Loading...

Κατηγορίες

Δευτέρα 07 Νοέ 2016
Επιχείρηση χάλκευσης του Θεοτοκόπουλου
Κλίκ για μεγέθυνση
Παναγιώτης Ιωάννου

Ο Παναγιώτης Ιωάννου, επ. καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, μας μιλάει για την πρόσφατη σκανδαλώδη έκθεση στην Ιταλία, όπου έγινε προσπάθεια να αποδοθούν στον Ελ Γκρέκο έργα που δεν είχε φιλοτεχνήσει ο ίδιος. Μάλιστα, ένα κατασχέθηκε με την υποψία του πλαστού,

Το έργο και η προσωπικότητα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου παραμορφώθηκαν βάναυσα, καθώς εμφανίζεται ως δήθεν «αδέξιος τεχνίτης» σε πρόσφατη «σκανδαλώδη» έκθεση στο Τρεβίζο της Ιταλίας, όπου επιχειρήθηκε να παρουσιαστούν έργα που δεν του ανήκουν.

Μάλιστα, από την εν λόγω έκθεση κατασχέθηκε από τις Αρχές ένα έργο αποδιδόμενο στον Γκρέκο, με την υποψία του πλαστού! Ο επίκουρος καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, Παναγιώτης Ιωάννου, ετοιμάζει διεθνή επιστημονική δημοσίευση για το απαράδεκτο αυτό γεγονός.

Μιλώντας στην «Εφ.Συν.» για την έκθεση στο Τρεβίζο, τονίζει πως προσπάθησαν να χαλκεύσουν τον Θεοτοκόπουλο «ως τον ζωγράφο με τα άπειρα πρόσωπα, τα οποία εναλλάσσονται καλειδοσκοπικά ή χαμαιλεοντικά, ώστε να προσαρμόζονται στις εκάστοτε ανάγκες των ιστορικών, των εμπόρων ή των διοργανωτών μιας έκθεσης, όπως αυτή στο Τρεβίζο, έκθεση σε πολλά σημεία σκανδαλώδης».

• Κύριε Ιωάννου, δεν μάθαμε στην Ελλάδα για την έκθεση στο Τρεβίζο… 

Απαρατήρητη πράγματι πέρασε στην Ελλάδα μια έκθεση με τίτλο: «Ο Γκρέκο στην Ιταλία. Μεταμόρφωση μιας μεγαλοφυΐας», αφιερωμένη στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο.

Διοργανώθηκε στη γειτονική Ιταλία, συγκεκριμένα στο Τρεβίζο από τις 24 Οκτωβρίου 2015 έως τις 10 Απριλίου (λόγω της υψηλής επισκεψιμότητάς της, παρατάθηκε έως την 1η Μαΐου), και την επιστημονική επιμέλεια ανέλαβε ο Lionello Puppi, στον οποίο χρωστάμε, εκτός από πολλές και σημαντικές δημοσιεύσεις για ζητήματα βενετικής και γενικότερα ιταλικής τέχνης, τη συγγραφή μελετών για τον Γκρέκο, ήδη από τη δεκαετία του ’60.

• Θα έπρεπε να μας αφορά η έκθεση αυτή;

Θα έλεγα πως ναι, για περισσότερους λόγους. Ας πούμε εδώ μόνον το προφανές. Πρόκειται για μια έκθεση για τον πιο γνωστό ίσως Έλληνα καλλιτέχνη των παλαιότερων αιώνων, συνάμα έναν από τους καλλιτέχνες, το έργο του οποίου συγκεντρώνει, όσο λίγα ονόματα, και σε διεθνές επίπεδο, το ολοένα και ζωηρότερο ενδιαφέρον φιλότεχνων και επιστημόνων.

Ύστερα, η έκθεση επικεντρωνόταν και φιλοδοξούσε να αναδείξει μια από τις πλέον κρίσιμες περιόδους για τη συνολική διαμόρφωση της προσωπικότητας του Θεοτοκόπουλου, καλλιτεχνικής και λόγιας: τα δέκα χρόνια που πέρασε στην ιταλική χερσόνησο, περίπου από το 1566/7 έως το 1576/7. Η αναγκαιότητα της σε βάθος γνώσης της περιόδου αυτής για τη μελέτη του έργου του Γκρέκο είναι δεδομένη. 

Πολύπτυχο από το Μουσείο Bettona στην Ούμβρια

• Τι γνωρίζουμε για αυτή την περίοδο του Γκρέκο;

Αν και θα θέλαμε να γνωρίζουμε πολύ περισσότερα για την καλλιτεχνική και ανθρώπινη περιπέτεια του Κρητικού στις διάφορες ιταλικές πόλεις, πρωτίστως στη Βενετία και τη Ρώμη, είμαστε πλέον σε θέση να συγκροτήσουμε μιαν εικόνα της δράσης του Θεοτοκόπουλου στην Ιταλία, να σκιαγραφήσουμε ένα πορτρέτο του ζωγράφου με κάποια ενιαία χαρακτηριστικά. 

Ετσι, ακόμα και αν ο αριθμός των τεκμηριωμένων ιταλικών του έργων μπορεί να παραμένει ακόμα σχετικά μικρός (και ακόμα μικρότερος εκείνος των γραπτών τεκμηρίων που άμεσα ή έμμεσα τον αφορούν), μέσα από αυτά αναγνωρίζουμε το πρόσωπο ενός ζωγράφου που θητεύει και συνάμα γίνεται μέρος της ιταλικής ζωγραφικής. 

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Θεοτοκόπουλος, ήδη το 1570, φτάνοντας στη Ρώμη, δεν υπολειπόταν σε τίποτα από τους σύγχρονούς τους Ιταλούς ζωγράφους· ίσα­ ίσα, σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός οξυδερκούς και πολύπειρου καλλιτέχνη, του Giulio Clovio, τους ξεπερνούσε: 

«Κάνει να σαστίσουν όλοι οι ζωγράφοι της Ρώμης», γράφει προς τον καρδινάλιο Αλεσάντρο Φαρνέζε ο τελευταίος. Και η Ρώμη τότε ήταν το κέντρο του καλλιτεχνικού κόσμου. 

Πρέπει εδώ να πούμε ότι ένα από τα μεγάλα κενά που έχουμε ακόμα αφορά τα πρώτα­ πρώτα χρόνια της εγκατάστασης του Θεοτοκόπουλου στην ιταλική χερσόνησο, στη μετάβασή του στη Βενετία, περίπου δηλαδή από το 1566/7 μέχρι το 1569. 

Και είναι τούτο ειδικά το κενό στις γνώσεις μας που έχει επιτρέψει τη διατύπωση πολλών υποθέσεων για τον βίο και την πολιτεία του Κρητικού· υποθέσεων, πολλές από τις οποίες μοιάζουν πειστικές, άλλες, και ίσως οι περισσότερες, μάλλον απίθανες. 

• Σε μια τέτοια κατάσταση της έρευνας, ποια η συμβολή της έκθεσης στο Τρεβίζο; 

Η διοργάνωση μιας έκθεσης το 2015 με θέμα την ιταλική περίοδο του Θεοτοκόπουλου αποτελεί, ή τουλάχιστον θα έπρεπε, ένα γεγονός από μόνο του· είναι εντελώς αναμενόμενο μια τέτοια έκθεση να δημιουργεί προσδοκίες, και μάλιστα υψηλές, τις οποίες μάλιστα αύξησαν ακόμα περισσότερο οι διαφημιζόμενες προδιαγραφές της πολλά υποσχόμενης έκθεσης αυτής. 

Δυστυχώς, το αποτέλεσμα τις διέψευσε με τον χειρότερο τρόπο. 

• Γιατί; Ποιο είναι το βασικό ερώτημα;

Μια έκθεση, και με επιστημονικές επιδιώξεις, όπως ρητά και κατ’ επανάληψη δηλώθηκαν από τους διοργανωτές της έκθεσης στο Τρεβίζο, περιμένει κανείς πρώτα από όλα να ανταποκρίνεται σε ερωτήματα που, θεωρητικά τουλάχιστον, συγκροτούν τους άξονες γύρω από τους οποίους, πρωτίστως, διαρθρώνονται τα εκθέματα και, συμπληρωματικώς, συντάσσονται τα δοκίμια του συνοδευτικού καταλόγου.

Έτσι, στην προκειμένη περίπτωση, το βασικό ερώτημα δεν μπορεί παρά να είναι το εξής: αποτελεί η πραγματοποίηση της έκθεσης στο Τρεβίζο ένα βήμα προς την κατεύθυνση του εμπλουτισμού των γνώσεών μας για την ιταλική εμπειρία του Γκρέκο; 

Ή, τουλάχιστον, αναδεικνύονται τα όσα ήδη γνωρίζουμε σχετικά, ύστερα από περίπου έναν αιώνα ερευνητικής ενασχόλησης; 

Για να απαντήσουμε στο παραπάνω ερώτημα, ας πούμε κατ’ αρχάς ότι η έκθεση διαρθρώθηκε γύρω από περισσότερες ενότητες, μερικές από τις οποίες είναι συμπληρωματικές ως προς τον κύριο θεματικό πυρήνα, μέσα από τον οποίο εξάλλου αποκτούν το όποιο νόημα, τα έργα του Γκρέκο.

• Τι σημαίνει αυτό;

Έτσι, ο επισκέπτης ύστερα και παράλληλα με τις δημιουργίες του Θεοτοκόπουλου, είχε την ευκαιρία να δει έργα Κρητικών και Ιταλών ζωγράφων λίγο-πολύ σύγχρονών του, που συγκροτούσαν ένα μέρος του εικαστικού σύμπαντος μέσα στο οποίο ο ίδιος διαμορφώθηκε και έδρασε. 

Όσο για τα έργα του Γκρέκο, θα μπορούσε να αντικρίσει περισσότερα από τριάντα (!) δημιουργίες, αποδιδόμενα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην κρητική και την ιταλική περίοδο· αν και δεν έλειψαν και έργα που ο Θεοτοκόπουλος φέρεται να φιλοτέχνησε και στη νέα του πατρίδα, το Τολέδο.
 
Ο αριθμός είναι πραγματικά εντυπωσιακός. Ωστόσο, από τα εκτεθέντα έργα, μόνον περίπου το ένα τρίτο έχουν μέχρι τώρα περιληφθεί, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, είτε ως βεβαιωμένα έργα είτε ως λίγο ή πολύ αποδεκτές αποδόσεις, στην παραγωγή του Γκρέκο. 

Και αυτό με τους πιο γενναιόδωρους υπολογισμούς, και με τα λιγότερο αυστηρά κριτήρια. Για μια έκθεση που φιλοδοξεί να αναδείξει τη συνολική ιταλική δραστηριότητα του καλλιτέχνη, έκθεση «αγκωνάρι» -με τα λόγια του Lionello Puppi-, το ποσοστό είναι πραγματικά απογοητευτικό. 

Παραμένει τέτοιο ακόμα και, αν θελήσουμε να συμπεριλάβουμε σε αυτό και έργα τα οποία έχουν γίνει με δικαιολογημένες επιφυλάξεις δεκτά ως έργα του Θεοτοκόπουλου.

• Θετικά δεν υπήρξαν; 

Η έκθεση μας επιφύλαξε ορισμένες εκπλήξεις, μια από αυτές ίσως αποδειχθεί εξαιρετικά ευχάριστη, ως ενδεχομένως εποικοδομητική για τις γνώσεις επί της παραγωγής του Θεοτοκόπουλου: ένας Άγιος Δημήτριος Ένθρονος, σε ιδιωτική συλλογή, έργο που παρουσιάστηκε πρώτη φορά σε έκθεση ως δημιουργία του Κρητικού καλλιτέχνη –είχε προηγηθεί η συμπερίληψή του το 1935 σε έκθεση στη Λιόν, στην «Galerie Saint­ Francois» του Κύπριου συλλέκτη και εμπόρου Νικόλαου Δικαίου (1896-1987). 

Εφόσον, και αυτό πρέπει να το υπογραμμίσουμε, αποδειχθεί η αυθεντικότητα του έργου και της υπογραφής («ΧΕÍΡ ΔΟΜΗΝΊΚΟΥ»), βρισκόμαστε μπροστά σε μια πολύ σημαντική στιγμή για τη γνώση του έργου του 
Θεοτοκόπουλου: 

Αφενός ο συγκεκριμένος πίνακας θα (πρέπει πλέον να) αποτελεί το σημείο αφετηρίας όλης της καλλιτεχνικής διαδρομής του Κρητικού, αφετέρου με αυτό το έργο –όπου η εμφανής βυζαντινότροπη τεχνοτροπία συνδυάζεται με μια ισχυρή επίδραση «δυτικών» εικονογραφικών προτύπων (στον θρόνο)– δοκιμάζονται οι μέχρι τώρα γνώσεις μας γενικότερα για την κρητική παραγωγή του ζωγράφου. 

Ωστόσο, πολλά μένουν να γίνουν ακόμα μέχρι την ενδεχόμενη αποδοχή του σε έναν αξιόπιστο κατάλογο έργων του ζωγράφου, όπως και για την επίσης ενδεχόμενη απόρριψή του από αυτόν.

«Άγιος Δημήτριος Ένθρονος»

• Άλλες εκπλήξεις;

Οι υπόλοιπες εκπλήξεις από την έκθεση στο Τρεβίζο είναι μάλλον δυσάρεστες. Στην έκθεση παρουσιάστηκαν μια σειρά από έργα με απόδοση στον Θεοτοκόπουλο, τα οποία συσχετίστηκαν έμμεσα, και μάλλον ακροβατικά, τόσο με άλλα έργα του Θεοτοκόπουλου (αν και όχι τα πλέον αδιαμφισβήτητα ως προς την πατρότητά τους) όσο και με τον νεοφανή Άγιο Δημήτριο. 

Μερικά από τα έργα αυτά, τα περισσότερα από τα οποία βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές, αποδόθηκαν άμεσα στον Θεοτοκόπουλο, αν και με ένα ερωτηματικό, άλλα σε «κρητικό εικονογράφο (ενν. αγιογράφο)», απόδοση που εξειδικεύτηκε στη συνέχεια στον Δομήνικο, πάλι με ένα ερωτηματικό «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος;».
 
• Ποιο ακριβώς είναι το πρόβλημα με τα έργα αυτά;

Στα έργα αυτά δεν είναι δύσκολο να διαπιστώνουμε μια μεγάλη απόσταση, ήτοι ποιοτική διαφορά, από τα τεκμηριωμένα και γνωστά έργα του Θεοτοκόπουλου οποιασδήποτε περιόδου. 

Αυτή η απόσταση γίνεται προσπάθεια να γεφυρωθεί στην έκθεση του Τρεβίζο, και στους συνοδευτικούς τόμους, μέσα από την προβολή τριών αλληλένδετων παραγόντων. 

Πρώτον, ότι ο Θεοτοκόπουλος προέρχεται από ένα περιβάλλον στο οποίο δρουν ζωγράφοι ενός μεταβατικού λεξιλογίου, στο οποίο αναμιγνύονται, όχι πάντα επιτυχώς, η βυζαντινότροπη ζωγραφική και η επιδερμική επίδραση της ιταλικής τέχνης, και οι οποίοι παλαιότερα ονομάζονταν madonneri (όρος επινοημένος στις αρχές του 20ού αιώνα, ανύπαρκτος στις πηγές). 

Δεύτερον, ότι στο έργο του ίδιου του Θεοτοκόπουλου είναι υπαρκτή και ευδιάκριτη μια μεταβατική φάση, κατά την παραμονή του στη Βενετία.

Τρίτον, ότι ο Κρητικός διέθετε εργαστήριο, όπου δούλευαν περισσότεροι καλλιτέχνες με την ιδιότητα του βοηθού ή του συνεργάτη, κατά την παραμονή του στη Βενετία αλλά και στη Ρώμη. 

• Αποδεικνύεται αυτό;

Το πρόβλημα δεν συνίσταται τόσο στο ότι και οι τρεις παραπάνω προϋποθέσεις είναι αναπόδεικτες και μάλλον απίθανες, αλλά ότι με την προβολή τους τη σήμερον ημέρα ως ισχύουσες, στην ουσία δεν συντελείται άλλο από το να επαναπροτείνεται, μετά από ακριβώς μισόν αιώνα από την αποδεδειγμένη ανυπαρξία του, η θέση και το σχήμα «Greco madonnero».

Μια θλιβερή ιστορία που οδήγησε, στη δεκαετία του ’50 και του ’60 με πλάγιους και ανορθόδοξους τρόπους, στη δημιουργία ολόκληρων συλλογών από πίνακες ενός (ανύπαρκτου) μεταβατικού Θεοτοκόπουλου. 

Η απόδοση πολλών από τα έργα εκείνα, οφθαλμοφανώς άτεχνα ή και πολύ χαμηλής ποιότητας, δικαιολογήθηκε ακριβώς ως η προσπάθεια του Κρητικού καλλιτέχνη στη Βενετία να συνδυάσει, ατυχώς πολλές φορές, δύο διαφορετικούς ζωγραφικούς τρόπους.

• Ποιον κίνδυνο διαβλέπετε;

Με τις αποδόσεις των συγκεκριμένων έργων που εκτέθηκαν στο Τρεβίζο και, κυρίως, τους συναφείς ισχυρισμούς, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα ζήτημα σημαντικότερο από εκείνο της προσγραφής ή όχι του Αγίου Δημητρίου στο έργο του Γκρέκο.

Μπροστά στον ορατό κίνδυνο της αναβίωσης μιας παλιάς, και στην πραγματικότητα ποτέ εντελώς ξεχασμένης, ιστορίας. Το «επεισόδιο Greco madonnero» μοιάζει να αποκτά μια όψιμη συνέχεια. 

Αποκτά μάλιστα ανησυχητικές διαστάσεις, αν κρίνουμε από ένα άλλο έργο, παρομοίως αποδιδόμενο σε έναν «μεταβατικό» Θεοτοκόπουλο: ένα πολύπτυχο από το Μουσείο της πόλης Bettona στην Ούμβρια. 

Η απόδοσή τους στον Θεοτοκόπουλο προτάθηκε από τον Βενετό ζωγράφο μασκών Guerrino Lovato, ο οποίος προκειμένου να εξηγήσει την πασιφανή αδεξιότητα των έργων αυτών κάνει επίσης λόγο για εργαστήριο του Γκρέκο, πιθανολογώντας έτσι τη συμμετοχή και άλλων χεριών στη φιλοτέχνησή τους. 

• Μπορούμε, όμως, να ασχοληθούμε στα σοβαρά με τέτοια έργα;
 
Γι’ αυτή την απίθανη απόδοση μιας ζωγραφικής πραγματικά πολύ χαμηλής ποιότητας στον Γκρέκο είναι ανάγκη να ειπωθεί μόνον τούτο: εάν τέτοια δημιουργήματα αρχίσουν να γίνεται αποδεκτά ως «έργα Γκρέκο», έστω και με επιφυλάξεις (μιας και οι αποδόσεις σε «κύκλο», «περιβάλλον» ή «μποτέγκα» στην περίπτωση του «Ιταλού» Θεοτοκόπουλου δεν ευσταθούν), τότε αντικρίζουμε ένα ακόμα πρόσωπο του Θεοτοκόπουλου: το πρόσωπο ενός τουλάχιστον αδέξιου τεχνίτη. 

Σε μια τέτοια περίπτωση μπορούν πλέον να γίνουν δεκτά όλα, ακόμα και έργα πασιφανώς άτεχνα, ακόμα και πίνακες με τρανταχτά λάθη στις υπογραφές, όπως είχε γίνει στις δεκαετίες του ’50 και του ’60 και είχε αναγκάσει τον Ιταλό ιστορικό της τέχνης Wart Arslan να αναφωνήσει δικαίως: «Πιάσαμε πάτο!». 

Η σκονισμένη ετικέτα «Greco madonnero», που στις ίδιες δεκαετίες είχε την αξία μιας κερδοφόρας και στη συνέχεια καταστροφικής μετοχής, μπορεί να επανέλθει με μια διαφορετική ονομασία. 
 
• Πού οδηγούμαστε;

Το πρόβλημα έγκειται στην επαναχρησιμοποίηση του πυρήνα μιας επιχειρηματολογίας, που ξεκινάει από την προπολεμική περίοδο και μέσω της οποίας άνοιξε ένας δρόμος στο εμπόριο τέχνης. 

Χρειάζονται αρκετές δικλίδες ασφαλείας, καθώς στο όχι και πολύ μακρινό, απ’ ό,τι φαίνεται, παρελθόν η αρχική συμπερίληψη του συνόλου των «Βενετοκρητικών» ζωγράφων (από τον 14ο έως τον 18ο αιώνα!) συλλήβδην και καταχρηστικά στην (ανύπαρκτη) κατηγορία madonneri, είχε στη συνέχεια αποτελέσματα πολλές φορές ολέθρια. 

Γιατί, ναι μεν είναι πανθολογούμενο πλέον ότι ο Θεοτοκόπουλος αποτελεί μια από τις εξαιρετικές περιπτώσεις στην ιστορία της τέχνης, όπου ένας ζωγράφος αλλάζει ριζικά την τεχνοτροπία του, αλλά θα πρέπει μάλλον να επαναλάβουμε εδώ, με αφορμή την έκθεση στο Τρεβίζο, ότι, παρ' όλα αυτά, δεν νομιμοποιούμαστε να τον αντιμετωπίζουμε -περιφρονώντας σχεδόν προκλητικά όσα ύστερα από έρευνες δεκαετιών γνωρίζουμε με βεβαιότητα πλέον για την προσωπικότητά του- ως τον ζωγράφο με τα άπειρα πρόσωπα, τα οποία εναλλάσσονται καλειδοσκοπικά ή χαμαιλεοντικά, ώστε να προσαρμόζονται στις εκάστοτε ανάγκες των ιστορικών, των εμπόρων ή των διοργανωτών μιας έκθεσης, όπως αυτής στο Τρεβίζο, έκθεση σε πολλά σημεία σκανδαλώδης. 

Δεν είναι τυχαίο ότι την τελευταία ημέρα της έκθεσης ένα έργο αποδιδόμενο στον Γκρέκο κατασχέθηκε από τις αρχές με την υποψία του πλαστού.

.πηγη:efsyn.gr

 
© Copyright 2011 - 2024 Στύξ - Ανεξάρτητη Πολιτισμική και Πολιτική Εφημερίδα της Βόρειας Πελοποννήσου