Αφιέρωμα στον Περικλη Ροδάκη

ομιλία του Κώστα Χατζηαντωνίου*

Τιμούμε έναν ξεχωριστό πνευματικό άνθρωπο. Έναν ακέραιο πολίτη, ένα μαχητή της εθνικής αντίστα-σης που έκανε τις ιδέες του πράξη και την πράξη αίρεση βίου σφυρηλατημένη στα πέτρινα χρόνια του λαού μας στα κελιά της εθνικής υποτέλειας και υποκρισίας. Και είναι ιδιαίτερη χαρά να τιμούμε, οι Έλληνες του Αιγαίου και της Μαύρης Θάλασσας, το έργο του που αναφέρεται ειδικά στον ποντιακό ελληνισμό γιατί μπορούμε εύκολα να ανιχνεύσουμε σ’ αυτό την προσφορά του αλλά και γενικότερες αλήθειες σχετικά με την επιστημονική, την πνευματική και την πολιτική μας ζωή. Καίρια η πρωτοβουλία και υποχρέωση τιμής να τιμηθεί η παρουσία του στα γράμματα μα και ευκαιρία να γνωρίσουν κι οι νεώτεροι τον μαχητή λόγιο, τον μαχητή πολίτη που έταξε από τα νεανικά του χρόνια ως σκοπό ζωής την πολιτική και συγγραφική δράση που θα φανέρωνε την άρρηκτη διαλεκτική ενότητα των λαϊκών και των εθνικών δικαιωμάτων.

Είναι γνωστό ότι οι θεσμοί συγκρότησης των διανοουμένων ως μιας ιδιαίτερης κοινωνικής κατηγορίας εκδιπλώνουν τη δραστικότητά τους στους μηχανισμούς παραγωγής του έντυπου λόγου (βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες), στην πανεπιστημιακή δραστηριότητα, στην εξωακαδημαϊκή σκέψη και στα πολιτικά/ κομματικά σχήματα. Ο Ροδάκης υπόδειγμα διανοουμένου με δρώσα παρουσία τον τελευταίο μισό αιώνα και πολιτική δράση επτά δεκαετιών διαπέρασε όλες σχεδόν τις μορφές διανόησης και αναδείχθηκε σε ιδανικό διανοούμενο που έβαλε πάνω απ’ όλα την αλήθεια ως πράξη απελευθέρωσης από την ανάγκη. Και αυτό μπορεί να έκανε τη ζωή του πολύ πιο δύσκολη από μια συνηθισμένη ζωή, σίγουρα όμως την έκανε πολύ πιο αληθινή.

Γεννημένος και αναθρεμμένος στον επαναστατικό και αγωνιστικό αέρα των Καλαβρύτων, ο Περικλής Ροδάκης έδωσε το παρών στους εθνικούς και λαϊκούς αγώνες της δεκαετίας του 1940 και πλήρωσε τον έμπρακτο πατριωτισμό του με χρόνια διώξεων, φυλακής και βασανισμών. Είκοσι χρόνια συνολικά από τη ζωή του τα πέρασε στα σκοτεινά κελιά. Κι όμως. Μοιάζει απίστευτο αλλά αυτόν τον άνθρωπο που αποτελεί ζωντανό σύμβολο των αγώνων του ελληνικού λαού, πολιτεία αλλά και φορείς που θέλουν να δηλώνουν φορείς της λαϊκής και δημοκρατικής συνείδησης του λαού μας, δεν τον τίμησαν όπως έπρεπε. Και η απορία μεγεθύνεται όταν σταθεί κανείς μπροστά στο τεράστιο συγγραφικό έργο του, έργο ιστορικό, λογοτεχνικό, κοινωνιολογικό, μεταφραστικό. Πενήντα χρόνια τώρα, από το 1963 όταν εμφανιζόταν στην ελληνική βιβλιογραφία με το συμπλήρωμα στην περίφημη Πολιτική Ιστορία του Ασπρέα, ο Ροδάκης με συνέπεια εργάζεται για τον φωτισμό της νεοελληνικής συνείδησης με ζήλο δασκάλου του γένους. Αν ξεφυλλίσει κανείς βέβαια τα βιβλία του θα κατανοήσει γρήγορα γιατί οι κατεστημένες πολιτικές και πολιτισμικές δυνάμεις της δεξιάς αλλά και της αριστεράς θέλησαν να αποσιωπήσουν το έργο του. Είναι ένας δάσκαλος ενοχλητικός. Αυτός όμως είναι κι ο επαρκής λόγος, ο ικανός και αναγκαίος για να διασωθεί στο χρόνο αυτό το έργο σε αντίθεση με τα ψεύτικα έργα μιας μεταπολίτευσης που με πάταγο καταρρέει στις ημέρες μας αλλά και σε σχέση με έργα παλαιότερα, εγκεφαλικά και ανιστόρητα που πάσχιζαν να στριμώξουν το ελληνικό θαύμα μέσα στα ιερά βιβλία κάποιων θεωριών.

Μιλώντας σήμερα για το έργο του που αναφέρεται στον Πόντο, δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε σε μιαν άλλη απόπειρα που διήρκεσε δεκαετίες και εν πολλοίς συνεχίζεται, απόπειρα να συσκοτιστεί η αλήθεια για τα γεγονότα της περιόδου 1912- 1922 και για τη γενοκτονία αλλά και γενικότερα για την ιστορία και τον πολιτισμό του ποντιακού και ευρύτερα του ανατολικού ελληνισμού. Ο βαλκανικός επαρχιωτισμός και η μεταπρατική αστική τάξη της μικρής και δήθεν έντιμης (στην ουσία βαθύτατα υποκριτικής) Ελλάδος που ήθελαν τη χώρα παρασιτικά δεμένη πάντα με τη Δύση κι όχι πρωταγωνιστή της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, είχαν πολύ συχνά μια αποστροφή και σχεδόν πάντα μια διαστρεβλωτική άποψη για τον πέραν του Αιγαίου Ελληνισμό.

Τα τεράστια επιστημονικά κενά της ιστορικής επιστήμης στην πατρίδα μας, πατρίδα αλίμονο του Ηροδότου και του Θουκυδίδη, είναι γνωστά. Τα κενά όμως σε σχέση με τις πατρίδες της Ανατολής, τον Πόντο και γενικότερα τη Μικρά Ασία είναι απίστευτα. Η άγνοια της Μικρασίας και του Πόντου, του ιστορικού όσο και του γεωγραφικού και πολιτισμικού χώρου, δεν ήταν φυσικά μια τυχαία αβελτηρία. Η εξαίρεση του Πόντου, του αρχαίου, του ελληνιστικού, του μεσαιωνικού και του νεώτερου, από το ερευνητικό και διδακτικό πεδίο της ακαδημαϊκής ελλαδικής επιστήμης υπηρετούσε άριστα το ιδεολογικό σχήμα μιας ρητορικής εθνικοφροσύνης που διακρινόταν στα μεγάλα λόγια αλλά υστερούσε απελπιστικά όταν ερχόταν η ώρα της πολιτικής πράξης. Ας θυμηθούμε για παράδειγμα την Κύπρο και τις ευθύνες όσων σήμερα αυτοί και οι πολιτικοί τους προπάτορες, προσποιούνται τους υπερπατριώτες.

Η συνειδητοποίηση του ρόλου του ανατολικού ελληνισμού στην εθνική μας πορεία και η κατανόηση των αιτίων και αιτιατών του ξεριζωμού αυτού του ελληνισμού πριν ενενήντα χρόνια θα φώτιζε πολλά από όσα συσκοτίζονται ακόμη και σήμερα. Θα μας έκανε σοφότερους και πιο έντιμους. Πιο ολοκληρωμένους. Γιατί ανολοκλήρωτο έθνος, σημαίνει και ανολοκλήρωτη ιστορική επιστήμη. Μοιάζει απίστευτο αλλά θα ήταν οριστικό το πέπλο της λήθης και της στρεψοδικίας που επιχειρούν ακόμη και σήμερα οι αυτουργοί της Καταστροφής, με άθλιες αναθεωρήσεις όπως αυτή πρόσφατα της καταδίκης των Έξι, αν δεν υπήρχαν δυο παράγοντες κορυφαίας σημασίας. Ο ένας ήταν ο ίδιος ο προσφυγικός ελληνισμός. Οι ξεριζωμένοι Έλληνες που έφεραν τους μύθους αλλά και τις αλήθειες τους από τα χώματα της Ανατολής, αργοναύτες μιας αντίστροφης πια πορείας. Ο άλλος παράγοντας ήταν μια δράκα λαμπρών διανοουμένων που βγήκαν από το καμίνι των εθνικών και δημοκρατικών αγώνων του λαού μας. Μορφές αφοσιωμένες στην ανάδειξη της αλήθειας που είναι η μόνη επαναστατική πράξη στην οποία καλείται ο αληθινός διανοούμενος.

Ένας τέτοιος διανοούμενος που αντελήφθη τη σημασία της ιστορίας του ανατολικού ελληνισμού αναλαμβάνοντας να λύσει τον γόρδιο δεσμό των εθνοτήτων στη Μικρά Ασία (όπως είναι ο τίτλος ενός άλλου εξαιρετικού βιβλίου του), είναι και ο τιμώμενος απόψε. Διότι ο Ροδάκης αντελήφθη πολύ νωρίς και άμεσα ότι το εθνικό ζήτημα είναι καίριο στην πολιτική και δημοκρατική συνειδητοποίηση του λαού μας, στην υπόθεση της απελευθέρωσης του ανθρώπου, στην ουσιαστική, τελεσφόρο έξοδο από τον κόσμο της εκμετάλλευσης και της αλλοτρίωσης. Οι καθεστωτικές απόψεις περί έθνους, της δεξιάς και της αριστεράς δεν τον άκουσαν, τόσο αυτόν όσο και άλλους στοχαστές της δημοκρατικής θεωρίας για το έθνος. Και τώρα κάνουν τους έκπληκτους που βλέπουν τη φασιστική ακροδεξιά να επελαύνει. Ας μην κάνουν όμως τα θύματα. Είναι κατ’ ουσίαν οι θύτες και οι γεννήτορες αυτού του φαινομένου.

Ας γυρίσουμε όμως στη σεβαστή μορφή που τιμούμε απόψε, τη μορφή του Περικλή Ροδάκη που μπορεί να έχει ήσυχη τη συνείδησή του ότι είχε αντιληφθεί εγκαίρως τη σημασία του εθνικού ζητήματος. Είναι ιδιαίτερη τιμή για μένα να μιλώ γι’ αυτόν τον θρυλικό αγωνιστή και στοχαστή που κάστρο τη βούλησή του στήνοντας πέρασε χωρίς υπερβολή διά πυρός και σιδήρου σαν να τον φύλαγε μυστική μοίρα για να χαρίσει στην ελληνική ιστοριογραφία μερικές από τις πιο διαφωτιστικές μελέτες του κοινού μας βίου. Κι όχι μόνο. Θα πρέπει κάποτε η φιλολογία μας να γνωρίσει και τον πεζογράφο, τον λογοτέχνη Ροδάκη που έχει και ένα ίσως όχι και τόσο γνωστό μα υψηλής αισθητικής αξίας λογοτεχνικό έργο. Περιοριστική είναι λοιπόν η αποψινή μας αναφορά στον ιστορικό Ροδάκη. Απλώς, πριν μιλήσουμε για τον στοχαστή του Ποντιακού ζητήματος δεν μπορώ να μην αναφερθώ και στον εγκυκλοπαιδιστή Ροδάκη. Στην εγκυκλοπαίδεια Υδρία όπου εργάστηκα το 1991, δυστυχώς λίγο μετά την αποχώρησή του από τη διεύθυνση σύνταξης, ο Ροδάκης ήταν πρόσωπο θρυλικό.

Η αιδήμων σιωπή ή και η διαστρεβλωτική προσέγγιση της ελληνικής ιστοριογραφίας ως τη δεκαετία του 1980 και κυρίως η ένοχη στάση του ελληνικού κομματικού συστήματος για την ποντιακή και γενικότερα τη μικρασιατική ιστορία στρέφει τον Ροδάκη πολύ νωρίς στην έρευνά της. Ο ξεριζωμός και η γενοκτονία παρουσιάζονταν ως τότε με τρόπο που σχεδόν δικαίωνε το έγκλημα, καλλιεργούσε τις ενοχές γιατί οι Έλληνες, άκουσον- άκουσον, ήθελαν να ζήσουν ελεύθεροι. Υπήρχε μια αδυναμία να διακρίνουμε μεταξύ της εκμετάλλευσης μιας ιδέας και της ιδέας της ίδιας, μεταξύ μιας ανάξιας και υποκριτικής ηγεσίας και ενός καθόλα νόμιμου ιστορικού αιτήματος. Η τραγωδία ενός λαού, ο κυνισμός των γεωπολιτικών συμφερόντων του ιμπεριαλισμού, οι μικρότητες, τα πάθη και τα συμφέροντα της κυρίαρχης ελλαδικής τάξης έριχναν βαριά σκιά σε κάθε ενασχόληση με το ανατολικό ζήτημα.

Η μεταπολιτευτική άνοιξη δημοκρατίας που ξεκίνησε με τόσα όνειρα και ελπίδες έδωσε τη δυνατότητα σε νέες διανοητικές και πολιτικές δυνάμεις να φωτίσουν τα πράγματα. Ήταν η εποχή που παράλληλα έμπαιναν στον αγώνα της δικαίωσης νέες δυνάμεις του ποντιακού ελληνισμού, η τρίτη γενιά, με κορυφαίο εκφραστή τον Μιχάλη Χαραλαμπίδη που από τη δεκαετία του 1970 άνοιγε με τη σκέψη του το δρόμο σε νεώτερους, νεώτερους που στάθηκαν συχνά αγνώμονες απέναντι στην προσφορά του. Τι ήταν αυτό που συνέδεσε τον Ροδάκη με την απώτερη ελληνική αυτή ακτή της Μικρασίας και της Μαύρης Θάλασσας; Ήταν φυσικά η συνειδητοποίηση μιας πολιτικής ανάγκης. Ήταν η συνα.ίσθηση ενός ιστορικού επιστημονικού χρέους. Αλλά ήταν και ο φυσικός , ο βαθύς θαυμασμός σε ένα ξεχωριστό σπάνιο τμήμα του έθνους μας.

Ο ελληνισμός που έζησε από την Ποντική Ηράκλεια, τις εκβολές του Άλυος και τη Σινώπη ως τις εκβολές του Κόρακα, του Φάσι και τη Διοσκουριάδα, στη λωρίδα γης που άγρια όρη και δύσβατες χαράδρες τη φυλάνε από το νότο, εμπνέει αισθήματα θαυμασμού σε κάθε παρατηρητή ή μελετητή για τον ηρωικό και ανυπόταχτο χαρακτήρα των κατοίκων της. Οι απροσπέλαστες οροσειρές του Παρυάδρη, του Σκοιδίση, του Αντίταυρου, τα ζωογόνα νερά του Άλυος, του Ίριος, του Μελάνθιου, του Θερμώδοντα, του Χαρσιώτη, του Πρύτανη, του Πυξίτη, στάθηκαν όρι ψυχής για τους Ποντίους που διαμόρφωσαν εδώ ένα μοναδικό ήθος.

Καρπός πολύχρονης μελέτης και σταδιακής ωρίμανσης μιας ιδέας, η δίτομη Ιστορία του Πόντου του Ροδάκη είναι το μείζον έργο του σχετικά με τον Πόντο αλλά όχι το μόνο αφού έχει προηγηθεί ο Μιθριδάτης ο Ευπάτωρ αλλά και το έργο για τη Φιλική Εταιρεία και τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, το μέγα αυτό τέκνο του ποντιακού ελληνισμού. Όλα έχουν εκδοθεί από έναν εκδότη αφοσιωμένο στην διατήρηση της μνήμης του ανατολικού ελληνισμού, τον Θόδωρο Σωσάνογλου και τις εκδόσεις Γόρδιος. Βαθύς γνώστης της ελληνικής μυθολογίας και προϊστορίας ο Ροδάκης έχει την απαιτούμενη εποπτεία και την αναλυτική ικανότητα να συνοψίσει σε μια εύχρηστη έκδοση υλικό ανεξάντλητο. Κοινωνιολογική επάρκεια, γνώση των αντιθέσεων που προωθούν την ιστορία αλλά και ο ελεύθερος στοχασμός που τον προφυλάσσει από το δογματισμό κάποιων δήθεν ιερών γραφών, είναι τα εφόδια που τον κάνουν να επιλέγει με προσοχή, νηφαλιότητα και επιμέλεια το καίριο και το σημαντικό. Η σύλληψή του για τον τρόπο διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας, είναι βέβαιο ότι τον βοήθησε να κατανοήσει και να παρουσιάσει πειστικά τη διαδικασία αυτή και στο μικρασιατικό χώρο που για αρκετούς μελετητές, μεταξύ των οποίων και ο υποφαινόμενος, είναι το λίκνο του ελληνικού έθνους, ο τόπος όπου φυλάσσεται ίσως το μυστικό της ελληνικής Προϊστορίας και των διεργασιών που οδήγησαν στον κρητομυκηναϊκό πολιτισμό, τον πρώτο μεγάλο πολιτισμό των φύλων που αργότερα σχημάτισαν μαζί με άλλα το ελληνικό έθνος.

Γεωφυσική περιγραφή, όρια και ορεογραφία, ποταμογραφία και γεωλογία, ονοματολογικά στοιχεία προσδιοριστικά της ελληνι-κότητας του χώρου, παραπο-μπές στους αρχαίους συγγρα-φείς, Έλληνες και Ρωμαίους (και αξίζει να σημειωθεί ότι ο Ροδάκης είναι από τους ελάχιστους εγκρατείς κατόχους της ρωμαϊκής ιστορίας στον τόπο μας, μεταφραστής άλλωστε σημαντικών έργων της λατινικής γραμματείας) αναφο-ρές σε μύθους και στοιχεία ιστορικής γεωγραφίας, οι πρώτες μετακινήσεις στην αυγή της προϊστορίας, η άφιξη των πολεμικών ομάδων στον Πόντο, μας εισάγουν στο έπος μιας λαμπρής ιστορίας. Βήμα- βήμα περιηγείται την περιοχή, γνωρίζει τους λαούς της και καταγράφει συστηματικά τοπωνύμια βουνών, ποταμών και πόλεων. Ανιχνεύει την ελληνική παρουσία στο μύθο και τις απαρχές της που χάνονται στα βάθη των χιλιετηρίδων. Ο Ροδάκης, όπως και στις κλασικές εθνολογικές μελέτες του, αναζητεί την εμφάνιση των πρώτων Ποντίων στα πολεμικά φύλα που φτάνουν εδώ ήδη από την προϊστορία. Ο πατριωτισμός του δεν τον εκτρέπει σε μυθολογικές ή φυλετιστικές ιδεοληψίες. Δεν φοβάται όμως και να αναζητήσει πρωτότυπες ερμηνείες. Να φωτίσει τους μύθους που πάντα ήταν συμβολοποιήσεις μιας άρρητης αλήθειας. Ήταν περίφημες άλλωστε πάντα στην εγκυκλοπαίδεια Υδρία για μας τους νεώτερους οι επισημάνσεις του με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Πέρα από το μύθο» για όλους τους αρχαίους ελληνικούς μυθολογικούς κύκλους. Με τη γόνιμη φαντασία του ο Ροδάκης διαπερνούσε τα τείχη μπροστά στα οποία οι άλλοι σταματούσαν.

Και δικαίως. Διότι οι Έλληνες ουδέποτε ταύτισαν την μυθολογία με τα παραμύθια. Οι μύθοι θεωρούνταν και είναι αφηγήσεις πανάρχαιων πραγματικών συμβάντων με ιστορικό πυρήνα που πέρασαν με τα χρόνια στη σφαίρα του θρύλου και της υπερβολής. Αλλά δεν ήταν εκ του μηδενός επινοήσεις. Αυτό δίδαξαν όλοι οι μεγάλοι φιλόσοφοι - και οι αρχαιολόγοι τους τελευταίους αιώνες επιβεβαίωσαν με τη σκαπάνη αυτές τις εκτιμήσεις. Μυθολογία, ανθρωπολογία, προφορικές παραδόσεις και γραπτά κείμενα, γλωσσολογία και λαογραφία, πείθουν για τη διαρκή κινητικότητα των πρωτοελληνικών φύλων στο χώρο από τον Καύκασο ως την Αδριατική. Η συνάντηση των φύλων αυτών με τους αυτόχθονες της ποντιακών ακτών θα γεννήσει τον μεγάλο ποντιακό ελληνισμό.

Είναι γνωστή η αυτοκρατορία των Χιττιτών που ανατρέπει την παλαιά τάξη πραγμάτων στη Μικρασία και γίνεται η πρώτη μεγάλη αυτοκρατορία στη χερσόνησο αυτή. Καθώς ο οργανισμός αυτός παρακμάζει και καταρρέει, ο κόσμος του Αιγαίου θα γνωρίσει για τα καλά τον Πόντο. Κάρες και Λέλεγες αναζητούν ευκαιρίες και μέταλλα, φτάνουν στον Καύκασο, τον μυθικό τόπο του μαρτυρίου του Προμηθέα. Του Προμηθέα που ορθά ο Ροδάκης τον θέλει ήρωα καρικής, δηλαδή πρωτοελληνικής καταγωγής. Ο Ροδάκης αντιλαμβάνεται λοιπόν ότι το μυστικό της ελληνικής προϊστορίας και της ελληνικής εθνογένεσης βρίσκεται στη Μικρασία. Να γιατί η Μικρασία δεν είναι απλώς ένας χώρος ελληνικής ανάπτυξης και πολιτισμού αλλά η εθνική μας κοιτίδα. Όμοια, ιστορικοί μύθοι (Ήλιος και Αιήτης, Φρίξος και Έλλη, χρυσόμαλλο δέρας, ζώνη της Ιππολύτης) αναλύονται και συνδέονται με την αρχαϊκή γεωπολιτική: τα μέταλλα του Πόντου, ως φυσικός πλούτος, ως οικονομικός και πολιτικός σκοπός των πολεμικών αναστατώσεων. Ο Ροδάκης υπογραμμίζει τη σημασία των μετάλλων του Πόντου που είχαν τους αιώνες εκείνους την αξία που έχουν τα ενεργειακά αποθέματα στη σημερινή εποχή. Συνδέει ακόμη την ιστορία του Πόντου με την ιστορία των διαρκών ελληνικών μετακινήσεων και υπογραμμίζει τη σημασία των πολεμικών ομάδων όπως οι περίφημες Αμαζόνες.

Η πτώση της χιττιτικής αυτοκρατορίας, η καταστροφή της Τροίας αλλά και η ανατροπή του αχαιομυκηναϊκού κόσμου στην κυρίως Ελλάδα, θα ανοίξουν το δρόμο στη μεγάλη ιστορική στροφή με την μετακίνηση αιολικών και ιωνικών, αργότερα και δωρικών, ομάδων από την ευρωπαϊκή Ελλάδα προς τα δυτικά μικρασιατικά παράλια. Τον 9ο αιώνα π. Χ. το Αιγαίο είναι πια μια ελληνική λίμνη. Από τον επόμενο αιώνα Ίωνες φτάνουν ως τα παράλια του Πόντου. Η διαμόρφωση του πρώιμου ελληνισμού στο Αιγαίο και στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, με τον πρώτο και δεύτερο αποικισμό, το άπλωμα των Ελλήνων σε όλη τη Μεσόγειο διακόπτεται από την περσική επέκταση. Όμως η ιστορία δεν σταματά και στην ελληνιστική εποχή μια σειρά από βασίλεια της Ανατολής εμπεδώνουν την ελληνικότητα. Η ιδιαίτερη σημασία των βασιλείων της Καππαδοκίας και του Πόντου με τους περίφημους Μιθριδάτες αναλύεται και πάλι υποδειγματικά. Και δεν είναι τυχαίο ότι η θρυλική μορφή του Μιθριδάτη Στ΄ του Ευπάτορος είχε ήδη ελκύσει το ενδιαφέρον και την έρευνα του Ροδάκη. Καρπός αυτής της έρευνας το εξαιρετικά διαφωτιστικό για την περίοδο αυτή φερώνυμο του βασιλέως βιβλίο που είχε εκδοθεί από το 1998. Ο περίφημος βασιλιάς του Πόντου είναι εκείνος που ηγήθηκε της τελευταίας ελληνικής αντίστασης απέναντι στην κοσμοκράτειρα Ρώμη που επεκτεινόταν πια και στην Ανατολή σαρώνοντας τον παρηκμασμένο και παράλυτο ελληνιστικό κόσμο. Οι μιθριδατικοί πόλεμοι είναι η ύστατη προσπάθεια εθνικής ανεξαρτησίας. Η αποτυχία του Μιθριδάτη ωστόσο δεν διέλυσε την εθνική πραγματικότητα που είχε δημιουργηθεί. Το αντίθετο. Όλα είχαν κριθεί. Και κατά τη ρωμαιοκρατία εμβαθύνεται ακόμη πιο πολύ η ελληνικότητα των μικρασιατικών χωρών, εξελληνίζονται κι οι ρωμαϊκές αποικίες, οι αρχαίες μικρασιατικές γλώσσες σβήνουν μπροστά στην ελληνική εθνική.

Ο Ροδάκης έχει ακμαία πατριωτική συνείδηση αλλά δεν αποκρύπτει στοιχεία ούτε οργανώνει μια φαντασιακή φυλετική ελληνικότητα. Ο ελληνισμός είναι ένα ιστορικό πολιτισμικό γεγονός και όχι μια φυλετική ταυτότητα.

Φυλετικά άλλωστε πολλοί Τούρκοι δεν είναι ελληνικής καταγωγής; Αυτό δεν τους εμπόδισε να γίνουν όργανα του τουρκικού εθνικισμού. Η συνείδηση ορίζει τον άνθρωπο. Και γι’ αυτό το έθνος είναι επίτευγμα ελευθερίας και όχι βιολογικός προκαθορισμός.

Αυτό το επίτευγμα ελευθερίας συντελέσθηκε στον Πόντο ήδη από τα ελληνιστικά χρόνια. Κλειδί για την ελληνική πολιτική και πολιτισμική κυριαρχία στον Πόντο είναι η ελληνιστική περίοδος. Η ελληνιστική περίοδος είναι άγνωστη, εδώ είναι το μεγαλύτερο γνωστικό και ερευνητικό κενό.

Είναι η εποχή που οι αρχαίες ελληνικές πόλεις των παραλίων κι οι αρχαιότατοι αυτόχθονες λαοί της ενδοχώρας του Πόντου συγχωνεύονται σε μια λαϊκή κοινότητα που θα αποτελέσει τη βάση του νεώτερου ελληνικού εθνικού πληθυσμού. Η ρωμαιοκρατία επίσης που συχνά εξιδανικεύεται και δεν αποτιμάται ως προς τις πολύ βαριές συνέπειες που είχε για τους ελληνικούς πληθυσμούς (φαινόμενο που έχει την εξήγησή του στο γεγονός ότι πολλοί διανοούμενοι αισθάνονταν συγγενείς ή και ανήκαν οι ίδιοι σε μια ελληνόφωνη ολιγαρχία που συνεργάστηκε με τον Ρωμαίο κατακτητή) δεν θα ανατρέψει αυτή την εξέλιξη. Το αντίθετο. Όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο Ροδάκης «στον Πόντο διαμορφώνεται ο πρώτος ελληνιστικός ελληνισμός και μάλιστα πολύ πριν από την παρέμβαση του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη Μέση Ανατολή και την ανατροπή της περσικής αυτοκρατορίας. Οι ελληνικές αποικίες εξελληνίζουν τους λαούς και παράλληλα παίρνουν στοιχεία του πολιτισμού των πιο αναπτυγμένων από αυτούς».

Σημαντικές είναι ακόμη οι παρατηρήσεις του για τον τρόπο που οι πολεμικές ομάδες, τα φύλα, οι αποικίες και οι εμπορικοί σταθμοί εξελίσσονται σε ελληνικό εθνικό πληθυσμό. Για το ρόλο επίσης της εισβολής των Κιμμερίων ή των επαφών με τους Ασσύριους.

Ακολουθούν οι αναφορές στον εκχριστιανισμό, την ορθοδοξία και τις αιρέσεις. Ο χριστιανισμός δίνει νέες διαστάσεις στον εξελληνισμό αφού η ελληνική ως εκκλησιαστική γλώσσα γίνεται δεκτή από όλους τους χριστιανικούς λαούς, τουλάχιστον των πρωτοελληνικών ινδοευρωπαϊκών φύλων. Βυζάντιο, ακριτικά σώματα, η πολιτική ζωή αλλά και ο οικονομικός βίος, δίνονται επίσης με αίσθηση του μέτρου.

Οι επιδρομές των Τουρκομάνων, η δυτική επιβουλή, η άλωση της Βασιλεύουσας το 1204 που θα γεννήσει εκτός των άλλων και την αυτοκρατορία των Μεγαλο-κομνηνών, είναι μια καταλυτικής σημασίας εποχή για την σκληρή συνέχεια. Η κοινωνική και πνευματική ζωή και η ανάμνηση της Τραπεζούντας ως κέντρου του παγκόσμιου εμπορίου, στο δρόμο του μεταξιού, θα επιβιώσουν ως αγκωνάρια μνήμης και απαντοχής και μετά την άλωση του 1461 και την παρακμή που ακολούθησε. Η υποτυπώδης εκπαίδευση στους νάρθηκες και τα κελιά των μοναστηριών ως τη μεγάλη ώρα ίδρυσης του Φροντιστηρίου τον 17ο αιώνα, δεν θα πάψει να συντηρεί τους θρύλους του γένους. Οι φοβερές δοκιμασίες της τουρκοκρατίας, οι εξισλαμισμοί αλλά και η ακατάβλητη αντίσταση της πλειονότητας του ποντιακού ελληνισμού που θα διαφυλάξει την εθνική του συνείδηση και τη θρησκευτική του παράδοση, θα σφραγίσουν το συλλογικό υποσυνείδητο των Ποντίων. Έστω και αν η τουρκοκρατία θα επιφέρει τρομερό πλήγμα στην ενότητα του χώρου και του πολιτισμού της Μαύρης Θάλασσας αφού μεγάλο τμήμα θα εξισλαμιστεί.

Εκτενής είναι και η αναφορά στην αναγέννηση του 19ου αιώνα, στην κοινωνική, οικονομική και εκπαιδευτική ακμή αλλά κυρίως στην αντίστροφη μέτρηση που θα αρχίσει με την άνοδο του εγκληματικού νεοτουρκικού κομιτάτου Ένωση και Πρόοδος. Του κομιτάτου που έθεσε σαφή και άμεσο στόχο τη βίαιη τουρκοποίηση της Μικρασίας και τη γενοκτονία του ελληνισμού και των άλλων αυτοχθόνων μικρασιατικών λαών. Είναι γνωστές οι συστηματικές διώξεις, οι εκτοπίσεις, κι ο λευκός ή ο κόκκινος θάνατος στα αμελέ ταμπουρού.

Κι είναι επίσης γνωστή η μεγάλη ελπίδα που γέννησε η νίκη της Αντάντ στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, το όνειρο της ποντιακής δημοκρατίας, αλλά και η επιβολή του παλαιοκομματισμού στην Αθήνα που σε συνδυασμό με τα διεθνή ιμπεριαλιστικά συμφέροντα οδήγησε στην καταστροφή και τον ξεριζωμό. Θα μπορούσε βέβαια να παρατηρήσει κανείς την έλλειψη μερικών σελίδων για το περίφημο ποντιακό αντάρτικο ή να διαφωνήσει με την εξίσωση Βενιζέλου και παλαιοκομματικών πολιτικών.

Αλλά στην Ιστορία δεν είναι αναγκαία πάντα η μονολιθική ανάγνωση της αλήθειας. Το βιβλίο φωτίζει επαρκώς τον αγώνα και τις αγωνίες του ποντιακού ελληνισμού που ζώντας πολύ μακριά από τη μητρόπολη του έθνους, έδινε την πιο ηρωική μαρτυρία, συχνά και χωρίς ελπίδα, από περηφάνια και μόνο. Γιατί η περηφάνια να ζει κανείς ελεύθερος και να ορίζει τη μοίρα του υπήρξε πάντα το πρώτο συστατικό της ποντιακής ψυχής.

Το έργο του Περικλή Ροδάκη τολμώ να πω πως είναι πια κλασικό. Σύνοψη, ανάλυση και ερμηνεία σε ένα γερό σχήμα. Οι συνιστώσες της ιστορικής εξέλιξης του ποντιακού ελληνισμού στη διαχρονία του. Συνθετικό έργο, υπεύθυνα γραμμένο, με αξιοπιστία υποδειγματική μπροστά στις πολλαπλές δυσχέρειες που έχει κάθε ανάλογο φιλόδοξο εγχείρημα, έχει πάρει τη θέση του δίπλα στα έργα του Επαμεινώνδα Κυριακίδη, του Χρύσανθου Τραπεζούντος, του Σάββα Ιωαννίδη, του Χρήστου Σαμουηλίδη, του Οδ. Λαμψίδη. Φυσικά πολλά μένουν ακόμη να διερευνηθούν. Και θα διερευνηθούν σε πείσμα των πανεπιστημιακών ιστορικών σχολών που ακόμη δεν έχουν αξιωθεί να συγκροτήσουν μια έδρα για τη μελέτη της ιστορίας και του πολιτισμού του Πόντου και ευρύτερα της Μικρασίας.

Οι πηγές υπάρχουν, όσο και αν μένουν απρόσιτες ή αγνοούνται σκοπίμως, όσο κι αν η γενιά του ξεριζωμού απέρχεται πλέον. Σήμερα πλέον η αναγνώριση της γενοκτονίας δεν αρκεί. Το μείζον είναι η διατήρηση των συστατικών στοιχείων της ποντιακής ελληνικότητας, σε ένα κόσμο σκληρό, που θέλει να ισοπεδώσει τις διαφορές και τις ταυτότητες. Κάνω αυτή την παρατήρηση διότι η νέα τουρκική στρατηγική του νεοοθωμανισμού πρέπει να μας βάλει σε σοβαρές σκέψεις.

Μην εκπλαγείτε αν οι γείτονες αναγνωρίσουν αύριο τα εγκλήματά τους, αν αρχίσουν να αναγνωρίζουν και να προβάλλουν τα ελληνικά πολιτισμικά στοιχεία στο πλαίσιο των αυτοκρατορικών τους σχεδίων.

Κλείνοντας τη στοχαστική αποτίμηση του έργου του Περικλή Ροδάκη, θα πρέπει να προβλέψουμε με βεβαιότητα ότι ο σκεπτόμενος άνθρωπος του μέλλοντος θα καταλάβει πως φώτιζε όχι μόνο το ιστορικό αλλά και το πολιτικό νόημα της δύσκολης πορείας του λαού μας στον εικοστό αιώνα. Η γλώσσα του με θέρμη και χάρη πάντα θα συγκινεί και θα παρασύρει τον αναγνώστη. Ίσως αυτή η εκφραστική να μη συνηθίζεται στην ακαδημαϊκή ιστορία. Το μείζον όμως δεν είναι αυτό. Επί της ουσίας πρέπει να γίνεται η κριτική και η αντίκρουση και όχι επί του ύφους. Αν ο σύγχρονος, ο μεταμοντέρνος ή ο αποδομητικός ιστορικός θέλει αυστηρή επιστημονική μέθοδο δεν πρέπει να στέκεται στον φλογερό πατριωτισμό και την ανθρώπινη διάσταση ενός έργου. Θα πρέπει να υποδεικνύει αποδεικτικά και επιστημονικά κενά επί της ουσίας. Τέτοια κενά όμως δύσκολα θα βρει κανείς στο έργο του Ροδάκη και εν πάση περιπτώσει όχι τέτοια που θα αναιρούν την ακρίβεια των αναλύσεων και των υποθέσεών του.

Μια ώριμη, ελεύθερη και υπεύθυνη πνευματική και ακαδημαϊκή τάξη θα αναγνωρίσει, αναγνωρίζει ήδη, τον Περικλή Ροδάκη ως έναν από κείνους τους κορυφαίους μαχό-μενους διανοούμενους ενός αγωνιζόμενου λαού. Όταν η εθνική μας ανεξαρτησία γίνει θεμέλιο του δημοκρατικού μας πολιτεύματος και της πνευματικής ζωής, το έργο του θα λάβει τη θέση που του αξίζει. Ως τότε εμείς θα ανατρέχουμε σε αυτό έργο εμπνεόμενοι από τις αλήθειες του αλλά και από τη μορφή του συγγραφέα. Τη μορφή που όπως είπε ο μεγάλος Αλεξανδρινός ποιητής είναι το τιμιώτερον που έχουμε.

*Κώστας Χατζηαντωνίου

Βιογραφικό

Ο Κώστας Χατζηαντωνίου γεννήθηκε το 1965 στη Ρόδο και σπούδασε στη Νομική Σχολή του πανεπιστημίου Αθηνών, πολιτικές επιστήμες και δημόσια διοίκηση. Ιστορικός, δοκιμιογράφος και πεζογράφος, έχει συνεργαστεί με έγκριτες περιοδικές και εγκυκλοπαιδικές εκδόσεις. Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει μεταξύ άλλων αφηγήματα, ιστορικές μελέτες για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας, της Κύπρου και της Χειμάρρας, δοκίμια στοχασμού, εθνικής θεωρίας και ελληνικής ιστορίας, βιογραφίες (του Ν. Πλαστήρα και του Θ. Πάγκαλου) και ένα υθιστόρημα («Αγκριτζέντο»). Από το 2006 είναι μέλος του Δ.Σ. της Εθνικής Εταιρείας των Ελλήνων Λογοτεχνών ενώ από το 2009 ως το 2011 υπήρξε μέλος της κριτικής επιτροπής του Υπουργείου Πολιτισμού για τα κρατικά λογοτεχνικά βραβεία. Έχει βραβευθεί από την Εταιρεία Χριστιανικών Γραμμάτων, από το PEN Club καθώς και με το βραβείο δοκιμίου Π. Φωτέα, καθώς και μες το Βραβείο Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 2011 για το μυθιστόρημά του “Αγκριτζέντο”

Εργογραφία

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ -Αγκριτζέντο. Αθήνα, εκδόσεις Ιδεόγραμμα,2009. Εκδόσεις Λιβάνης, 2011.

ΑΦΗΓΗΜΑΤΑ - Η κόρη του Ιεφθάε. Εκδόσεις Λάτμος, 1992. Το βιβλίο της μέλαινας χολής. Εκδόσεις Παρουσία, 2001

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ - Μικρά Ασία. Ο απελευθερωτικός αγώνας 1919- 1922. Εκδόσεις Ιωλκός, 1994 (4η έκδοση 2004).- Μικρά Ασία. Ιστορία των Αρχαίων Χρόνων. Εκδόσεις Γόρδιος, 1999 (2η έκδοση 2009)- Μικρά Ασία. Ιστορία των Μέσων Αιώνων. Εκδόσεις Γόρδιος, 1999 (2η έκδοση 2010). - Μικρά Ασία. Νεώτερη Ιστορία (1453-1919). Εκδόσεις Πελασγός, 1999. - Αγώνες του σερβικού έθνους. Εκδόσεις Πελασγός, 2000. - Χιμάρα. Εκδόσεις Ελίκρανον,2002 (2η έκδοση 2007). - Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας (1821-1941). Εκδόσεις Ιωλκός, 2002 (2η έκδοση 2011).- Κύπρος 1954- 1974: Από το έπος στην τραγωδία. Αθήνα, εκδόσεις Ιωλκός, 2007.

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ - Νικόλαος Πλαστήρας. Αθήνα, εκδόσεις Ιωλκός, 1998 (2η έκδοση 2006).- Θεόδωρος Πάγκαλος. Αθήνα, εκδόσεις Ιωλκός, 2005

ΔΟΚΙΜΙΑ - Εθνικισμός και Ελληνικότητα. Αθήνα, εκδόσεις Πορθμός, 1993 (2η έκδοση 2003). - Εναντίον του χρόνου. Αθήνα, εκδόσεις Ευθύνη, 2008