Έχω αναλύσει πολλές φορές από αυτή τη στήλη την αρχαιότερη σωζόμενη τραγωδία, τους «Πέρσες» του Αισχύλου. Δεν θα διστάσω να επαναλάβω βελτιωμένα τα κυριότερα σημεία. Το Δράμα αυτό του μέγιστου των τραγικών ποιητών δεν είναι πατριωτικό, όπως επιμένουν μερικοί παλαιότεροι (αλλά και όψιμοι) υπερασπιστές του αείποτε μοιραίου γι’ αυτόν τον τόπο συνδρόμου «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια». Όπως ακριβώς δεν είναι πατριωτικό έπος η «Ιλιάδα» του Ομήρου, που αναγνωρίζει ως τον μεγαλύτερο και αγνότερο ήρωα του τρωικού πολέμου έναν «εχθρό», τον Έκτορα. Πατριωτικό είναι το αληθινό. Ο Όμηρος και ο Αισχύλος υπηρετούν την αλήθεια πέρα από σκοπιμότητες. Η «Ιλιάδα» είναι ένα δοκιμαστήριο της αρχαϊκής ψυχής και ένα φίλτρο για το πέρασμα από την προϊστορική στην ιστορική Ελλάδα. Οι «Πέρσες» είναι ένα όμοιο φίλτρο για το πέρασμα από την προ-τραγική στην τραγική εποχή. Ο Αισχύλος, ποιητής - πολεμιστής που συμμετείχε στον Μαραθώνα και στη Σαλαμίνα, επινόησε στην ουσία την τραγωδία και έγραψε τους «Πέρσες», ένα «εγχειρίδιο», χρηστικό εργαλείο στην υπηρεσία της νεόκοπης, εύθραυστης αθηναϊκής δημοκρατίας, που αποτελεί συγχρόνως μια ύψιστη οικουμενική ποιητική κατάκτηση.
Η Περσική Αυτοκρατορία, παρά την ήττα της, παραμένει μια μεγάλη δύναμη και αποτελεί ακόμη έναν υπαρκτό κίνδυνο για την Αθηναϊκή Δημοκρατία, που η νίκη της την αναγόρευσε υποχρεωτικά σε ηγέτιδα πόλη της Ελλάδας. Ο μεγαλύτερος όμως κίνδυνος που διαβλέπει ο Αισχύλος είναι να «πάρουν τα μυαλά της αέρα» και να επιχειρήσει να μιμηθεί τον νικημένο εχθρό της, να γίνει μια αλαζονική υπερδύναμη, στα ελληνικά μέτρα. Να ολισθήσουν οι Αθηναίοι σε μια άδικη και υβριστική πολιτική απέναντι στους συμμάχους τους, όμοια με εκείνη του υπερόπτη Ξέρξη, που θα επιφέρει εντέλει την καταστροφή τους. Τέτοια δείγματα έχουν αρχίσει να εμφανίζονται και ο Αισχύλος σπεύδει να προειδοποιήσει τους συμπατριώτες του.
Για να έρθουμε σε πληρέστερη επαφή με αυτήν την τραγωδία πρέπει να επικεντρώσουμε στις λεπτομέρειες. Οι Πέρσες δεν αγνοούν μόνο τη Δημοκρατία, αγνοούν και την Τραγωδία. Τα δύο αυτά δεδομένα συνάπτονται σε ένα από τον ποιητή, συνιστώντας την κρίσιμη διαφορά των ηττημένων από τους νικητές. Ο Ξέρξης επιστρέφει ταπεινωμένος, κατισχυμένος, γυμνός όπως γεννήθηκε, κατά τη δήλωση της ίδιας της μάνας του. Έχει ωστόσο πού να καταφύγει, στο στήθος της ακρωτηριασμένης από τον ένα μαστό, αλλά ακλόνητα φιλόδοξης, κατά τον Ηρόδοτο, βασίλισσας μητέρας του. Από το παντοδύναμο, παρότι ακρωτηριασμένο σώμα της Μητέρας θα αντλεί στο εξής τη δοτή του ισχύ ο Ξέρξης και δεν θα έχει να δώσει λόγο σε κανέναν για τις πράξεις του. Η βασίλισσα Άτοσσα είναι εκεί, μια από τις «τρομερές μητέρες» που θα συναντήσει, αιώνες αργότερ, ο μεγάλος Γκαίτε, στο φανταστικό ταξίδι του στην αρχαία Ελλάδα (βλ. την «Ελένη του δεύτερου Φάουστ»). Έτοιμη η βασίλισσα Μητέρα να προσφέρει στον γιό της την «καινούργια στολή του», που είναι το ίδιο το σώμα της. Να τον εγκολπώσει και να τον «ξαναγεννήσει». Ποιος, λοιπόν, είπε ότι την ψυχανάλυση την ανακάλυψε ο Φρόυντ; Η ψυχανάλυση είναι μια καινούργια γλώσσα για να πούμε πάλι τα ξεχασμένα παμπάλαια ονόματα του Μύθου. Αυτό είναι το κρυμμένο κλειδί της τραγωδίας, που αν το βρούμε λύνουμε και τα επί μέρους θέματά της.
Οι Αθηναίοι, «ορφανοί μητρός» ως αυτόχθονες, τέκνα του Ηφαίστου και της γης κατά τον καταγωγικό τους μύθο, δεν έχουν μια μητρική αγκαλιά για να προσπέσουν στις ατυχίες του βίου και η δημοκρατική τους «πόλις των ανδρών» έχει αναδυθεί κι αυτή μέσα από τα αίματα μιας συμβολικής μητροκτονίας, του Ορέστη, που καθάρθηκε στον αθηναϊκό Άρειο Πάγο. Αυτήν την πρωτόφαντη, ματωμένη ελευθερία τους πρέπει τώρα οι Αθηναίοι να την διαχειριστούν αναλαμβάνοντας τις ευθύνες τους. Οι Πέρσες δεν έχουν ούτε ελευθερία ούτε τραγωδία, αλλά έχουν μια παντοδύναμη Μητέρα όλων των ευθυνών. Οι Αθηναίοι δεν έχουν μια Μητέρα, αλλά έχουν τη Δημοκρατία τους και την Τραγωδία τους, που γι’ αυτούς μόλις ξεκινούν. Βαρύ φορτίο! Ο Αισχύλος τούς υποδεικνύει τον τρόπο συνεπούς διαχείρισης της νεόκοπης Δημοκρατίας και ελευθερίας τους: την τραγική συνείδηση. Οι «άλλοι», που διαθέτουν μια Μητέρα, δεν έχουν τέτοιες έγνοιες.
Παρακολουθήσαμε, στο πλαίσιο των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων «Ελευσίνα πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης 2022» μια πρωτότυπη, όντως, παράσταση των «Περσών» εν πλω, σε μετάφραση Γιώργου Μπλάνα, μουσική και δραματουργική επεξεργασία Δημήτρη Καμαρωτού, σκηνοθεσία του Νικήτα Μιλιβόγιεβιτς, μια συμπαραγωγή του Εθνικού Θεάτρου της Σερβίας και του Novi Sad, 2022. Ένα μέρος της παράστασης δίνεται στο Πέραμα της ακτής Μεγαρίδας, ένα άλλο στο πλοίο που μας μετέφερε σαν άλλο πορθμείο στη Σαλαμίνα και ένα τρίτο σε μια απόμερη ακτή του νησιού, από όπου μπορούσαμε να δούμε με τα μάτια της φαντασίας τον τόπο της σύγκρουσης. «Το κοινό παρακολουθεί τον Ξέρξη, τον χορό και τα άλλα πρόσωπα του έργου, σε αυτήν τη διαδρομή όπου κατοικούν τα μέρη της τραγωδίας», μεταφέρω τη σκηνική οδηγία που εμπεριέχεται στο πρόγραμμα. Μια ενδιαφέρουσα ιδέα, που, όμως, φοβάμαι ότι υπολείπεται των απαιτήσεων του πολυδύναμου και πολυσύνθετου αυτού έργου, όντας μόνο μια χλομή απεικόνισή του. Ο χορός είναι αδύναμος, η σκηνή της ανάδυσης του νεκρού Δαρείου υποτονισμένη και οι υποκριτικές αδούλευτες. Το τέλος μάλιστα του έργου είναι μια αυθαίρετη διασκευή, που μαζί με τη σκηνοθεσία το μετατρέπει σε ένα αληθινό θρηνητικό μελόδραμα, ξένο εντελώς στις προθέσεις του ποιητή. Με τον Ξέρξη (Δημήτρης Ήμελλος) να συναντά τις ψυχές των νεκρών συντρόφων του, να κλαίει, να οδύρεται και να χτυπιέται εξαντλητικά επί ένα σχεδόν ημίωρο! Ο Αισχύλος, όμως δεν είχε πρόθεση να ευτελίσει τον Ξέρξη. Από το σύνολο των ηθοποιών ξεχώρισα την καλή και σταθερή Μυρτώ Αλικάκη, που γνωρίζει καλά τους κανόνες του θεατρικού παιγνίου και ξέρει κάθε στιγμή πού να σταθεί και τι να κάνει.
πηγη: https://www.avgi.gr