο αποκτήθηκαν αδιαφανώς τον 19ο αι. (το φιρμάνι που επέτρεπε την απόσπαση και μεταφορά τους δεν βρέθηκε), αλλά και αποσπάστηκαν βιαίως πληγώνοντας ανεπανόρθωτα το μνημείο. Το κυριότερο επιχείρημα εναντίον είναι ότι δεν μπορούμε να θεωρήσουμε τους αποδέκτες πρακτικών ισότιμους «ιδιοκτήτες» στη συζήτηση για το δικαίωμα κατοχής-χρήσης, όπως αυθαίρετα σήμερα ισχυρίστηκε η υπουργός Πολιτισμού της Μεγάλης Βρετανίας, Μισέλ Ντόνελαν.
Η σύγχρονη πολιτιστική αποικιοκρατία
Επιτρέψτε μου μια παρένθεση. Η επίσκεψή μου στο Εθνογραφικό Μουσείο του quai Branly το 2021 μού έδωσε την ευκαιρία να καταλάβω τη σύγχρονη θεωρία των μεγάλων μουσείων που απέκτησαν βιαίως στο παρελθόν μνημεία από χώρες που βρίσκονταν στην κατοχή τους. «Ασφαλώς και οι θησαυροί αυτοί είναι από το πολιτισμικό παρελθόν των χωρών σας. Ομως και η αποικιοκρατία είναι ιστορία των χωρών σας, παρ' όλο που ιδεολογικά δεν την ασπαζόμεθα. Ομως τα μνημεία εμείς τα έχουμε.
Ο πολιτισμός έχει την οικουμενική διάσταση για την οποία όλοι συμφωνούμε. Αρα αυτά τα μνημεία ανήκουν σε όλη την οικουμένη, συμπεριλαμβανομένων Υμών και Ημών. Εμείς που η Ιστορία το έφερε και βρίσκονται στη χώρα μας αναλαμβάνουμε να τα γνωρίσουμε σε όλο τον κόσμο μέσω δανεισμών, εκθέσεων και εκ περιτροπής επιδείξεων». Τελείως αντίθετα από τις αξίες και συμφωνίες της Unesco.
Αυτή η στάση μού θυμίζει το παραδοσιακό επιχείρημα αιτιολόγησης της αποικιοκρατίας. «Εμείς οι δυτικές χώρες δεν πάμε να κατακτήσουμε τις καθυστερημένες χώρες. Αντίθετα εμείς πάμε να τις εκπολιτίσουμε, να φέρουμε την ισότητα, την ανάπτυξη και την οικονομική εξέλιξη». Ολοι γνωρίζουν τις καταστροφές και τους αιματηρούς πολέμους που αυτό επέφερε και κυρίως την έλλειψη αναγνώρισης της ιδιαιτερότητας των δεκάδων πολιτισμών που καταστράφηκαν.
Το ίδιο και τα μεγάλα μουσεία, π.χ. το Βρετανικό, λένε «εμείς έχουμε την ιδιοκτησία των γλυπτών, αλλά δεν θέλουμε να κρατήσουμε τα μνημεία μόνο για εμάς. Ετσι σε αντίθεση μ’ εσάς, εμείς θα τους χαρίσουμε την οικουμενικότητα, εμείς που έχουμε την ιδιοκτησία και την τεχνογνωσία».
Μερικά επιχειρήματα επαναλαμβάνονται σε αντίστοιχες ιστορικά καταστάσεις.
*Ομότιμη καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης
πηγη: https://www.efsyn.gr